T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

Transkript

1 T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI Mehmet Çağlar BÜYÜK Türk Vergi Sisteminde Kayıt Dışılık Vergi Denetimi ve Risk Analiz Uygulamaları 1

2 Öğretilmiş bilgilerin esiri olan toplumlar başarıdan uzak ve yönetilmeye muhtaçtır. Bilgiyi, üreten ve ona efendilik eden toplumlara ise dünya muhtaçtır. 2

3 Kayıt Dışı Ekonomi Tanımı Çeşitli vergi uygulamaları veya mükelleflerin gelirlerini kısmen veya tamamen saklama iradesine bağlı olarak kayıt altına alınamayan ve ekonomik değer içeren faaliyetleri tanımlar. 3

4 Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri ekonomik, mali, idari, hukuki, sosyal, psikolojik ve siyasi (SUGÖZÜ, 2010, s ); vergi yükümlülüklerini etkileyen faktörler (ÇOMAKLI, 2007, s ); köyden kente göç, ekonomik yapı ve gelişmişlik düzeyi 4

5 Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri Kayıt dışı ekonominin oluşmasındaki en önemli sebep vergi ödevidir. Gerçek veya tüzel kişilerce verginin yük olarak kabul edilmesi, elde edilen gelir veya kazancın saklanmasına sebep olmaktadır. 5

6 Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri Kayıt dışı ekonominin oluşmasındaki en önemli sebep vergi ödevidir. Buna ek olarak vergi yükünün fazlalığı, yasaların açık ve anlaşılır olmaması, vergi afları gibi temel nedenler kayıt dışılığın oluşmasında etken durumdadır. 6

7 Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri İletişim ve bilişim teknolojilerine entegre süreci e-ticaret uygulamaları gerek kayıtlı gerekse kayıt dışı olarak ülkeler arası para değişimi, mal değişimi imkânı tanımaktadır. Bu durum kamu kurumlarınca gelir veya kazancın takibini zorlaştırmakta ve kayıt dışılığa neden olmaktadır. 7

8 Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri Kayıt dışı ekonomi ile mücadelede etkinsizlik; politika seçimlerinde etkinsizlik, Vergi denetiminde etkinsizlik, İndirim, istisna ve muafiyetler nedeni ile etkinsizlik, 8

9 Kayıt Dışı Ekonomi Ölçümü Kayıt dışı ekonominin ölçülmesi, mücadelenin de ölçülmesidir; kayıt dışı ekonomi milli istatistiklere girmediğinden bu göstergeleri saptırmaktadır. 9

10 Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Doğrudan Ölçüm Yöntemleri Dolaylı (Makro) Ölçüm Yöntemleri Karma Yöntemler 10

11 Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Doğrudan Ölçüm Yöntemleri, anket tekniğine ve vergi gelirlerinin vergi daireleri ve sosyal güvenlik kurumlarınca yapılan denetimine dayanmaktadır. Hane halkı anketleri İş yeri anketleri Zaman kullanım anketleri Vergi anketleri Diğer anketler 11

12 Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Dolaylı (Makro) Ölçüm Yöntemleri çeşitli makro büyüklükler kullanılarak oluşturulan modellerden oluşmaktadır. Dolaylı Yöntemler Parasal Yöntemler Dolaşım hızı yaklaşımı Nakit talebi yaklaşımı (Makro) Fiziksel girdiler (elektrik tüketimi) Kaufmann Kaliberda yöntemi Lacko nun yöntemi 12

13 Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Karma Yöntemler kayıt dışı ekonominin büyüklüğünü elektrik kulanı mı ve üretimi, inşaat sektöründeki gelişmeler ve çimento üretimi, ihracat ve üretim arasında ki bağlantılar kullanılarak ölçülmeye çalışılmaktadır. 13

14 Türk Vergi Sistemi (TVS) Vergi sistemi bir ülkede belirli bir zamanda uygulanan vergilerin tamamını ifade etmektedir (AKDOĞAN, 2004, s. 2-3). 14

15 Türk Vergi Sistemi (TVS) Türk Vergi Sistemini Oluşturan Vergiler Gelir ve Kazanç Üzerinden Alınan Vergiler Harcamalar Üzerinden Alınan Vergiler Servet Üzerinden Alınan Vergiler Gelir Vergisi Katma Değer Vergisi Motorlu Taşıtlar Vergisi Kurumlar Vergisi Özel Tüketim Vergisi Emlak Vergisi Gümrük Vergisi Veraset ve İntikal Vergisi Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Damga Vergisi Değerli Kağıtlar Vergisi Harçlar Özel İletişim Vergisi 15

16 Gelir ve Kazanç Servet Harcama ve İşlem Vergileri Vergileri Vergileri Türk Vergi Sistemi (TVS) Yıl / Bin TL / Haziran** GV KV Toplam KDV* ÖTV ÖİV Gümrük V BSMV Damga V Harçlar Toplam MTV VİV Toplam Vergi Gelirleri Toplamı ***

17 Türk Vergi Sistemi (TVS) Yıl Verginin Adı GV KV KDV Toplam Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı Gelir / Bin TL Mükellef Sayısı

18 Türk Vergi Sistemi (TVS) 18

19 Türk Vergi Sistemi (TVS) Yıl GSYH (Bin TL) Vergi Gelirleri (Bin TL) VG/GSYH VG/GSYH = Vergi Yükü Artışı (2005 Baz Yıl) , ,00 18, , ,00 18,4 100, , ,00 19,9 %8, , ,00 20,3 %10, , ,00 20,0 %8, , ,00 20,6 %12, , ,00 21,5 %16, , ,00 21,9 %19,0 Not : 1- Vergi Gelirleri rakamları brüt olup, Mahalli İdare ve Fon Payları ile Red ve İadeler dâhil tutarlardır Yılları Vergi Gelirleri içerisindeki Gelir Vergisi Tevkifat rakamına Asgari Geçim İndirimi tutarı dâhildir. 19

20 Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi Avrupa Birliğinde Olmayan Avrupa Ülkeleri Gölge Ekonomi / GSYH Oranı Ülke /Yıl Hırvatistan Norveç İsviçre Türkiye Ortalama Ülke Ort Kaynak: (SCHNEİDER, 2012, s. 6) 20

21 Türk Vergi Sistemi (TVS) Gelir Vergisinde Kayıt Dışılık Gelir vergisi yönünden kayıt dışılık kavramı, bir gerçek kişinin bir vergilendirme döneminde elde ettiği kazanç ve iratların kayıt dışı bırakılması olarak ifade edilebilir, Mükellefiyet tesis edilmemesi, Mükellefiyet tesis edilmiş ise gelir beyan edilmemesi veya eksik beyan edilmesi, Gelirin eksiksiz beyan edilmesi ancak giderlerin gerçek dışı beyan edilmesi Gelirin eksik beyan edilmesi halinde dahi giderlerin gerçek dışı beyan edilmesi, Haksız olarak muafiyet, istisna ve indirimlerden yararlanılması, 21

22 Türk Vergi Sistemi (TVS) Kurumlar Vergisinde Kayıt Dışılık Kurumlar vergisinde kayıt dışılık tüzel kişilerin bir takvim yılı içerisinde elde ettikleri kurum kazancı (gayri safi ve safi) ve kayıt dışı bırakılması olarak ifade edilebilir. Mükellefiyet tesis edilmemesi, Mükellefiyet tesis edilmiş ise kurum kazancının beyan edilmemesi veya eksik beyan edilmesi Kurum kazancının eksiksiz beyan edilmemesi ancak gerçek dışı işlem ve beyanlarla safi kurum kazancına ulaşılması. Kurum kazancının eksik beyan edilmesi halinde dahi gerçek dışı işlem ve beyanlarla safi kurum kazancına ulaşılması. Haksız olarak muafiyet, istisna ve indirimlerden yararlanılması 22

23 Türk Vergi Sistemi (TVS) Katma Değer Vergisinde Kayıt Dışılık Katma değer vergisi açısından kayıt dışılık mal ve hizmet teslimlerinin kayıt dışı bırakılması olarak tanımlanabilir. Mal ve hizmetlerde teslimin yönü değerlendirilecek olursa teslim alan açısından gerçek olmayan işlemlerle indirim müessesinin işletilmesi kayıt dışılığa neden olabileceği gibi alınan malın kayıt dışı tutulması vergi denetim müessesini zayıflatacaktır. Teslim eden açısından yapılan teslimin kayıt dışı tutulması ödevli açısından vergi hesaplanmaması anlamına gelmektedir. 23

24 Türk Vergi İdaresinin Kayıt Dışılığa Bakışı Gelir İdaresi Başkanlığının sekretarya faaliyetlerini gördüğü Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Yüksek Kurulu tarafından gerçekleşmeleri değerlendirilecek olan ve Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Eylem Planları yayımlanmıştır. 24

25 Türk Vergi İdaresinin Kayıt Dışılığa Bakışı Eylem Planında belirlenen amaçlar aşağıdaki gibidir. Amaç 1 Kayı içi faaliyetleri özendirmek. Hedef 1 Kayıt içi istihdam yaratma potansiyelini artırmak. Hedef 2 Gönüllü uyumu artırmak. Amaç 2 Denetim kapasitesini güçlendirmek ve yaptırımların caydırıcılığını artırmak. Hedef 1 Denetim kapasitesini geliştirmek Hedef 2 Veri tabanı paylaşımı sağlamak. Hedef 3 - Cezaların caydırıcılığını sağlamak. Amaç 3 Kurumsal ve toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek. Hedef 1 Kurumsal iş birliği sağlamak, güçlendirmek ve devam ettirmek. Hedef 2 Eğitim ve tanıtım yolu ile toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek.. 25

26 Türk Vergi İdaresinin Kayıt Dışılığa Bakışı Eylem Planında belirlenen amaçlar aşağıdaki gibidir. Amaç 1 Gönüllü uyumun artırılması. Amaç 2 Denetim kapasitesinin güçlendirilmesi. Amaç 3 Yaptırımların caydırıcılığının artırılması. Amaç 4 Veri tabanı paylaşımı sağlanması. Amaç 5 Toplumsal farkındalığın artırılması. 26

27 Vergi Denetimi ve Kayıt Dışılık İlişkisi Denetim Birimlerince Düzenlenen Rapor, İncelenen Matrah ve Matrah Farkı Denetim Birimleri Yıl Rapor Sayısı İncelenen Bulunan Matrah Matrah(TL) Farkı (TL) Teftiş Kur.Bşk. Hesap Uz.Kur.Bşk Gelirler Kontr.D.B Vergi Denetmenleri Vergi Dairesi Müd ve Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Stratejisi Eylem Planlarında yer alan temel amaçlardan biride denetim kapasitesinin geliştirilmesi, veri tabanı paylaşımı ve cezaların caydırıcılığının artırılması ile yapılan denetimlerin etkinliğinin artırılmasıdır. 27

28 Vergi Denetimi ve Kayıt Dışılık İlişkisi İncelenen Vergi Matrahı / Vergi Matrahı Oranı (İnceleme Kapasitesi) Gelir Vergisi + Kurumlar Denetim Birimleri Yıl Vergisi + Katma Değer Vergisi Matrah İncelenen Matrah İnceleme Kapasitesi Toplamları Teftiş Kur.Bşk , ,48 Hesap Uz.Kur.Bşk , ,38 Gelirler Kontr.D.B , , , ,31 Vergi Denetmenleri , ,30 Vergi Dairesi Müd. İnceleme kapasitesinin hesaplanmasında Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi ve Katma Değer Vergisi Matrah toplamını almamızdaki sebep vergi incelemelerinin vergi türleri itibarı ile yapılmasıdır. Vergi türleri itibarı ile yapılan incelemelerde her bir vergi türünde beyan edilen matrahlar incelemenin konusudur. 28

29 Vergi Denetimi ve Kayıt Dışılık İlişkisi İnceleme Sonucu Kayıt Dışılık / GSYH Oranı Yıl Bulunan Matrah Farkı GSYH Matrah Farkı / GSYH ,00 0, ,00 0, ,00 0, ,00 0, ,00 0, yılında kayıt dışı ekonominin büyüklüğünün 28,9 olduğu düşünüldüğünde vergi incelemelerinin etkinliğinin ne kadar düşük olduğu görülecektir. 29

30 Vergi Denetimi ve Risk Analiz Uygulamaları Vergi denetiminde risk analizi; denetim politikalarının oluşturulmasında yönetime karar desteği sağlanması ve denetim planlamasında doğru hedefler tespit edilmesine hizmet etmektedir. Risk analizi idarenin kayıt dışılıkla daha etkin bir şekilde mücadele etmesine yardımcı bir araçtır. 30

31 Vergi Denetimi ve Risk Analiz Uygulamaları İlk defa Gelir İdaresi Başkanlığı bünyesinde kurulan Risk Analiz Merkezince çeşitli mükellef seçim yöntemleri geliştirilmiştir. 31

32 Gelir İdaresi Başkanlığı Bünyesinde Başlatılan Risk Analiz Projeleri ( ) Motorlu Taşıtlar Sürücü Kursu Projesi Potansiyel Mükellef Projesi Muhtasar ve Gelir Vergisi Beyanlarının Çapraz Analizi Projeleri Serbest Meslek Ödemeleri İşyeri Kira Ödemeleri Serbest Meslek Erbabı Beyan Analizi Projesi Sahte Belge Kullananların Tespiti Projesi Ba-Bs Form Analizine Dayalı 2006 B-101 Projesi Tapu Bilgilerinin Analizi Projeleri, (Gönüllü Uyum Projesi) Konut Kredileri-Müteahhit Beyanları Karşılaştırılması Projesi (Gönüllü Uyum Projesi) Gayri Menkul Sermaye İradı Risk Analiz Projesi, (Gönüllü Uyum Projesi) Değer Artış Kazancı Risk Analizi Projesi, (Gönüllü Uyum Projesi) Kredi Kartı İle Yapılan (POS) Satışları İzleme Projesi (Gönüllü Uyum Projesi) Kontör ve Altın Ticareti Yapan Mükellefler Projesi (POS Tefecilik Projesi) Katma Değer Vergisi (KDV) İadesi Risk Analizi Projesi Merkezi Risk Analizi ve Katmanlaştırma Projesi (MERAK) Veri Görselleştirme Uygulamaları Sahte Belge Risk Analizi Programı 32

33 Risk Analiz Proje Sonuçları ( ) Gönüllü Uyum Verileri Yıl Gönüllü Uyuma Katılan Mükellef Sayısı Arttırılan Matrah Farkı Arttırılan Vergi Farkı Projelerin Genel Sonuçları Beyan Edilen Matrah ,00 Toplam Matrah Farkı ,00 Toplam Vergi Farkı ,00 Kesilen Ceza Tutarı ,00 Vergi İncelemesine Alınan Mükellef Sayısı

34 SONUÇ kayıt dışılığın en önemli kaynağı devletin cebren ve karşılıksız olarak aldığı vergilerdir. 34

35 SONUÇ Türkiye de kayıt dışılık Avrupa ortalamasından yüksektir. Bu durum mücadelede atılması gereken adımların varlığını göstermektedir. 35

36 SONUÇ 2003 yılından 32,2 olana kayıt dışı ekonominin büyüklüğü 2012 yılında 27,2 ye çekilmiştir. kayıt dışı ile mücadelede izlenen politikaların etkinliğinin göstergesidir. 36

37 SONUÇ kayıt dışılığın çözümü için yine vergisel yaklaşımlar kullanılması gerekmektedir. Kayıt dışılık her bir vergi türü için değerlendirilmelidir. 37

38 SONUÇ politika tercihlerinin sonuçları ve etkileri simüle veya tahmin edilmeli ve tercihler bu şekilde yapılmalıdır. 38

39 SONUÇ Matrah üzerinden hesaplanan vergi denetim kapasitesi 2009 yılı için %0,48 olduğu görülmüştür. 39

40 SONUÇ Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı kurularak denetim tek çalı altında toplanmıştır vergi denetimlerinin tek bir yerden planlanması sağlanmıştır Risk odaklı ve sürekli denetim stratejisi belirlenmiştir 40

41 SONUÇ Vergi denetimleri sonucu ortaya çıkarılan kayıt dışı tutarın GSYH oranını dikkate alarak yaptığımız analizde 2009 yılı için bulunan değer %0,1 iken aynı yıl için tahmin edilen kayıt dışı ekonomi oranı %28,9 dir. 41

42 SONUÇ vergi indirimi, vergi istisnası ve muafiyetler ciddi anlamda vergi gelirlerini aşındırmaktadır. Kurumlar vergisinde 2011 yılı, indirim, istisna ve muafiyetler toplamının kurumlar vergisi matrahının %61,63 ünü aşındırdığı görülmüştür. 42

43 SONUÇ Sonuç olarak Türk Vergi Sistemi açısından kayıt dışılıkla mücadelede birçok adım atılmış olmasına rağmen atılması gereken adımların sayısı da bir o kadar çoktur. 43

44 Sorular? 44

45 Teşekkürler 45