SOSYOLOJİ YILLIĞI 20: TÜRK SOSYOLOGLARI VE ESERLERİ I-II KİTABI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 SOSYOLOJİ YILLIĞI 20: TÜRK SOSYOLOGLARI VE ESERLERİ I-II KİTABI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Mehmet Aygün Türkiye de aydınların kişisel çaba ve ilgileri ile başlayan sosyolojinin çok zengin bir birikimi ve geçmişi vardır. Sosyolojimiz sadece kişisel çabalar düzeyinde değil, erken bir tarihte (1914) Ziya Gökalp in öncülüğüyle kurumsal bir kimliğe de kavuşarak, kendi dışında gelişen belirli suni kesintilere rağmen günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. İsimler, eserler, dönemler, kurumsallaşma, temel tartışmalar, genel/farklı eğilimler, kırılmalar/kopuşlar ve yeniden inşalar açısından bakıldığında, oldukça özgün nitelikler sergileyen ve ülkenin makus tarihiyle iç içe geçen büyük bir serüvenle, Türk sosyoloji tarihi ile karşı karşıyayız. Gerçekte Türk sosyoloji tarihi, Batılılaşma devri ülke ve toplum tarihimizin bir özeti gibi görülebilir. Başka bir deyişle Türkiye nin siyasal, toplumsal ve kültürel dönüşüm sancılarını sosyoloji tarihimiz -özelde İstanbul Sosyoloji nin serüveni- üzerinden okuyabiliriz. Bu durum hem sosyolojinin bir bilim olarak kendi özelliğinden hem de Türk sosyolojisinin kendi serüveninden kaynaklanmaktadır. Sosyoloji her şeyden önce siyasal değişme ve gelişmelere oldukça duyarlı bir bilimdir. Siyasetle yakından ilgilidir. Bazen siyasal süreçlerin arkasında bir itki görevi görürken, bazen de değişen siyasal koşullara uygun/uyumlu tavır alma doğrultusunda şekillenen bir duyarlılık gösterir/göstermiştir. Bu açıdan Türkiye de sosyoloji siyasal değişme ve gelişmelere bağlı kalmış, gelişme ve değişmeler sosyolojide karşılığını bulmuştur. Siyasal arayışlar, temel siyaset önerileri ve bu alandaki farklılıklar sosyolojide ayrışmalara ve birbirine taban tabana zıt sosyoloji yaklaşımlarına karşılık gelmektedir. Dolayısıyla Türk sosyolojisinin serüvenini takip etmek bir anlamda genel siyasal ve toplumsal serüvenimiz hakkında da önemli ipuçları verecektir. Batı da sosyoloji, devrim sonrası alt-üst olmuş toplumda yeni bir toplum düzeni arayışı işine koşulurken, bizde de çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğu nun çöküşünü engelleme çabaları içinde varlık bulmuştur.

2 204 Başlangıçta siyasal kadrolar eliyle yürütülen bu çabalara 19. yüzyılın ikinci yarısında aydın kadrolar da dahil olmuştur. Batı ile sıkı ilişkiler kuran bu kadrolar Batı da 19. yüzyılda ortaya çıkan sosyolojiye daha ilk günlerden itibaren ilgi duymuşlardır. Osmanlı aydınlarının aynı dönemde ortaya çıkan başka bilimlere aynı derecede ilgi göstermemiş olmaları sosyolojinin Batı da üstlendiği rol ya da ona yüklenen misyonla ilgilidir. Osmanlı aydınının sosyolojiye bu erken ilgisi, bu yeni bilimi siyasal amaçlar için araçsallaştırarak imparatorluğun sorunlarına çözüm bulma kaygısı nedeniyledir. Nasıl ki Batı da sosyolojinin bilim kimliği ortaya çıktığı koşullar ve üstlendiği misyon çerçevesinde biçimlenmişse, ülkemizde Türk sosyolojisinin kimliği ve temel özellikleri de Devleti kurtarma arayışı ve bu süreçte önerilen çözümlerin farklılığı doğrultusunda biçimlenmiştir. Sosyolojimizin temel eğilimlerini kazanmasında etkili olan bir başka neden -Batı dan aktarılan bir bilim olması nedeniyle- Batı aktarmacılığıdır. Aslında Türk sosyolojisinde çatallaşmaların, İstanbul Ekolü, Ankara Ekolü, Alman Ekolü gibi ekollerin ortaya çıkmasında bu aktarmacılığın ve Batı sosyolojisi ile kurulan ilişki biçiminin etkisi olmuştur. 1 Uzun süre Batılı sosyolog, kuram ve açıklama modellerine bağlı kalan sosyolojimizde yerli arayışlar, açıklama modelleri sınırlı sayıda sosyologumuzun çabaları ve çalışmalarıyla ortaya çıkmıştır. Bu yüzden bugün bir Türk sosyolojisinden bahsedilebilmektedir. Türk sosyolojisinin farklılığının altını çizen bu yazımız da, sosyolojimizdeki yerlilik (yerellik değil) arayışı içinde billurlaşan ve ana çizgiyi temsil eden yaklaşımı ortaya koyma çabası tarafından şekillenmiştir. Türk sosyolojisi genel toplum düşüncemizin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Bu açıdan hem genel toplum düşüncemizin hem de özel olarak Türk sosyolojisinin anlaşılması için, önümüzde duran yüz yıllık tarihi birikim ve zengin mirasın değerlendirilmesi gerekliliği/zorunluluğu vardır. Sosyolojimizin isimler, eserler ve yaklaşımlar açısından zengin bir mirasa sahip olması, bugün yeni çalışmalar yapmamızı ve yeni yaklaşımlar geliştirmemizi/geliştirebilmemizi kolaylaştırırken, aynı zamanda bizlere bir sorumluluk da yüklemektedir. 1 Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türk Düşüncesi İki Yüzyıldır Batı ya Göre Şekillenmiştir, Türk Sosyologları ve Eserleri I-II, Sosyoloji Yıllığı 20, Kitabevi, İstanbul, 2010, s. 52.

3 205 Türkiye de genel toplum düşüncemizin ve sosyolojimizin bütünlüklü bir yaklaşımla ele alınması konusunda yeterince çalışmalar yapılmamaktadır. Bu alanda yapılan çalışmalar bütünsellikten ve herhangi bir yöntemsel nirengiden uzak, yığınsal bir özellik göstermektedir. Ancak bu tarzda yapılan çalışmalardan farklı olarak Türk sosyolojisini ana sorunlar, eğilimler, dönemler, dönüşümler ve kurumsallaşma özellikleri açısından değerlendirme çabası içinde olan çalışmalar da var. Bu tür çalışmaların başında Ziya Gökalp-Hilmi Ziya Ülken-Baykan Sezer sosyoloji çizgisini temsil eden sosyologların çıkardığı Sosyoloji Yıllıkları gelmektedir. Sosyoloji Yıllığı nın 20. kitabı, Türk Sosyologları ve Eserleri, iki cilt olarak yayınlanmış, Türk sosyologları ve eserlerinin Türk toplum düşüncesinin kaynağı haline getirilmesine öncülük eden Baykan Sezer in 2 ilk kuşak çalışma arkadaşlarına ithaf edilmiştir. I. cilt, Türk sosyolojisinde Temel Tartışmalar a, II. cilt ise Genel Eğilimler ve Kurumsallaşma ya ayrılmıştır. Yıllığın bu kitabı, ansiklopedik sıradizime ve betimlemeye öncelik veren klasik bir sosyoloji tarihi eseri olmasa da (ki bu, diğerleriyle kıyaslandığında olumlu bir özelliktir), Türk sosyolojisinin genel serüveni hakkında kapsamlı ve bütünlüklü bir fikir vermektedir. Yıllık, kendileri de Baykan Sezer in ve ilk kuşak çalışma arkadaşlarının öğrencisi ve mesai arkadaşı olan Ertan Eğribel ve Ufuk Özcan ın editörlüğünde hazırlanmış nitelikli bir başvuru eseridir. Bilindiği gibi Batı da sosyolojinin ortaya çıkışı ile Osmanlı nın Batıcılaşmasının aynı döneme denk gelmesi nedeniyle Türk toplum düşüncesini Türk sosyologları ile birlikte ele alan çalışmalar Batıcılaşma dönemi ile sınırlı kalmıştır. Batıcılaşma öncesi dönem adeta yok sayılmıştır. Yine bu nedenle, hem genel düşünce tarihimiz, hem de sosyolojimiz bütünsel bir ele alıştan yoksun kalmıştır. Türk sosyologları ve eserleri ile toplum düşüncesi arasındaki ilişkinin kurulması gerekliliği/zorunluluğu görüşünden yola çıkan Yıllığın bu kitabı, Türk sosyoloji tarihini ana çizgileri ile saptama, Türk toplum düşüncesinin ve sosyolojimizin kendi tarihi üzerinde bir tartışma yaratmayı amaçlamaktadır. Bu açıdan çalışma, basit bir sosyoloji tarihi/tarihçesi değil, Türk toplum düşüncesini bütünüyle kapsama iddiasını taşımaktadır. 3 Genel olarak çalışmanın, Ertan Eğribel ve Ufuk 2 Baykan Sezer, Türk Sosyologları ve Eserleri-I, a.g.e., s Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türkiye de Sosyoloji ve Türk Toplum Düşüncesi Birikiminin Bütünlüğünü Sağlamanın Gereği, a.g.e., s

4 Özcan tarafından kaleme alınan önsözde de vurgulandığı gibi, aşağıdaki yöntem/amaçlar etrafında biçimlendiği görülmektedir: Genel Türk toplum düşüncesi ve Türk sosyolojisinin değerlendirilmesinde, Geçmişin kronolojiye bağlı döküm çalışmaları, ansiklopedik bir birikimi/toplamı temsil etme yönündeki çalışmaların aksine; - Bütünsel bir çerçeve sunmak, (Eser bu haliyle arayanın içinde her sosyolog hakkında malumat bulacağı bir kitap değildir.) - Bütünsellikten ve yöntemden uzak yığınsal bir biçimde yapılan çalışmalardan farklı olarak eğilimleri, dönemleri, dönüşümleri ve kurumsallaşma özelliklerini yansıtmak, - Tıpkı Fransız, Alman, Rus ve Anglo-Sakson toplumsal düşünce geleneği gibi zengin bir Türk toplum düşünce geleneğinin varlığını ortaya koymak/ göstermek, - Türk toplum düşüncesini kapsayacak biçimde, sosyolojimizin yanılgıları, yanlışları, aktarmacılığı, içine düştüğü buhranlar ve bütün bunlardan kurtulma ve yerli bir katkı sunma çabaları ile bütünüyle önemsediğimiz bu serüveni değerlendirmek, - Monografik yöntemle sosyologları tek tek ele alma yaklaşımından çok değişim olgusunu temel alan bir yaklaşım sergilemek, - Sosyolojinin gelişmesinde tek tek bireylerin çaba ve katkısına odaklanan değerlendirmelerin çoğu zaman çeşitli zaaflar barındırdığı 4 gerçeğinden hareketle, sosyolojinin hem kendi tarihini hem de Türk toplumsal düşünce tarihini genel toplum tarihiyle ilişkili bir yaklaşımla ele almaktır. Bu yaklaşım, son dönemlerde güncele odaklı, uyumcu, tarihten ve toplumdan soyutlanmış bir eğilim gösteren sosyolojik yaklaşıma karşıt/direnç gösteren bir tutumdur. Böyle bir yaklaşımdan hareketle kitapta yer alan makaleler de monografik ya da kronolojik tarzda ele alınmaktan ziyade süreçlere ve ana sosyolojik eğilimlerin analizine odaklanmıştır. Bilindiği gibi ülkemizde ilk sosyoloji kürsüsü İstanbul Üniversitesi Ede- 4 A.g.m., s. 6-9.

5 207 biyat Fakültesi nde 1914 yılında Ziya Gökalp tarafından kurulmuş ve bu kürsüde ilk sosyoloji dersi de kendisi tarafından verilmiştir. Ancak bu tarihten önce de Edebiyat Fakültesi nde sosyoloji dersleri verildiği iddia edilmektedir. 5 İstanbul Sosyoloji bu açıdan Türkiye nin ilk, dünyanın belki de ikinci sosyoloji bölümüdür. Ziya Gökalp le başlayan sosyoloji öğretimi, bazı kırılma dönemleri hariç kesintisiz devam etmiştir. Yüzyıllık tarih içinde, Türkiye de sosyolojinin daha başlangıcında ortaya çıkan iki karşıt sosyoloji anlayışından Ziya Gökalp in temsil ettiği Durkheim cı toplumcu sosyoloji anlayışı bölüme egemen olmuştur. Gökalp in muarızı Sabahattin Bey in sosyoloji anlayışı ise siyasal-toplumsal konjonktürün elverdiği ölçüde etkili olabilmiştir. Ziya Gökalp le (kurucu) başlayan ve Hilmi Ziya Ülken le (yeniden kurucu) devam edip Baykan Sezer e ulaşan (Batı sosyolojisine karşı yerli yaklaşım) ve onunla yeni bir yerlilik arayışına giren İstanbul Sosyoloji, Türkiye de Sosyoloji yi değil Türk Sosyolojisi ni 6 temsil etmektedir. Bu üç isim dışında İstanbul Sosyoloji de görev yapan ve Türk sosyolojisinin kurumsallaşmasında ve kimliğini kazanmasında etkili olan sosyologlarımız da sosyolojiye ve genel toplum düşüncesine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Bunlar da Yıllık taki yazılarda yerlerini almışlardır. Türkiye de üniversite nasıl İstanbul Üniversite sinin ana giriş kapısı ile özdeşleşmişse, İstanbul Sosyoloji, daha doğrusu Türk Sosyolojisi de Edebiyat Fakültesi ile özdeşleşmiştir adeta. Bir anlamda Sosyoloji-Felsefe Koridoru ile. Koridor bölüm öğrencileri için bir derslik olmanın yanında politik bir platformdur da. 7 Politik bilinçlenmenin ve sosyolojik bilgilerin özümsendiği bir mekândır. Felsefe-Sosyoloji Koridoru ndaki sanat, edebiyat ve siyaset konuşmaları, kavgalar, mitingler ve eylemler, sosyolog adaylarının toplumsallaşması için önemlidir. 8 Mekân (Sosyoloji-Felsefe Koridoru)-İstanbul Sosyoloji ilişkisi sosyolojide bir ekolün, İstanbul Ekolü nün kimliğinin özünü oluşturur. Sosyoloji-Felsefe koridoru çalkantılı yıllarda bölümün ve hocalarının dış müdahalelere ve etkilere karşı bölümün özgün(özgür)lüğünün, muhalif ve yerli kimliğinin korunduğu kalesidir li yılların siyasal ayrışma ve çatışma ortamında 9, kürsüde 5 Nilgün Çelebi, Türkiye de Sosyoloji, a.g.e., s Ufuk Özcan, Türkiye de Sosyoloji: Başlıca Akımlar, Dönemler ve Figürler, a.g.e., s Osman Konuk, Laleli den Dünyaya Doğru: İstanbul Sosyoloji, a.g.e., s Ertan Eğribel, Baykan Sezer in İlk Kuşak Çalışma Arkadaşları Üzerine, a.g.e., s Şiddetin hayatın her yerinde iktidar olduğu yıllar. A.g.m.

6 208 Baykan Sezer li kadronun kişilikleri, aralarındaki samimiyet ve saygıya dayalı ilişkiler her şeyin kesintiye uğradığı bu dönemde sürekliliği sağlamıştır. Eğribel e göre, Baykan Sezer ve ilk kuşak çalışma arkadaşları Bölüm disiplinine ve kimliğine öncelik vererek daha sonraki kuşaklara onur, imkan ve prestij yanında önemli sorumluluklar bırakmıştır. 10 Tanyol, Hilmi Ziya Ülken ile Sezer arasındaki köprüyü temsil eden sosyologumuzdur. 11 Tanyol un sosyolojide ağırlığının ve etkisinin arttığı 1960 lı yıllar sosyolojinin yeni bir kimlik arayışı dönemidir. Baykan Sezer bu kimlik arayışının somut ifadesi olmuştur. Ele aldığımız Yıllık, Türk sosyolojisinde yeni bir dönemin/yaklaşımın başlangıcı olan Baykan Sezer in daha 1980 lerin başlarında kaleme aldığı Türk Sosyologları ve Eserleri başlıklı çalışmanın sürdürülmesi çabasının bir ürünüdür. Adını da onun bu çalışmasından almaktadır. Baykan Sezer in bu geniş hacimli makalesi, Türkiye de sosyoloji tarihini, süreçler (Batıcılaşma), eğilimler, kırılmalar ve çatallaşmalar (Gökalp-Sabahattin) açısından ele alan ilk çalışmalardan biridir. Sezer bu çalışmasında, çağdaş Türk toplum düşüncesini Batıcılaşmayla başlatan kaynakların aksine, Batılılaşma öncesi dönemin kaynaklarıyla ilişki kurar. Hem bu ele alış biçimi ile hem de sosyoloji tarihine yaklaşımıyla yeni bir başlangıç yapmıştır. İstanbul Sosyoloji nin hocalarından Ümit Meriç, gür sesi, etkileyici ders anlatımı, işlek not alma tarzı, bilgiye doymaz ruhu, 12 Doğu-Batı ilişkileri ve tarihe ilgisi ile öne çıkar. Sosyoloji ile hesaplaşan 13 ve ilişkisini sorgulama cesaretini gösteren Ümit Meriç Türk sosyolojisine katkı yapmaya devam etmektedir. Batı dışı ülkelerde düşünce emperyalizmi ne dönüşen sosyoloji yerine Doğu yu Batı ya taşıyan bir sosyoloji kurma çabası içindedir. 14 Baykan Sezer in bir dönem yakın çalışma arkadaşlarından, bölüme felsefi bir tavır getiren Korkut Tuna, analitik düşünme ve gözlem yeteneği ile öne çıkan bir sosyologumuzdur. Tuna nın uzun yıllar Edebiyat Fakültesi nin dekan yardımcılığını ve dekanlığını yapması sosyologların yönetim işlerine olan ilgisinin somut ifadesi olsa gerektir. İsmi çoğu zaman -gölgesinde kaldığı iması ile- Cahit Tanyol la beraber 10 A.g.m., s Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, İstanbul Sosyoloji de Yeni Bir Dönemin Sancıları: Cahit Tanyol ve Baykan Sezer Üzerine Birkaç Söz, a.g.e., s Elif Süreyya Genç, Ümit Meriç Biyografisi ve Kaynakçası, a.g.e., s Sosyolojiden boşanması ve tekrar evlenmesi. 14 Ergün Yıldırım, Ümit Meriç in Türk Sosyolojisindeki Yeri, a.g.e., s

7 209 anılsa da bağımsız bir kişilik ve duruşu ile İstanbul Sosyoloji nin bir başka renkli siması Mahmut Arslan dır. Arslan çalışmalarında bir taraftan geleneksel Doğu düşüncesine yönelirken diğer taraftan klasik Batı düşüncesi ile yakından ilgili olmuştur. Doğu-Batı çatışması teorisine hayli mesafeli dursa da, Doğu uygarlıklarına ilişkin çalışmalarıyla teoriye önemli katkıda bulunmuştur. Tarih-Türkoloji-Şarkiyat ekseninde yaptığı çalışmaları, Ziya Gökalp le başlayan geleneğin sürdürücüsü 15 olma vasfını kendisine kazandırır. Baykan Sezer in çalışma arkadaşları söz konusu olduğunda, bölümde sessiz sedasız çalışmalarını sürdüren Erhan Atiker in adını anmamak olmaz. Alman bilim sistemi içinde yetişen Atiker, Batı sosyolojisinden aktarılmış pek çok kavramın flu bir şekilde tartışıldığı ülkemizde, bu kavramların açık bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunmuştur. 16 Bugün gelinen noktada hiç kimse, İstanbul Sosyoloji nin tarihe saplanıp kaldığı, toplumsal hayatın değişik yönlerine ve yeni tartışmalara uzak kaldığını söyleyemez. İstanbul Sosyoloji geleneğinin sürdürücü temsilcileri Sosyoloji Yıllığı, Sosyologca, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi gibi yeni yayınlarla tarihe, Osmanlı ya, Batıcılaşma olgusuna, kente, bozkır halklarına, bilgi-toplum ilişkilerine vb. merceklerini odakladıkları gibi modernite-postmodernite tartışmalarına, sivil toplum-devlet ilişkisi sorununa, gündelik yaşam boyutunda ortaya çıkan sorunlara, kültüre, kitle toplumuna, endüstriyel ilişkilere ve örgütlenmelere de yakın ilgi göstermektedirler. İstanbul Sosyoloji sadece bölüm ve bu bölümde görev yapan hocalarla temsil edilmemektedir. Baykan Sezer ve birinci kuşak çalışma arkadaşlarının bir kısmı ve öğrencileri İstanbul Sosyoloji yi Anadolu ya taşımışlar, bu ekolün Anadolu daki sesi olmuşlardır. Bu hocalardan biri, on yedi yıl boyunca İstanbul Sosyoloji de çalıştıktan sonra 1984 yılında İnönü Üniversitesi nde Sosyoloji Bölümünü kuran, İstanbul hanımefendisi Fügen Berkay dır. 17 Berkay la birlikte, İstanbul ekolü içinde yetişen ve çalışmalarıyla Türk sosyolojisinde haklı bir yere oturan H. Bayram Kaçmazoğlu ve İstanbul Sosyoloji kökenli olmamakla birlikte Sezgin Kızılçelik, Baykan Sezer sosyolojisinin önemli temsilcileridir. Ayrıca, Baykan 15 Ufuk Özcan, Mahmut Arslan ın Akademik Özgeçmişi, Bibliyografyası ve Hakkında Birkaç Söz, a.g.e., s Işılay Göktürk, Erhan Atiker Biyografisi ve Kaynakçası, a.g.e., Vehbi Bayhan, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Ekolünün 1984 den Beri Anadolu daki Sesi: Prof. Dr. A. Fügen Berkay, a.g.e., s

8 Sezer in ve ilk kuşak çalışma arkadaşlarının öğrencileri bugün farklı üniversitelerde hocalık yapmakta ve ekolün ilkeleri/yaklaşımı doğrultusunda sosyologlar yetiştirmektedirler. Ele aldığımız çalışmanın editörleri başta olmak üzere, Ayşe Azman (Mersin Sosyoloji), Bedri Mermutlu (Uludağ Üniversitesi Sosyoloji Bölümü emekli öğretim üyesi), Mehmet Karakaş (Afyon Sosyoloji), Yıldız Akpolat (Atatürk Sosyoloji), Ergün Yıldırım (YTÜ Sosyoloji), bunlardan sadece birkaçıdır. Elbette Baykan Sezer kuşağının yetiştirdiği hocalar bunlarla sınırlı değildir. Saydığımız bu hocalar aynı zamanda Yıllıklara ve diğer yayınlara destek veren, katkı sağlayan sosyologlardır. Sosyoloji Yıllıklarını geriye doğru incelediğimizde Baykan Sezer in kendi kürsüsünde yetiştirdiği ve belli bir dönem yakın çevresinde yer alan bazı hocaların burada isminin geçmemesi düşündürücüdür. Bugün itibariyle Baykan Sezer ve ilk kuşak çalışma arkadaşları artık bölümde değiller. Onların yerini yetiştirdikleri öğrencileri doldurmaktadır. Ancak, Baykan Sezer in temsil ettiği sosyoloji anlayışının, bölümdeki iki hocanın öncü gayretleriyle çıkan Sosyoloji Yıllığı, Sosyologca ve diğer yeni yayınları hariç tutarsak nasıl ve ne ölçüde sürdürüldüğü meçhuldür. Kürsünün en eski ve köklü yayını Sosyoloji Dergisi nin 2000 li yıllardan itibaren bambaşka bir mecrada yayın hayatını sürdürmekte oluşu önemli bir göstergedir. 3. Dizisi Baykan Sezer tarafından başlatılan dergide Baykan Sezer in izini aramak nafile bir çabadır. İstanbul Sosyoloji bünyesinde yer alan Sosyoloji Araştırma Merkezi nde 1990 larda filizlenen çalışmaların Sezer in emekliliği sonrasında Baykan Sezer Çalışma Evi nde daha verimli bir biçimde sürdüğü gözlerden kaçmamaktadır. Buna karşılık bugün Sosyoloji Araştırma Merkezi nin adı anılmamaktadır bile; bölümün yeniden biçimlendirilmesi gayretleri sürerken adeta fakültenin küflü-tozlu raflarının sessizliğine terk edilmiştir. Ele aldığımız kitabın editörleri Ertan Eğribel ve Ufuk Özcan, Baykan Sezer in emekliliği sonrasında bölümde ortak çalışmalar yapma imkânının tamamen ortadan kalkmasına vurgu yapmaktadırlar. 18 Sosyoloji Yıllığı nın Bilim Kurulu listesinde halihazırda bölümden sadece bu iki hocanın isminin geçmesi de bu tespiti doğrular niteliktedir. Kürsüde gözlemlenen daralmaya karşılık, Baykan Sezer Çalışma Günlerine ve Sosyoloji Yıllıklarına yazıları ile destek veren hocaların hocası Kurtuluş Kayalı ve Nilgün Çelebi yi anmamak haksızlık olur. Derinlik- 18 Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türk Düşüncesi İki Yüzyıldır Batı ya Göre Şekillenmiştir, a.g.e., s. 53.

9 211 li ve ufuk açıcı yazıları ile hem önceki Sosyoloji Yıllıklarına ve hem de üzerinde durduğumuz Türk Sosyologları ve Eserleri I-II kitabına önemli katkı yapmışlardır. Nilgün Çelebi nin büyük emek ürünü olan Türkiye de Sosyoloji adlı çalışması ve modernite ile şiddet arasındaki ilişkiyi sorguladığı Şiddetsiz Bir Dünyaya Doğru yazısı Yıllığı zenginleştirmiştir. Kendine özgü üslubu ile deyim yerindeyse Türk Düşüncesi ni dillendiren Kurtuluş Kayalı nın her bir ciltte ikişer yazısı yayınlanmıştır. Kurucu, muhalif ve yerli özellikleri ile tanımlanan İstanbul Sosyoloji, marka değil ama bir tarz, parlak ve popüler değil ama seçilmiş ve özenle sürdürülen bir tutum u temsil eder. 19 Bu özellikleri nedeniyle, toplum ve toplum sorunlarına daha bütünlüklü, derin ve kapsayıcı (Doğu-Batı çatışması temelinde) yaklaşır. Toplumsal olay ve olguları dar toplum ilişkileri temelinde değil toplumlar arası ilişkiler (Doğu-Batı) boyutunda ele alır. Uygarlık düzeyinde bir yaklaşıma sahiptir. Böyle bir yaklaşım genel Türk toplum düşüncesi ve Türk sosyolojisinin tarihi ile yakın bir ilişki kurmayı beraberinde getirir. Devlet ve toplumumuzun tarihsel serüvenine gösterdiği ilgiyi, kürsüdeki ilk hocalardan ders müfredatına, okutulan derslerden derslerin içeriklerine, hatta hocaların özlük haklarına, 20 en ince ayrıntısına kadar kendi tarihine de gösterir. Tarihle ilişkisi tarihin, toplumun sosyolojik bilgisini yığınsal olarak devşirmek değildir. Türk toplum düşüncesi ve sosyoloji tarihi akımlar, dönemler ve figürler düzleminde değerlendirilir. 21 Bu yaklaşım İstanbul Sosyoloji ile ilişki kurmuş bölüm dışı hocaları ve düşünürleri de etkiler. Otobiyografik ve biyografik çalışmalarla genel düşünce ve sosyoloji tarihini açıklama eğilimine karşıt bu yaklaşım, ülkemizde biyografi ve otobiyografiye rağbetin arttığı yıllarla Türkiye nin yakın tarihinin adeta silinmeye çalışıldığı yılların iç içe geç mesine bir meydan okuma niteliğindedir. 22 Biyografiler dönemin etkileyici figürlerini öne çıkarmak eğilimini taşıdıkları için dönemin tarihsel ve toplumsal koşullarını yansıtmada yetersiz kalırlar. Temel tartışmalara ayrılan Yıllığın I. cildinde, Baykan Sezer Çalışma Günleri -7: Sosyolojide Yeni Eğilimler ve Türkiye bölümünün altında Ertan Eğribel in 19. yüz- 19 Osman Konuk, Laleli den Dünyaya Doğru: İstanbul Sosyoloji, a.g.e., s Mehmet Yalvaç, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde Sosyoloji Eğitiminin Tarihçesi ( ), a.g.e., s Ufuk Özcan, Türkiye de Sosyoloji: Başlıca Akımlar, Dönemler ve Figürler, a.g.e., s Kurtuluş Kayalı, Türkiye nin Son Seksen Yıllık Tarihini Biyografi ve Otobiyografi İle Okumaya Çalışmak, a.g.e., s. 24.

10 212 yılın endüstrileşme, şehirleşme ve rasyonelleşmeye dayalı bir ilerleme anlayışı yerine imanın yeniden keşfini, kutsala dönüşü öneren postmodern anlayışı ele aldığı Toplumsal İlerlemenin ve Tarihin Sonu: Kutsala Dönüş 23 başlıklı yazısı oldukça özgün çözümlemeler içermektedir. Aynı bölüm içinde 1980 Sonrasında Türk Sosyolojisinde Değişen Tema ve Yaklaşımlar Üzerine Bazı Gözlemler adlı makalesinde Ufuk Özcan, 1980 sonrası dönemin siyasal ve düşünsel eğilimleri bağlamında bazı isimler ve yaklaşımlar üzerinden yakın dönem Türk sosyolojisi üzerine çözümlemelerde bulunuyor. 24 Yine Baykan Sezer Çalışma Günleri-8: Sosyoloji Yıllığı Erzurum Toplantısı: Türkiye de Sosyolojinin Biçimlenme Özellikleri bölümünde Kemal Tahir ve İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Üzerine başlıklı yazıda Kemal Tahir ile İstanbul Sosyoloji arasında (özellikle de Baykan Sezer le) kurulan yakın ilişki üzerinde durulmaktadır. 25 Erzurum Sosyoloji Bölümü nü (kurucular ve hocalar üzerinden) tanıtan bir yazının 26 da yer aldığı bu bölümde, halen aynı bölümde çalışan Yıldız Akpolat ın kapitalizmin küreselleşmesi ve bu süreçte Açık Toplum Vakfı nın işlevini ortaya koyduğu ilgi çekici makalesi yer almaktadır. 27 Ele aldığımız eser, İstanbul Sosyoloji yi ve Sosyoloji Yıllıklarını, tarihe saplanıp kalan, Doğu-Batı çatışması kuramına çakılıp kalmış, darlaşmış ve muhafazakârlaşmış, başka konu ve sorunlara karşı ilgisi ve sözü olmayan şabloncu bir sosyoloji olarak görenlere başlı başına bir cevap niteliğindedir. Güncel siyasal tartışmalara, moda konulara prim vermeyen, Türkiye nin hızla değişen gündemine bağlı olmayan 28 çalışma, bir dönem moda olduğu için çok kimsenin ağzından düşürmediği ama bugün unuttuğu konu ve tartışmalara da yer vermektedir. Türk dünyasına ve özellikle Azerbaycanlı genç akademisyenlerin çalışmalarına da kapılarını açmış olması bir artı özelliktir. Yıllık ta, Türk Dünyası Yıllığı 2 başlıklı bir bölüme yer verilmiştir. Amaç, Türkiye de sosyolojinin yüz yıllık serüveni ile Azerbaycan toplum düşüncesinin yüzyıllık serüveni arasında kıyaslama 23 Ertan Eğribel, Toplumsal İlerlemenin ve Tarihin Sonu: Kutsala Dönüş, a.g.e., s A.g.e., s Erem Sarıkoca, a.g.e., Mevlüt Özben, a.g.e., Yıldız Akpolat, Anlatılan Senin Hikayendir: Küresel Kapitalizmin Yeni Sosyal Düşüncesi ve Açık Toplum Modeli: Açık Toplum ve Açık Toplum Vakfı, a.g.e., s Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türk Düşüncesi İki Yüzyıldır Batı ya Göre Şekillenmiştir, a.g.e., s. 53 ve 59.

11 213 imkânı bulmak, benzerlik ve farklılıkları belirginleştirmek olarak ortaya konmuştur. 29 Yazılardan Türk dünyasına olan ilginin süreceği anlaşılmaktadır. Kitabın II. cildinin bölümlerinden biri İstanbul Yıllığı 2 ye ayrılmış, imparatorluk başkenti İstanbul u farklı yönleri ile değerlendiren yazılara yer verilmiştir. Bu bölümde Ertan Eğribel in İstanbul un Kimliği: İmparatorluk Merkezi ve Murat Belge nin İstanbul/Osmanlı Mutfak Kültürü başlıklı yazısı oldukça etkileyici ve Yıllığın ilgi ve eğilimini başarıyla yansıtan yazılardır. İstanbul, Doğu-Batı çatışması kuramında Doğu nun öncülüğünü ve savunuculuğunu üstlenen Osmanlı siyasetinin merkezi olması açısından taşıdığı önem yanında İstanbul Sosyoloji nin makro düzeydeki mekânıdır. Bu iki nedenden dolayı Sosyoloji Yıllığı çevresinin İstanbul a ilgisinin süreceği anlaşılmaktadır. Yakınlarda ilk sayısı yayımlanan Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi bu ilginin somut ve gelişmiş belirtisidir ların sonlarında Türk sosyolojisinde Kıta Avrupası ve Amerikan sosyolojisi etkileriyle şekillenen belirgin bir farklılaşma ortaya çıkmaya başlamıştır: Kıta Avrupası eksenli İstanbul ekolü ile Amerikan eksenli Ankara ekolü lu yılların ikinci yarısından itibaren İstanbul ekolü çatallaşır. Hilmi Ziya Ülken ve Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu bu çatallaşmanın ilk temsilcisidirler. Fındıkoğlu nun öncülüğünde İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi nde gelişen sosyal siyaset anlayışına dayalı bütüncü, milliyetçi, anti-marksist, sosyolojist... özellikler taşıyan bu ekol üzerine H. Bayram Kaçmazoğlu nun oldukça nitelikli bir yazısı Yıllığın ikinci cildinde yer almaktadır. Yine bu ciltte ülkemizde iki önemli sosyoloji ekolünden biri olan Ankara ekolü üzerine iki yazıya yer verilmiştir: 1933 Üniversite Reformundan sonra Ankara da Sosyoloji Bölümlerinin Kurumlaşması 31 başlığını taşıyan, Ayşe Azman ve Nalan Yetim tarafından kaleme alınmış yazıda, ilk olarak DTCF de sosyolojinin kurumsallaşması ve 1944 yılından başlayıp 1948 de hocaların tasfiyesi ile sonuçlanan DTCF davası üzerinde durulmuştur. Yazıda, SBF de yürütülen sosyoloji dersleri, Mübeccel Kıray ın çalışmaları, ODTÜ ve Hacettepe üniversitelerinde sosyoloji bölümlerinin kurulması/kurumlaşması süreci ele alınmıştır. Ankara Ekolü: 29 Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türk Dünyası Yıllığı İçin Birkaç Söz, a.g.e., s H. Bayram Kaçmazoğlu, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Sosyologları: Sosyal Siyasetçi, Milliyetçi ve Bütüncü Sosyoloji Ekolü, a.g.e., s Ayşe Azman-Nalan Yetim, 1933 Üniversite Reformundan sonra Ankara da Sosyoloji Bölümlerinin Kurumlaşması, a.g.e., s

12 214 Ekolün Yaptığı Toplumsal Yapı Çalışmaları Üzerine Bir İnceleme başlığını taşıyan ikinci makalede, 1940 yılından itibaren ekolü oluşturan isimlerden Niyazi Berkes, Behice Boran, Mübeccel Kıray ve İbrahim Yasa nın Anadolu köyleri üzerine yaptıkları köy araştırmaları değerlendirilmektedir. 32 İstanbul ekolü içinde yetişmiş veya bu ekolün görüşlerine yakın duran sosyologların, Ankara ekolüne ve başka sosyoloji yaklaşımlarına yakın ilgisinin ele alındığı bu yazılar, Yıllığın Türk sosyoloji tarihini kapsama çabasını yansıtmaktadır. Sosyoloji, ülkemize Batı dan aktarma bir bilimdir ve uzun süre Batı aktarmacılığı ile yetinmiştir. Batı sosyolojisinin kavram, kuram ve açıklama modellerine bağlı/bağımlı kalan sosyolojimizde şüphesiz yerli arayışlar da olagelmiştir. Ancak bilinmelidir ki ilk dönem sosyologlarımızın Batı aktarmacılığı, ülke ve devlet sorunlarımızın çözümüne yönelik kaygılarla şekillenmiştir. Yoksa sosyoloji adına bilgiçlik taslamak ve Batı yı iyi bildiğini göstermeye yönelik bir aktarmacılık değildir. Aydınlarımız Batı da ortaya çıkan sosyolojiye devletin ve toplumun sorunlarına çözüm bulma adına ilgi duymuşlardır. Baykan Sezer in ifadesi ile bu, sosyologlarımızın şaşkınlığı 33 ile açıklanamaz. Çözümü farklı sosyoloji anlayışları içinde görmüşler ve o yaklaşımın ülkemizde temsilciliğini yapmışlardır. Sosyoloji adına önerdikleri çözüm siyasette karşılığını bulunca -ya da siyasal eğilim, temsilciliğini yaptığı Batılı merkeze yönelince- hakim sosyoloji anlayışı haline gelmiş; devletin siyaseti değişince -farklı bir Batılı çözüme yaklaşınca- etkinliğini kaybetmiştir. Bu durum Türk sosyolojisinin, siyasete bağlı/bağımlı olarak kırılmalar yaşamasının ana nedenidir. Türkiye de sosyolojinin yüz yıllık bir tarihi vardır ve Türk sosyolojisi isim ve eserleri ile büyük bir birikime sahiptir. Bu yüz yıllık tarihi içinde aktarmacılıktan yerli arayışlara, devleti kurtarma çabasından devlet kurmaya, uyumculuktan muhalif tavra, artan etkinliğinden siyasi edilgenliğe, kırılmalara ve yeniden kuruluşa kadar büyük bir deneyime sahip olan Türk sosyolojisi, genel toplum düşüncemizin ana akımını oluşturmuştur. Bu akımın merkezi de İstanbul Sosyoloji dir. Yani Türk sosyolojisinin tarihsel serüvenini büyük ölçüde İstanbul Sosyoloji temsil etmektedir denilebilir. İstanbul Sosyoloji, Batı sosyoloji yaklaşımlarına ve yöntemlerine karşı ülkemizde yerli sosyoloji arayışı ile öne çıkmıştır. Bu nedenledir ki Türk 32 Nuray Karaca, Ankara Ekolü: Ekolün Yaptığı Toplumsal Yapı Çalışmaları Üzerine Bir İnceleme, a.g.e., s Baykan Sezer, Türk Sosyologları ve Eserleri-I, a.g.e., s. 220.

13 215 sosyolojisine yön veren sosyologlarımız İstanbul Sosyoloji den çıkmıştır. Ülkemizde sosyolojinin kurucusu Ziya Gökalp le başlayan yerli sosyoloji arayışı Hilmi Ziya Ülken le devam etmiş ve 1960 ların sonlarından itibaren Baykan Sezer le özgün bir teoriye kavuşmuştur. Baykan Sezer, Batı da sosyolojide büyük kuramlardan vazgeçildiği ve güne odaklı bir sosyoloji anlayışının yaygınlaşmaya başladığı bir dönemde, tarihi Doğu-Batı çatışmasına dayanan teorisini geliştirmeyi sürdürmüştür. Bu, tarihin sonunun ilan edildiği, yeni arayış ve çözümlerin gereksizliğinin vurgulandığı bir ortamda az öneme sahip bir gelişme değildir. Baykan Sezer, Doğu-Batı çatışması kuramı ile Türk toplum ve tarihinin Batı tarih ve toplumundan farklı deneyimlere sahip olduğunu ortaya koymuştur. Bu, toplum ve tarihimizi Batı kaynaklı sosyolojik yaklaşımlarla açıklamanın geçersizliğinin ilanıdır. Baykan Sezer in tarihimize ve toplum gerçeklerimizde dayanan sosyoloji düşüncesi, Türk sosyolojisinde en uzun soluklu ve istikrarlı görüşlerden biri olma özelliğini sürdürüyor. Bugün mirasına sahip çıkıp, düşünce sistemi doğrultusunda çalışma yapan takipçilerinin çıkardıkları Sosyoloji Yıllıkları da belli bir süreklilik kazanmıştır. Sosyolojinin ülkemizde giderek yaygınlaşmasına rağmen uyumcu tavrının artması, bir meslek haline getirilmesi ve sosyologlardan evine ekmek götüren baba rolünün beklendiği bir dönemde Sosyoloji Yıllıkları, Sosyologca Dergisi, Sosyologca kitap dizisi ve diğer yayınlar yerli bir sosyoloji anlayışının temsilcisi ve sürdürücüsü olacaktır.

14