TÜRKİYE DE SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ KAYDİLEŞTİRİLMESİNE DOĞRU...

Transkript

1 TÜRKİYE DE SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ KAYDİLEŞTİRİLMESİNE DOĞRU... MKK KAYD-e SİSTEM ve e-mkk PROJESİ (Hesap Açma, Kıymet Transferleri, Rehin/Teminat ve Temerrüt Raporlama Modülleri) DANIŞMA VE GÖRÜŞ RAPORU (I) Ağustos 2003

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ:...3 I. HİSSE SENETLERİ ÜZERİNDEKİ MÜLKİYET DEĞİŞİKLİĞİ VE SAKLAMA SİSTEMLERİNDE MEVCUT HUKUKİ DURUM...5 A) Borsaya Kote Edilmemiş Hisse Senetleri... 5 B) Borsaya Kote Hisse Senetleri ve İmmobilize Saklama... 6 II. MERKEZİ KAYIT KURULUŞU A.Ş (MKK)...9 A) Kuruluş ve Faaliyete Geçiş... 9 B) Ortaklık Yapısı... 9 C) Denetim... 9 III. KAYDİ SİSTEME İLİŞKİN MEVZUAT...10 A) Yasal Çerçeve B) Mevzuat Uyarınca MKK ya Verilen Görev ve Yetkiler IV. KAYDİ SİSTEMİN AVANTAJLARI VE HEDEFLERİ...13 A) Avantajlar: B) MKK nın Hedefleri: V. MKK NIN MİSYON ve VİZYONU...14 VI. KAYDİ SİSTEME GEÇİŞ SÜRECİ...15 A) Yasal Süreç Senet Basımının Ancak Talep Halinde Mümkün Olduğu Süreç Senet Basımının Mümkün Olmadığı Ancak Halen Basılı Olanların Belirli Süre Sonuna Kadar İmha edilmeden Muhafazasının Mümkün Olduğu Süreç B) Uygulamaya Geçiş Süreci VII. KAYDİ SİSTEMİN GENEL UYGULAMA İLKELERİ...17 A) Genel İlkeler B) Takasbank İşlevlerine İlişkin İlkeler: C) Virmanlarda Yeni İlkeler VIII. HESAP AÇILIŞI İŞLEMLERİNE İLİŞKİN İLKELER...22 IX. KIYMET DEVİR VİRMANLARINA İLİŞKİN İLKELER...23 A) Serbest Virman (Free Of Payment Transfer) B) Takas Amaçlı Virman (TAV)

3 1. Takas Amaçlı Virmanda Aracı Kurum İşlemleri Takas Amaçlı Virmanda (TAV) Saklamacı Kurum İşlemleri C) Şartlı Virman D) Referanslı Virman E) Yeni Virman Model Ve Prosedürünün Avantajları X. REHİN/TEMİNAT İŞLEMLERİNE İLİŞKİN İLKELER...37 A) Aracı Kurum un Özkaynağından Kredi Kullandırılması veya Açığa37 Satış Rehninin Alınması Özkaynak/Kredili Menkul Kıymet in Rehne Verilmesi/Çözülmesi37 2. Rehindeki Kıymetin Satışı i. Yatırımcının Satışı ii. Aracı Kurumun Satışı Rehindeki Kıymet Satışının İptali Rehindeki Kıymetin Portföye Alınması B) Banka Kredisi Kullanılması Rehin Verme Rehin Çözme Rehindeki Kıymetin Satışı i. Yatırımcının Satışı ii. Bankanın Satışı Rehindeki Kıymetin Portföye Alınması Rehindeki Kıymetlerin Yatırımcı Adetlerinin Düzenlenmesi Rehindeki Kıymetlere İlişkin Genel Kurul Blokajı C) Rehin/Teminat Prosedürünün Avantajları: XI. HİSSE SENEDİ TEMERRÜTLERİNİN GÖZETİM AMAÇLI RAPORLANMA İŞLEMLERİNE İLİŞKİN İLKELER...43 XII. GÖRÜŞ VE DANIŞMA

4 GİRİŞ: Sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesi (dematerialization) sürecinin yer aldığı kaydi sistem; sermaye piyasası araçları ve bu araçlara ilişkin hakların Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş. (MKK) tarafından, bilgisayar ortamında, ihraçcılar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri itibariyle tutulduğu ve bu araçlar üzerindeki hakların üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesinde MKK ya yapılan bildirim tarihinin esas alındığı hukuki sistem olarak tanımlanabir. Fiziki olarak menkul kıymet basılması uygulamasından vazgeçilmesi, bu uygulamanın getirdiği maliyetlerden ve risklerden kurtulmaktan öte, bir bütün olarak haksahipliği bilgilerinin doğru ve güncel olarak tutulması ve takas/saklama sisteminin etkin ve güvenilir çalışmasını sağlamaya yöneliktir. Sermaye piyasası araçlarının elektronik ortamda kayden izlenmesi herşeyden önce çağdaş bir uygulama olması, belirtilen araçların güvenilirliği, katılımcılara doğrudan ve dolaylı olarak daha düşük maliyetlerde hizmet sunulması, yasal sahiplik (kıymete bağlı hakların kullanımında sağlanan otomasyon ve bunun getirdiği hız), sermaye piyasasında maliyet tasarrufu sağlanması, basit ve kullanışlılık kriterlerinin tamamının yerine getirilmesi ve bir alt yapı hizmeti olarak ihraçcılara ve aracı kuruluşlara yatırımcılara yönelik katma değeri yüksek yeni hizmetler sunulması için zemin sağlanması açısından son derecede gereklidir. Kaydi sistemin kuralları esas itibariyle Sermaye Piyasası Kanunu (SPKn) ve bu Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak Sermaye Piyasası Kurulu nca (SPK) yayımlanmış ilgili tebliğle belirlenmektedir. MKK, bu yasal çerçeveyi etkin bir şekilde uygulamaya geçirmekle kendini yükümlü görmektedir. Kaydi Sistem kanunen tüm sermaye piyasası araçları için öngörülmekle birlikte, hangi aracın ne zaman kaydi sisteme tabi olacağına karar verme yetkisi SPK nın yetkisindedir. MKK halen bilgi işlem alt yapısını ve gerekli uygulama yazılımlarını geliştirmekte olup, 2004 yılı ikinci yarısında faaliyete hazır hale gelmeyi planlamaktadır. Bu çalışma MKK bilgi işlem yazılımlarının hazırlanmasında, yasal çerçeveden hareketle esas alınacak iş modellerini tanımlayarak ilgili tarafların görüşüne sunmayı amaçlamaktadır. İş modeli ve süreçler sermaye piyasası aracı ayırımı olmaksızın tüm araçlar için geçerli olup, öncelikle hisse senedi işlemlerinde uygulanması öngörülmektedir. Bu çalışma ile görüşe sunulan konular sistemin genel uygulama ilkeleri ile işlem hacminin büyük çoğunluğunu oluşturması beklenen haksahipleri için hesap açılması, takas amaçlı olanlar dahil hak sahipleri arasında kıymet transferleri, rehin ve teminat işlemleri ile hisse senedi temerrüt işlemlerinin raporlanmasını kapsamaktadır. Kaydileştirme tebliğinin öngördüğü fiziki/kaydi geçiş süreci, ihraçcı işlemleri (bedelli-bedelsiz artırımlar, itfalar, temettü ödemeleri), haciz ve işlem yasakları, gözetim, yatırımcı bilgilendirme 3

5 gibi konular ile şartlı virman ve ödünç işlemlerine ilişkin uygulama modelleri üzerinde halen çalışılmakta olup ikinci bir rapor ile yine ilgili tarafların görüşüne açılacaktır. Bu kapsamda, Türkiye de sermaye piyasasının modernizasyonunda bir kilometre taşı olarak gördüğümüz kaydi sistemin, uygulamada tümüyle raporumuzda açıklanan ilke ve prosedürlere göre şekillendirileceği, MKK, üye aracı kuruluşlar ve ihraçcılar ile düzenleyici kurumların buna göre iş akışlarını belirleyip uygulama çabasına girecekleri ve bilgi işlem uygulama geliştirme projelerinde geri dönüş ve geç safha revizyonlarının önemli zaman ve kaynak israfına yol açma riskleri bulunduğu da dikkate alınarak, Raporumuzun VII-XI.bölümlerinde açıklanan uygulama model ve prosedürlerine ilişkin oluşturulacak ayrıntılı görüş ve önerilerinizin Kaydi Sistem Projesinin başarıyla hayata geçirilmesinde önemli bir katkısı olacaktır. Raporun ilk altı bölümünde hisse senedi örneğinden hareketle fiziki sermaye piyasası araçları için sermaye piyasamızdaki mevcut hukuki ve fiili işleyiş açıklanarak MKK nın kurumsal kimliği ve kaydi sistem mevzuatı hakkında bir ön bilgi verilmektedir. Sonraki beş bölümde ise görüş ve değerlendirmeye sunulan kaydi sistemin ilk grup uygulama model ve prosedürleri yer almaktadır. Görüşlerinizi aşağıdaki adrese gönderebilir ve e-posta adreslerinde belirtilen kişilerden ihtiyaç duyabileceğiniz ilave bilgiler alabilirsiniz. Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş. Kaydi Sistem Müdürlüğü Askerocağı Cad. Süzer Plaza No: 1-15 Kat: Elmadağ-Şişli / İSTANBUL Telefon : Fax : yakup.ergincan@mkk.com.tr gul.ozcan@mkk.com.tr adem.mesutoglu@mkk.com.tr 4

6 I. HİSSE SENETLERİ ÜZERİNDEKİ MÜLKİYET DEĞİŞİKLİĞİ VE SAKLAMA SİSTEMLERİNDE MEVCUT HUKUKİ DURUM Uygulamada sermaye piyasası araçları arasında en önemli grubu Türk Ticaret Kanunu (TTK) hükümlerine göre kıymetli evrak ve SPKn na göre menkul kıymet sayılan hisse senetleri oluşturmaktadır. TTK md. 409, f.1 uyarınca senet hamiline veya nama yazılı olabilmektedir. Kıymetli evrak, belirli ve ortak nitelikleri bulunan senetleri ifade etmek üzere kullanılmaktadır. Senette yer alan hakkın mahiyeti itibariyle maddi bir varlığa sahip olmaması nedeniyle, senedin madden var olması hakkın varlığına karine teşkil etmektedir. Söz konusu durumda hak senetden bağımsız olarak devredilemez. Bugün itibariyle SPKn uyarınca halka açık anonim ortaklık vasfını taşıyan yaklaşık 900 şirketten 300 şirketin hisse senetleri İstanbul Menkul Kıymetlerler Borsası nda işlem görmektedir. Bu şirketlerin borsaya kote hisse senetlerinin alım-satımı Borsa nezdinde gerçekleşmekte, takas ve saklamaları ise İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) tarafından yapılmaktadır. Ugulamada karşılaşılan zorunluluklar nedeniyle dönem içinde Borsaya kote şirket hisseleri üzerindeki hakların nakli ve senetlere bağlı hakların kullanılması klasik sisteme göre birçok şekilsel farklılığın ve bazı durumlarda hukuki boşlukların doğmasına yol açmıştır. A) Borsaya Kote Edilmemiş Hisse Senetleri Bu hisse senetleri açısından TTK nun kıymetli evrak disiplininden ayrılınmamıştır. TTK 415 ve 559 maddeleri uyarınca, hamiline yazılı hisse senetlerinin devri şirket ve üçüncü şahıslar hakkında ancak teslim ile hüküm ifade edebilmekte, mülkiyet veya sair bir ayni hak tesisi maksadıyla kıymetli senedin devri için senet üzerindeki zilyetliğin devri de aranmaktadır. Zilyetliğin devri, fiili teslimin yanısıra; kısa elden teslim, hükmen teslim ya da zilyetliğin havalesi gibi yollarla da gerçekleşebilir. Nama yazılı hisse senetleri ciro ve senedin teslimi yoluyla devredilebilirler. (TTK md. 416/II). Ancak devralan kişinin ortaklığa karşı pay sahibi sıfatını kazanabilmesi için bu şartın yerine getirilmesi yeterli olmayıp ayrıca devir işleminin pay defterine kaydı gereklidir. Aksi halde temettüye hak kazanabilecek ancak oy hakkını kullanamayacaktır. 5

7 Avantajları: Hukuki boşluğun bulunmaması, Nama yazılı senetlerde ciro zincirinin takip edilebilmesi, Rehin ve sair ayni hakların tesisisinde belirlilik, ihtilaf ihtimalinin düşük olması. Dezavantajları: Hırsızlık, yangın vs. nedenlerden kaynaklanabilecek zararlara karşı yüksek risk, Alıcı ve satıcıyı bir araya getirebilecek bir pazarın kullanılamayışı, likiditenin düşük olması, fiyatlandırmanın subjektif olabilmesi, Hisse senedinin fiziksel tesliminin gerekli olması nedeniyle oluşan zaman kaybı ve maliyet, Çok sayıda küçük montanlı alım-satımın operasyonel olarak çok zor olması, Senetlerin yıpranması, kuponlarının kaybolması, Sahte senet riski, Genel Kurullara katılabilmek için nama yazılı senetlerin fiziken tesliminin zorunlu olması, Temettü alınabilmesinin şirkete bizzat kar payı kuponlarının ibraz edilerek mümkün olması. B) Borsaya Kote Hisse Senetleri ve İmmobilize Saklama Ülkemizde borsaya kote hisse senetlerine ilişkin takas ve merkezi saklama faaliyetleri Takasbank tarafından yerine getirilmektedir. Dolayısıyla, mevcut sistemde Takasbank fiziki sermaye piyasası araçlarının saklanması görevini üstlenmektedir. İMKB üyesi aracı kurum ve bankalar, borsada işlem gören müşterilerine veya kendilerine ait menkul kıymetleri Takasbank dışında hiçbir yerde fiziki olarak saklayamazlar. Borsa üyesi aracı kuruluşların hisse senedi işlemleri için Takasbank ta kendi adları altında tutulan hesapları bulunmaktadır. Ayrıca, her üye aracı kuruluş, müşterileri adına alt hesap tesis etmek ve onlar adına yaptıkları hisse senedi devir işlemlerini bu hesaplara yansıtmakla yükümlüdür. Takasbank a teslim edilen menkul kıymetler mislen ve aynen saklama adı verilen iki ayrı yöntemle saklanmaktadır. Mislen Saklama yönteminde; saklama merkezine teslim edilen aynı cinsten bütün kıymetler birarada (havuzda) saklanır. Küpür bilgileri ve diğer özellikleri itibarı ile aynı olan menkul kıymetler saklama merkezi nezdinde aynı havuza dahil olduklarında misli bir nitelik kazanırlar. İade aynen değil, mislen yapılır. Borsa üyesi saklama hesabı sahiplerince 6

8 Takasbank'a teslim edilen kıymetler teslim sırasında aynen saklama istendiği belirtilmemiş ise mislen saklanır. Aynen Saklama, küpür bilgileri, hakları ve diğer özellikleri aynı olan menkul kıymetlerin iadesi de aynı olmak koşulu ile saklatan adına ayrı bir yerde muhafaza edilmesidir. Aynen saklamada bulunan kıymetler ile borç kapama işlemi yapılamaz. Borsada işlem görmeyen kıymetler ve Borsa üyesi olmayan saklama hesabı sahiplerinin kıymetleri aynen saklanır. Aynen saklama sisteminde saklanan kıymetler, saklatanın alt hesapları bazında ayrıntılandırılmaz. Takasbank saklama yönteminin belirlenmesinde halka açık kısımların mislen, halka kapalı kısımların aynen saklama hesaplarında izlenmesine dikkat etmektedir. Mislen saklama sisteminin sonucu olarak, Takasbank kasalarında saklanmakta olan hisse senetleri üye veya müşteri bazında ayırıma tabi tutulmaksızın hareketsiz (immobilize) hale gelmiş bulunmaktadır. Gerek nama yazılı gerek hamiline hisse senetleri üzerinde mülkiyet değişikliği sonucunu veren işlemler hesaplar arasında havale (zilyetliğin havalesi) şeklinde gerçekleştirilmektedir. Borsada işlem gören hisse senetlerinin takası Takasbank ta yapılmakta ve fiziki çıkış yapılmadığı takdirde, merkezi saklama kuruluşu olan bu Bankada saklanmakta, sonuçta Borsada gerçekleştirilen alım-satımların devir işlemleri kaydi olarak yapılmaktadır. Takasbank ta istisnai nitelikteki seri numarası bazında aynen saklama dışında, misli saklama sistemi ugulanmakta ve buna bağlı olarak senetler toplu olarak saklanmaktadır. Misli saklama sisteminde senetler hak sahipleri ve seri numaraları eşleştirilerek saklanmadığı için, bu senetlerin fiziki varlığı hak sahiplerini göstermeye yeterli olmamakta, gerçek hak sahipleri Takasbank kayıtlarına göre tespit edilmektedir. Bu görünüşüyle Takasbank ta uygulanmakta olan sistem Toplu Saklama olarak nitelendirilebilir. Toplu saklamada, müşteri tarafından misli nitelikte bir kıymetli evrak bankaya tevdi edilmekte ve ayrıca bankaya bunları kendisinin ya da bir toplu saklama merkezinin elinde bulunan aynı cinsten diğer kıymetli evrak ile birleştirme yetkisi tanınmaktadır (Hamiline yazılı kıymetli evrak ile beyaz ciro ile devredilmiş olan emre yazılı kıymetli evrak bu niteliği haizdirler. Dolayısıyla hamiline hisse senetleri ile beyaz ciro ile devredilmiş olan nama yazılı hisse senetleri misli kıymetli evraktandır). Toplu saklama, kıymetli evrakın iki tanımlayıcı unsurunu da bertaraf etmiştir. Bunlardan birincisi hakkın senetsiz devredilemeyeceği, ikincisi ise hakkın senetsiz dermeyan olunamayacağıdır. Bunun yerini uygulamanın kendi yarattığı, toplu saklamacı kuruluşun kayıtları almıştır. 7

9 Avantajları: Senetlerin fiziken karşı tarafa tesliminin gerekmemesi, Senette zamanla oluşabilecek yıpranma vs. nin önlenmesi, Operasyonel işlemlerin kolaylığı, gün içinde çok sayıda işlemin yapılabilmesinin mümkün kılınması, Çalınma, yangın vs. tehlikelere karşı koruma, Temettü işlemlerinin yatırımcı adına gerçekleştirilmesi, Genel Kurullara katılmanın kolaylaştırılmış olması, Şeffaflık, denetime açık olması, pazar ve müşteriler hakkında denetlleyici kurumlara toplu bilgi sunabilmesi, Alacaklı üçüncü kişilerin hukuki takip imkanının artırılmış olması. Dezavantajları: Kasalarda fiziken saklanmakta olan hisse senetlerinin nev ileri konusunda belirsizlik, Nama yazılı hisse senedi sahiplerinin de hamiline yazılı hisse senedi sahibiymişçesine genel kurul blokajına zorunlu kılınmaları, Nama yazılı hisselerin belirlenme ve bu şekilde ortaklık pay defterlerinin güncellenebilmesini sağlama imkanının olmayışı, Haciz, tedbir kararı gibi konularda gerçek hak sahibinin zarar görmesi olasılığı, Sahte senet riskinin sürmesi, Fiziksel saklamadan kaynaklanan maliyetler, Rehin ve diğer ayni hakların tesisinde hukuken gerekli ve basit bir altyapının bulunmaması. 8

10 II. MERKEZİ KAYIT KURULUŞU A.Ş (MKK) A) Kuruluş ve Faaliyete Geçiş tarihinde 4487 sayılı Kanun ile SPKn na eklenen 10/A maddesinde sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin hakların özel hukuk tüzel kişiliğini haiz bir Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kayden izlenmesi hükme bağlanmıştır. Buna göre MKK esas sözleşmesinin ticaret siciline tescil edildiği tarihinde hukuken kurulmuş ve Haziran.2002 tarihinden itibaren teşkilatlanmasına başlamıştır. Kanunen kendisine verilen Yatırımcıları Koruma Fonunu temsil ve idare işlevini faal olarak halen yürütmekte olup, diğer taraftan kaydi sistem için bilgi işlem alt yapı kurma çalışmalarını sürdürmekte ve 2004 yılının ikinci yarısında faaliyete hazır hale gelmeyi planlamaktadır. B) Ortaklık Yapısı Ana sözleşmesinde tüzel kişi kurucuları İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB), Takasbank, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği (TSPAKB) ve İstanbul Altın Borsası (İAB) olarak belirlenen ve kuruluş sermayesi 1 trilyon lira olan MKK nın sermayesi Ağustos.2003 te gerçekleştirilen artış sonrasında tamamı ödenmiş 3 Trilyon (Üç trilyon) TL dir. Kurucu Ortaklar Sermaye Tutarı (TL) 1) İMKB ) Takasbank ) TSPAKB ) İAB ) Diğer C) Denetim MKK Yönetmeliği uyarınca anonim ortaklık olarak kurulan MKK, ilgili mevzuat ve esas sözleşmesi hükümleri uyarınca SPK nın gözetim ve denetimi altına alınmıştır. Bakanlar Kurulunun MKK Yönetmeliğine göre; - SPK, MKK dan her türlü bilgi ve belgeyi istemeye yetkilir. - SPK yı temsilen bir üye MKK yönetim kurulu başkanı sıfatıyla atanır. 9

11 - MKK nın esas sözleşmesinde değişiklik yapılabilmesi SPK nın uygun görüşüne tabidir. - SPK gerekli gördüğü hallerde Genel Kurulu olağanüstü toplantıya çağırabilir III. KAYDİ SİSTEME İLİŞKİN MEVZUAT Kaydi sisteme ilişkin mevzuat: 1) SPKn nun 10/A ve Geçici 6 ncı ve 7 nci maddeleri, 2) MKK Yönetmeliği 3) Kaydileştirme Tebliği 4) MKK tarafından hazırlanan Merkezi Kayıt Kuruluşu Üyelik Usül ve Esasları Hakkında Sirküler (taslak halindedir). şeklinde belirlenmiştir. SPKn 10/A maddesi uyarınca hazırlanan tarihli Merkezi Kayıt Kuruluşunun Kuruluş, Faaliyet, Çalışma ve Denetim Esasları Hakkında Yönetmelik (MKK Yönetmeliği) MKK nın bir anonim ortaklık şeklinde kurulmasını öngörmüştür. SPK tarafından hazırlanan MKK ana sözleşmesinin, Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde yayınlanması ile MKK faaliyetlerine başlamıştır. SPK tarafından çıkarılan Seri: IV, No:28 sayılı Kaydileştirilen Sermaye Piyasası Araçlarına İlişkin Kayıtların Tutulmasının Usul ve Esasları Hakkında Tebliğ (Kaydileştirme Tebliği) tarihli Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. SPKn nun 10/A ve Geçici 6 ve 7 nci maddeleri ilgili mevzuatın hiyerarşik olarak en üst normları olarak kaydi sistemde hakların kaydının tutulmasına ilişkin esasları belirlemiştir. MKK Yönetmeliği anılan kanun maddelerine göre bir alt düzenleme olup, MKK nın çalışma esasları, görev ve yetkileri ile aracı kuruluş (banka ve aracı kurumlar), hesap temsilcileri (yetkili bankalar) ve ihraçcıların MKK üyelik şartları bu yönetmelikle belirlenmiştir. Üyelerin MKK nezdindeki hesap türlerine, işlemlerine vb. konulara ilişkin kaydi sistem kuralları ise SPK tarafından çıkarılan Kaydileştirme Tebliği ile düzenleme alanı bulmuştur. 10

12 A) Yasal Çerçeve SPKn madde 10/A maddesi: - Sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin haklar; özel hukuk tüzel kişiliğini haiz bir Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kayden izlenir. Bu Kuruluş, Kurulun gözetim ve denetimi altındadır. Merkezi Kayıt Kuruluşunun kuruluş, faaliyet, çalışma ve denetim esasları Bakanlar Kurulunca çıkarılacak bir yönetmelikte belirlenir. - Kayıtlar, Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından, bilgisayar ortamında, ihraçcılar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri itibariyle tutulur. Kayıt edilen haklar bu Kanunun 7 nci maddesi uyarınca senede bağlanmaz. Sermaye piyasası araçlarının nama veya hamiline yazılı hesaplarda kayıt esasları ile kayıtların nasıl tutulacağı ve kayıtların tutulmasında yapılacak işlemlere ilişkin usul ve esaslar Kurulca bir tebliğ ile belirlenir. - Kayden izlenen sermaye piyasası araçları üzerindeki hakların üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesinde, Merkezi Kayıt Kuruluşuna yapılan bildirim tarihi esas alınır. - Kurul bu madde kapsamında kaydı tutulacak hakları, bu hakların bağlı olduğu sermaye piyasası araçlarını, türleri ve ihraçcıları itibariyle belirleyebilir. - Payların devrinin, Türk Ticaret Kanununun 417 nci maddesi çerçevesinde ortaklıklar tarafından pay defterine kaydında, ilgililerin başvurusuna gerek kalmaksızın Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde ihraçcılar itibariyle tutulan kayıtlar esas alınır. - Merkezi Kayıt Kuruluşu, ihraçcılar ve aracı kuruluşlar, kendi tuttukları kayıtların yanlış tutulmasından dolayı hak sahiplerinin uğrayacağı zararlardan kusurları oranında sorumludur. - Merkezi Kayıt Kuruluşunun personeli hakkında, Kanunun 25 inci maddesi hükmü uygulanır. hükümlerini içermektedir. SPKn 10/A maddesi ile öngörülen kaydi sistem çerçevesinde sermaye piyasası araçlarının takas ve saklanması ile bunlara ilişkin hakların kayıtlarına ilişkin sistem köklü bir değişikliğe uğratılmaktadır. Bu değişiklik ve sisteme getireceği avantajlar madde gerekçesinde..sermaye piyasalarının şeffaflaşması konusunda en ciddi ve köklü reform çalışmalarından biri gerçekleştirilmektedir..sermaye piyasası araçlarının kaydi sisteme geçirilmesi kağıt basımını ortadan kaldıracak, halka arzlarda ve sermaye artırımlarında ihraçcı şirketlerin maliyetleri azalacaktır. Gerek halka arzedilen gerekse halka arzedilmeyen hisse senetleri ve ihraçcı halka açık şirketlerin ortaklık bilgileri daha sağlıklı bir şekilde takip edilebilecektir. Sermaye piyasası araçlarının kaydi olarak tutulması çalınma, sahte araç basımı ve araçların fiziki olarak hasar görme risklerini ortadan kaldıracaktır. Halka açık şirketlerin sermaye artırımı ve temettü ödemelerinde verilen hizmetler kolaylaşacak ve daha kısa sürelerde 11

13 gerçekleştirilebilecektir. Keza hisse senetlerinin kaydi olarak tek bir yerde tutulması takas işlemlerinde kolaylık sağlayacak ve temerrütleri azaltacaktır. Sonuç olarak, sermaye piyasası araçlarının kaydi sisteme geçirilmesiyle, sermaye piyasasında güven ve şeffaflık sağlanacak ve piyasanın derinliği artacaktır... şeklinde kanun koyucu tarafından belirlenmiştir. B) Mevzuat Uyarınca MKK ya Verilen Görev ve Yetkiler SPKn nun 10/A maddesiyle temel yapı olarak MKK esas alınarak, kaydi sistem bu yapı üzerine inşa edilmiştir. 10/A maddesiyle MKK ya kaydi sisteme ilişkin olarak verilen genel görev ve yetkiler, Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan MKK Yönetmeliğiyle detaylandırılmıştır. MKK Yönetmeliğinde MKK nın ihraçcılar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri itibariyle kaydı tutulan sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin hakları kayden izleyerek, üye grupları itibariyle tutulan kayıtların birbiriyle tutarlılığını kontrol etmek ve Yatırımcıları Koruma Fonu nu idare ve temsil etmek amacıyla kurulduğu belirtilerek, - Sermaye piyasası araçlarını ve bunlara bağlı hakları, bilgisayar ortamında, üyeler ve hak sahipleri itibariyle kayden izlemek, - Kayıtların üyeler itibariyle tutarlılığını izlemek, tutarsızlık ve kaydi sisteme ilişkin düzenlemelere aykırılık tespiti halinde üyeler nezdinde gerekli düzeltmelerin yapılmasını istemek ve durumu derhal Kurul'a bildirmek, sistemin güvenli çalışmasını sağlayacak önlemler almak ve uygulamak, - Kayıtların mevzuatta öngörülen çerçevede gizliliğini sağlamak, - Kurul tarafından Kanun'un 10/A maddesine göre kaydı tutulmasına karar verilen sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesine ilişkin işlemleri yapmak, öngörülen sürenin sonuna kadar teslim edilmeyen araçların yönetime ilişkin haklarını kullanmak, mali haklarını kullanmak ve izlemek. - Yatırımcıları Koruma Fonunu idare ve temsil etmek, mevzuat gereğince Fon adına yapılması gereken işlemleri yapmak, - Kurul tarafından tedrici tasfiyelerine karar verilen aracı kurumların tasfiye işlemlerini Yatırımcıları Koruma Fonu adına ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde yürütmek, - Kurul tarafından sermaye piyasası mevzuatı, çerçevesinde verilen diğer görevleri ve düzenlemelerin gerektirdiği işlemleri yapmak, bu amacı çerçevesinde MKK nın görevleri olarak sayılmıştır. SPKn 10/A maddesi ve MKK Yönetmeliği ile MKK nın görev ve yetkilerinin çerçevesi çizilirken, MKK nezdinde tutulacak kayıtların tabi olacağı usul ve esaslar ise SPK tarafından çıkarılan Kaydileştirme Tebliği ile belirlenmiş 12

14 bulunmaktadır. Tebliğle MKK üyelerinin kimler olabileceği, bunlara ilişkin hesap ve işlemlerin niteliği ve işlemlerin yerine getirilmesine ilişkin esaslar düzenlenmiştir. IV. KAYDİ SİSTEMİN AVANTAJLARI VE HEDEFLERİ A) Avantajlar: Tüm piyasa aktörleri için daha düşük risk ve maliyet, Her yıl milyonlarca dolar tutarında ithal sertifika basım ve ihraç masrafından tasarruf, Personel, saklama, sigorta ve borçlanma/ödünç maliyetlerinden tasarruf, İhraççılar için sağlıklı ve güvenilir ortaklık pay defteri bilgilerini edinme imkanı, Sermaye artırımı, temettü ödemeleri ve ortaklarla ilişki ve iletişimlerde zaman ve maliyet avantajı, Sıfır sahte/kayıp/çalınma riski maliyeti, Daha kısa, etkin ve hızlı takas süreci, Şirket-ortak ilişkilerinde etkinlik, ortaklık haklarının kullanımında kolaylık Olası suistimalleri teşhis imkanı ve sistemik riski azaltma, Uluslararası entegrasyonu kolaylaştırma. B) MKK nın Hedefleri: Sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin tüm hakların kayıtlarının bilgisayar ortamında ihraçcılar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri itibariyle tutulması, İhraçcılar, aracı kuruluşlar, yatırımcılar ve düzenleyici kuruluşların MKK bilgilerine WEB aracılığıyla erişebilmeleri ve rapor alabilmeleri, Üyelerin ve aşamalı olarak yatırımcıların web tabanlı erişim üzerinde MKK Kaydi Sistem Veritabanında (KSV) izin verilen değişiklikleri yapabilmeleri, Teknik altyapının günümüz güvenlik, erişim çeşitliliği, platform bağımsız uygulama sunucusu teknolojisiyle esnek bir anlayışla düzenlenebilmesi, SPK ve diğer düzenleyici kurumlar tarafından istenen hizmetlerin kısa zamanda verilebilmesi, Tüm katılımcılar için katma değeri yüksek hizmetlerin ucuz maliyetle verilmesi, Aracı kuruluşlar için borsa içi ve borsa dışı hisse senedi ve diğer sermaye piyasası araçlarının takasını kolaylaştırmak ve ucuzlatmak yanında ihraçcılar, yatırımcılar ve düzenleyici kurumlar için piyasa etkinliğini artıracak, risk takip ve yönetimini kolaylaştıracak şekilde tüm piyasa aktörlerinin ihtiyaçlarını gözeterek düşük maliyetli hizmetler üretilmesi, e-devlet ile esnek ve kolay işbirliğinin sağlanabilmesi 13

15 V. MKK NIN MİSYON ve VİZYONU MİSYON: Sermaye piyasası araçlarını ve bunlara ilişkin tüm hakları, elektronik ortamda kaydi şekilde ihraçcılar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri bazında tutmak. SPKn ve ilgili mevzuat uyarınca, sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesine ilişkin olarak MKK nın misyonu anılan şekilde belirlenmiştir. MKK, tüm sermaye piyasası araçları için kaydi merkezi saklama kuruluşu şeklinde tanımlanmaktadır. Web tabanlı bir saklama hizmeti, etkinliğin artırılması, risk yönetimine katkısı ve küçük yatırımcıdan global saklamacı bankalara kadar her düzeydeki katılımcıya düşük maliyetle hizmet verilmesi imkanlarını sağlaması nedenleriyle kaydi sistemin ana teknolojik unsuru olacaktır. Bu yapılanma Kayd-e Sistem olarak adlandırılmakta ve MKK nın misyonunu vurgulamaktadır. Bu çerçevede, Kayd-e Sistem ileri ve yüksek güvenlikli bir teknoloji ile oluşturularak, aracı kuruluşların operasyonel ihtiyaçlarına cevap verecek olmasının yanısıra internet ve diğer mobil iletişim imkanlarının kullanılmasıyla da sermaye piyasası aracı ihraçcılarına, yerli ve yabancı her türlü yatırımcıya sisteme ulaşma, bilgi alma ve işlem yapma imkanı tanımış olacaktır. VİZYON: İhraçcılar, aracı kuruluşlar ve milyonlarca sermaye piyasası yatırımcısının buluştuğu bir merkezi kaydi saklama sistemi oluşturarak; teknolojik kurumsal yönetişim platformu üzerinde etkin, güvenli ve modern bir sermaye piyasası portalını bilgi otoyoluna entegre etmektir. Kaydi saklama ya ilişkin ilgili mevzuat ve yurtdışı uygulamalardaki hakim endüstri standardı birlikte değerlendirildiğinde, yatırımcılara (ortaklara), ihraçcılara ve aracı kuruluşlara yönelik olarak projeler ve projeler üzerinden katma değer üreten bir yapılanmanın vizyona ulaşmakta ilk adım olduğu görülmektedir. e-mkk bu anlamda, MKK nın vizyonunu yansıtmaktadır. 14

16 VI. KAYDİ SİSTEME GEÇİŞ SÜRECİ A) Yasal Süreç 1. Senet Basımının Ancak Talep Halinde Mümkün Olduğu Süreç SPKn nun Geçici 6 ıncı maddesi uyarınca Kanunun 10/A maddesinin yürürlüğe girmesinden sonra, Kurulca aynı maddeye göre kaydı tutulması kararlaştırılan sermaye piyasası araçlarını temsilen senet çıkarılamayacaktır. 10/A maddesi 4487 sayılı Kanun un 30 uncu maddesi uyarınca Kanunun yayımladığı tarihinden geçerli olmak üzere MKK nın kurulduğu tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. Ancak 10/A maddesinin yürürlüğe girmesini izleyen üçüncü yılın sonuna kadar ( ) yapılan ihraçlarda, hak sahipleri, ihraçcı kuruluşlardan senet bastırılmasını talep edebileceklerdir. Kurulca kayden izlenmesine karar verilen sermaye piyasası araçları için tarihinden sonra talep olsun veya olmasın kaydi araçlar için fiziki senet bastırılması imkanı olmayacaktır. 2. Senet Basımının Mümkün Olmadığı Ancak Halen Basılı Olanların Belirli Süre Sonuna Kadar İmha edilmeden Muhafazasının Mümkün Olduğu Süreç SPKn nun Geçici 6 ıncı maddesinin 2 nci fıkrası: Kurulca Kanunun 10/A maddesine göre kaydı tutulması kararlaştırılan ve Kanunun yürürlüğe girmesinden önce ya da geçici 6 ncı maddenin 1 inci fıkrası uyarınca bastırılan sermaye piyasası araçlarının 10/A maddesinin yürürlüğe girmesini izleyen altıncı yılın sonuna kadar ( ) ihraçcı kuruluşlara, bunların yetkili kıldığı aracı kuruluşlara veya sermaye piyasası araçlarının kaydını tutacak Merkezi Kayıt Kuruluşuna teslim edilmesi zorunludur. şeklinde düzenlenmiştir. Kanun koyucu kaydileştirilmesine karar verilmiş sermaye piyasası araçlarını temsilen tarihinden sonra senet basımını yasaklamakta ancak bunların iptal ve imhasının sağlanabilmesi için teslim edilmeleri için belirli bir süre tanımaktadır. SPKn nun Geçici 6 ncı maddesinin 3 üncü fıkrası: Bu suretle teslim alınan senetler, Kurulca belirlenecek esaslar çerçevesinde Merkezi Kayıt Kuruluşunda toplanarak, iptal ve imha edilecek, araçların temsil ettiği haklar Kanun hükümlerine göre Merkezi Kayıt Kuruluşunda kaydedilecektir. Belirlenen sürenin sonuna kadar teslim edilmeyen fiziken basılı sermaye piyasası araçları, bu tarihten sonra borsada işlem göremeyecek, aracı kurumlarca alım satımına aracılık edilemeyecek 15

17 ve katılma belgelerinin geri alımı yapılamayacaktır. Bu senetlere bağlı malî haklar, Merkezi Kayıt Kuruluşunda kayden izlenecek ve senetlerini ikinci fıkradaki esaslara göre teslim etmeleri halinde hak sahiplerinin hesaplarına aktarılacaktır; yönetime ilişkin haklar ise Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kullanılacaktır. şeklinde düzenlenmiştir. Bu durumda, fiziken basılı olan ve MKK ya tarihine kadar teslim edilmeyen sermaye piyasası araçları üzerindeki yönetimsel haklar MKK tarafından kullanılacaktır. B) Uygulamaya Geçiş Süreci Yasal çerçeve ile MKK, hisse senedi, yatırım fonu katılma belgeleri, kamu ve özel kesim borçlanma senedi gibi herhangi bir ayırım yapılmaksızın tüm sermaye piyasası araçları için kaydi sistemi kurup işletmekle görevlendirilmiştir. Hangi sermaye piyasası aracının, ne zaman kaydileşip fiziki ihracına son verileceği hususunda SPK yetkili kılınmıştır. MKK, 2004 yılının ikinci yarısında kaydi sistem için operasyonel hale gelmeyi planlamaktadır. MKK nın hazır olması ile birlikte SPK nın da kaydileşme yetkisini araç bazında aşamalı olarak kullanması beklenmektedir. Sisteme geçişin ilk etapta İMKB de kote hisse senetleri bazında olacağı öngörülmektedir. 16

18 VII. KAYDİ SİSTEMİN GENEL UYGULAMA İLKELERİ MKK tarafından ilgili mevzuatta belirlenmiş kurallar çerçevesinde hazırlanmakta olan MKK Kayd-e Sistem ve e-mkk Projesi (Kaydi Sistem Projesi) tasarım çalışmalarında belirlenen ve MKK Yönetim Kurulu nca uygun görülen temel işlere ve iş süreçlerine ilişkin ana uygulama ilkeleri aşağıda yer almaktadır: Kaydi sistemde hesap yapısı ve işlem akış süreci esas itibariyle SPK tarafından belirlenmekte olup, bu düzenleme Kaydileşme Tebliği ile yapılmış bulunmaktadır. Tebliğin öngördüğü hesap yapısı ve işlemleri özetleyen şema aşağıda yer almaktadır. Aşağıda açıklanan ilkeler bu Tebliğin öngördüğü işlem ve prosedürlerin MKK tarafından ne şekilde uygulanacağına yöneliktir. MERKEZİ KAYIT KURULUŞU A.Ş. ÜYELİK YAPISI ve HESAP TÜRLERİ (Kaydileştirme Tebliği'nin Öngördüğü Sistem) MERKEZİ KAYIT KURULUŞU A.Ş. İHRAÇCILAR ARACI KURULUŞLAR HESAP TEMSİLCİLERİ TAKASBANK A.Ş. HAVUZ HESABI ORTAK HESABI BİLİNMEYEN ORTAK HESABI HAVUZ HESABI YATIRIMCI HAVUZ HESABI YATIRIMCI TAKAS HAVUZ HESABI HAVUZ HESABI YATIRIMCI ihraca ilişkin geçici kayıtlar halka kapalı paylar sahibi bilinmeyen paylar takas ve virman nama, hamiline virman nama, hamiline üye takası yatırımcı virmanı nama, hamiline İhraç edilecek kaydi sermaye piyasası araçlarının halka arz süresi boyunca takibi havuz hesabında yapılır ve halka arz süresinde kaydi sermaye piyasası araçlarının satılması ile satışa konu olan tutarlar, ilgili hesaplara yapılacak kayıt neticesinde bu hesaptan düşülür. Ortak hesabına sadece Bilinmeyen ortak hesabı, kaydi daha önce Borsada işlem dönüştürme aşamasında, hak görmemiş payların sahiplerinin ihraççı tarafından kayıtları yapılabilir. Bu bilinmemesi durumunda, bu hesaptaki kaydi sermaye nitelikteki payların toplu olarak piyasası araçları, ihraççının verdiği bilgiler doğrultusunda türleri ve hak sahipleri itibariyle tutulur. izlenmesi amacı ile oluşturulur. Bu hesapta izlenen sermaye piyasası araçlarının fiilen kaydileştirilmesi durumunda, ihraççı, hak sahiplerine ilişkin kayıtların tutulması amacı ile MKK na bildirimde bulunur. MKK, dönüşüm üzerine, hak sahibinin talebine bağlı olarak, ilgili hesaba kaydı gerçekleştirir. Aracı kuruluş havuz hesabı, aracı kuruluşun, hesap sahibinin vekili sıfatıyla takas ve virman işlemlerini yerine getirmesi için kullanılır. Yatırımcı hesabı, hak sahibi adına açılmış, nama ve hamiline hakların izlendiği hesaptır. Yatırımcı hesabı, aracı kuruluşun işlem yapmaya yetkili olduğu hak sahipleri adına açılmış hesaplardan oluşur. Yatırımcı hesaplarının açılmasında, bu Tebliğ in 10 uncu maddesi hükümleri uygulanır. Hesap temsilcisi havuz hesabı, Yatırımcı hesabı, hak sahibi adına Takas havuz hesabı, hesap temsilcisinin, hesap sahibinin açılmış, nama ve hamiline hakların takas ve saklama vekili sıfatıyla virman işlemlerini izlendiği hesaptır. Ancak hak kuruluşunun, vekil yerine getirmesi amacı ile kullanılır. sahibinin talebi üzerine, MKK nezdinde kimlik bilgileri yer almayan, kimlik bilgi ve belgelerinin münhasıran hesap sıfatıyla üyelerin takas işlemlerini gerçekleştirmesi için kullanılır temsilcileri nezdinde tutulduğu ve doğrudan bu kuruluşlarla bağlantılı yatırımcı hesapları açılabilir ve bu hesaplar MKK da kod numaralarıyla izlenir. Havuz hesabı, takas ve saklama kuruluşunun vekil sıfatıyla hak sahiplerinin virman işlemlerini gerçekleştirmesi amacı ile kullanılır. Yatırımcı hesabı, hak sahibi adına açılmış, nama ve hamiline hakların izlendiği hesaptır. Rehin Rehin Rehin Rehin Haciz Haciz Haciz Haciz Genel Kurul Blokajı Genel Kurul Blokajı Genel Kurul Blokajı Genel Kurul Blokajı Yatırımcı Blokajı Yatırımcı Blokajı Yatırımcı Blokajı Yatırımcı Blokajı Satış Blokajı Satış Blokajı Satış Blokajı Satış Blokajı Sermaye Artırımı Sermaye Artırımı Sermaye Artırımı Sermaye Artırımı Temettü Dağıtımı Temettü Dağıtımı Temettü Dağıtımı Temettü Dağıtımı Alım-satım Alım-satım Alım-satım Alım-satım Ödünç işlemleri Ödünç işlemleri Ödünç işlemleri Ödünç işlemleri 17

19 A) Genel İlkeler Her türlü işlemin üyeler aracılığıyla elektronik ortamda yapılması ve tüm işlemlerin tüm katılımcılar için uzaktan erişimle yürütülmesi esastır. Bu nedenle, üyelerden işlemlere ilişkin basılı belge istenmesi istisnalar dışında söz konusu olmayacaktır. Sistemin teknolojisi kaydileştirilecek tüm sermaye piyasası araçlarının ve bunlara bağlı hakların tutulmasını sağlayacak yapıda, çoklu para birimi ve çoklu dil mantığında çalışan, hesap yapılarının esnek olduğu, MKK içi ve dışı tüm kullanıcıların kolaylıkla bağlanarak işlem yapabildikleri ve rapor alabildikleri, farklı API lerle kolay entegrasyon sağlayabilen, yüksek derecede ölçeklenebilir, 7/24 kesintisiz hizmet sunan ve yüksek güvenlik standartlarına sahip bir yapıda olacaktır. Her türlü hukuki işlemde (haciz, rehin vb.) MKK nın üyeye göre önceliği vardır. MKK konulan tüm hukuki işlemleri geçerli bir belge sonucunda kaldırmaya yetkiliyken, üyenin geçerli belgesi olsa bile MKK nın gerçekleştirdiği bir kaydı doğrudan kaldırması mümkün olmayacaktır. Hukuki işlemlerde tarafların MERNİS ve Vergi Numaraları girilecektir. Sermaye piyasası araçlarının kodlanmasında, imkan bulunduğu ölçüde ortak ve yatırımcı hesap numaralarının belirlenmesinde ve sistemin mesaj altyapısında uluslararası kabul edilmiş kodlama sistemleri (ISIN, IBAN, BIC ve ISO gibi) kullanılacaktır. Sistem ileri tarihli ve zamanlı (valörlü) işlemlere cevaz verecektir. İhraçcı sadece kendi ihraç ettiği araçların halka kapalı kısımlarını izleyebilirken, diğer üyeler hem halka açık hem de halka kapalı kısımları izleyebileceklerdir. Virman, alım-satım ve rehin de dahil olmak üzere tüm kayıtlar haksahibi, işlemin kaynağı, kayıdın tutulma yeri, işlemi yapan ve işlem türü bazında ayrıntılı olarak tutulup raporlanacaktır. 18

20 Virman işlemleri SPK-İMKB Gözetim Projesi kapsamındaki talepler doğrultusunda ve üyelerin seçimine bırakılabilecek alternatifler aracılığıyla müşteri bazında ve kaynak takibi yapılmak suretiyle izlenebilecektir. Sistemin esnekliği sayesinde yeni işlev, işlem ve araçlar kolaylıkla ve kısa zamanda sisteme eklenebilecektir. Yatırımcılar başta olmak üzere tüm katılımcılarla internet ve mobil iletişim tabanlı interaktif bağlantılar kurulacaktır. Başta SPK-İMKB Gözetim Sistemi olmak üzere gerek kurum içi, gerekse kurum dışı gözetim taleplerinden ve üyelerin ihtiyaçlarından kaynaklanan modelleme ve raporlamalar en hızlı şekilde üretilip sunulabilecektir. Veritabanı mimarisinde ve özellikle e-mkk projeleri kapsamında veri ambarı/veri madenciliği uygulamaları dikkate alınarak model oluşturulacaktır. Üyenin işlem hacmi, sıklığı, büyüklüğü ve bilgi-işlem olanakları bazında uzaktan erişim ve veri alışverişinde izlenecek yöntemler değişebilecek ve kullanıcıların yapısına uygun farklı yöntemler sunulabilecektir. Yukarıda yer alan hususların dışındaki işlemlerde mevzuatta ve mevcut uygulamada yapılmakta olan işlemlerin yapısı esas alınacaktır. 19