İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN

Transkript

1 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN

2 Pegasus Yayınları: 571 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN TYLER COWEN TYLER COWEN Özgün Adı: DISCOVER YOUR INNER ECONOMIST Kitap Editörü: İbrahim Şener Sayfa Tasarımı: Cansu Gümüş Kapak Baskısı: Zirve Ofset Film-Grafik: Mat Grafik Baskı-Cilt: Alioğlu Matbaası Orta Mah. Fatin Rüştü Sok. No: 1/3-A Bayrampaşa/İstanbul Tel: Baskı: Ekim 2012 ISBN: PEGASUS YAYINLARI HarperCollins Publishers, 1998 Bu kitabın Türkçe yayın hakları Akçalı Telif Ajansı aracılığıyla alınmıştır. Yayınevinden yazılı izin alınmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Yayıncı Sertifika No: PEGASUS YAYINLARI Gümüşsuyu Mah. Osmanlı Sk. Alara Han No: 27/9 Taksim / İSTANBUL Tel: (pbx) Faks: / info@pegasusyayinlari.com İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Âşık Olmak, Bir Sonraki Toplantınızı Başarıyla Atlatmak ve Diş hekiminizi Motive Etmek için Özendirici Kullanın İngilizceden Çeviren: SİBEL DEMİREL PEGASUS YAYINLARI

3 İÇİNDEKİLER 1. Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum 2. Dünya Nasıl Kontrol Altına Alınır Temel Bilgiler 3. Dünya Nasıl Kontrol Altına Alınır, Ne Zaman Durmak Gerektiğini Bilmek Yazar Hakkında 1962 doğumlu Tyler Cowen Amerikalı ekonomist, yazar ve akademisyendir. George Mason Üniversitesi nde Holbert C Harris Ekonomi Kürsüsü profesörüdür. Cowen 1983 te George Mason Üniversitesi nden Ekonomi lisans derecesi ve 1987 de Harvard Üniversitesi nden aynı alanda doktora derecesi aldı. Şu anda New York Times da köşe yazarıdır. Ayrıca The New Republic, The Wall Street Journal, Forbes, Newsweek ve The Wilson Quarterly de yazıları yayımlanmaktadır. Cowen Şubat 2011 de The Economist tarafından son on senenin en etkili ekonomistlerinden biri olarak adlandırıldı. 4. Şimdiye Kadar Üretilmiş Bütün Harika Sanat Eserlerine Sahip Olun 5. Evde, Flörtte ya da İşkence Edilirken İyi Görünün 6. Tehlikeli ve Gerekli Kendini Aldatma Sanatı 7. İyi Beslenin, Muzları Bir Tarafa Bırakarak 8. Yedi Ölümcül Günahtan Kaçınmak (Ya da Kaçınmamak) 9. Dünya Nasıl Kurtarılır Daha Fazla Noel Hediyesi Vermek İşe Yaramaz 10. İçinizdeki Ekonomist ve Uygarlığın Geleceği

4 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN

5 1 Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum ÂŞIK OLMAKLA İLGİLİ hâlâ yeni bir şeyler öğrenmek mümkün mü? Ya da sıkıcı iş toplantılarından nasıl kaçınabileceğimizle ilgili? Yanıtı; evet. Eski içi dolu ekonomi bilimi, daha iyi bir hayat yaratmak konusunda yardımcı olabilir. Ekonomi piyasaları, insan davranışını yönlendiren özendirici unsurları ve insanların değerli varlıkları nasıl değiş tokuş ettiklerini anlamayı sağlar. Bu kitap, istediğiniz şeyden daha fazla elde etmek için temel ekonomik ilkeleri nasıl kullanmanız gerektiğini gösterir. En basit ekonomik modelde, alıcılar ve satıcılar bir araya gelmek ve ticaret yapmak için pazarlar yaratırlar. Aslında bazen her şeyin piyasası varmış gibi görünür. Ticaret fikirleri ve ticari kazançlar hayatımızın her alanına girmiştir. Canınız muz ister, satın alırsınız. Arabanızı, gömleğinizi ya da musluğunuzu tamir ettirmek istersiniz, bunu yaptırmak için birine para verirsiniz. Yerel gazeteye ya da süpermarketteki duyurulara bir göz atmanız yeterlidir. Dünyadaki tüm bilgiye mi ulaşmak istiyorsunuz? Bir internet servis sağlayıcısını arayın, bağlantıyı kurdurun ve sonra Sevgililer Günü için doğru çiçekçiyi Google dan aratın.

6 10 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum 11 Daha da egzotik pazarlar vardır. Philadelphialı bir anne bir keresinde oğluna mezuniyet balosunda eşlik etmeye talip olacak (elbette hoş olan) kıza Craiglist.com da 500 $ önermişti. Oynamak için sanal gerçeklik oyunları satın alabilirsiniz. Yirmi iki yaşındaki bir ateist kiliseye gitmesi için dindarlardan ona para vermelerini istemişti; elbette açık fikirli olarak gitmeye söz vermişti. Bir grup oyuncu ya sizi kaçırmaları ve aşağılamaları için para verebilirsiniz. Star Trek in ünlülerinden William Shatner böbrek taşını ebay de $ a satmıştı. Hindistan da topluluğa yapacağınız konuşmalar için seyirci kiralamak da mümkündür. Pazarlar hayatımızı kolaylaştırabilir. Canınız muz mu istiyor? Pazara gidin, bakkalınıza söyleyin ve muzu satın alın. Bu süreç, hangi süpermarketlerin iyi olduğunu ya da muzun ne zaman olgunlaştığını anlamanıza yardımcı olabilir ama bunları hariç tutarsak bu iş çok basit ve düzdür. Ancak insanların birçok başka istekleri söz konusu olduğunda, bir pazar ortamında para kullanmak çok işe yaramayabilir, bazen de hiç işe yaramaz. İstediğimizi elde etmek her zaman o kadar kolay olmaz. Diyelim ki kız veya erkek arkadaşınızdan yeni ayrıldığınız için kendinizi kötü hissediyorsunuz. Televizyon dizisindeki karakterler çoğunlukla satın alma terapisi önerirler. İddiaları şudur: Paranın mutluluk satın almayacağını düşünen, alışveriş merkezinde nereye bakacağını bilmiyor demektir. Bu tamamıyla yanlıştır. Beatles grubu Can t Buy Me Love (Kendime sevgi satın alamıyorum ) şarkısını söylediğinde gerçeğe daha yaklaşmıştı. Nerede alışveriş yapmak gerektiğini bilmekten daha önemlisi, nasıl alışveriş yapılacağını ve ne zaman alışveriş yapılmayacağını bilmektir. Hayatta mutlu olmak için, örneğin gerçekten âşık olmak için değiş tokuştan neyin maddi ya da manevi elde edilebileceğini ve neyi değiş tokuş edemeyeceğimizi öğrenmek zorunda olduğumuza inanıyorum. Ekonomideki ana kavram para değil, özendirici unsurlardır. Basitçe ifade edersem, insan davranışını motive eden ya da bir kişiye o kararı değil de, diğer kararı aldırtan herhangi bir şey özendirici unsurdur. Özendirici unsur para olabilir ama aynı zamanda bahşiş, bir gülücük ya da onurlandırıcı bir davranış da olabilir. Ömür boyu kendini adamaya söz vermek bir özendirici unsur olabilir. Paranın işe yaramayacağı konusunda Beatles grubu haklı olsa da, âşık olmak için özendirici unsurlar kullanabilirsiniz. Ekonominin yeterince tuhaf olan temel gerçeklerinden biri, her şeyin parayla satın alınamayacağıdır. Bu gerçek sıradan bir insana çok normal görünür. İçimizdeki Ekonomist, paranın sevgi, saygı ya da huzur satın alamayacağını bilir. Patronlarımız ve çalışanlarımız primin iş ortamındaki her sorunu çözmeyeceğini bilir. Eğer bir şeyi parayla satın alamıyorsak, istediğimiz o obje için bir piyasa yok demektir. Her şey için bir piyasa olmadığını düşünecek olursak, olmak istediğimiz yere varmak için başkalarını ve kendimizi motive etmemiz gerekir. Bu problemi anlamak ve sorgulamak bu kitabın konusu olacak. Motive edici unsurları ve piyasaları en etkin şekilde kullanmak, çıkıp muz satın almaktan çok daha zordur. Piyasaların yetersizliklerinin çoğu, insan zihninin kusurlarıyla ilgilidir. Piyasalar her zaman insan motivasyonunun karmaşıklığıyla etkileşim halindedir. Ve kabaca ya da fazla düşünülmeden kurulduklarında teklerler. Kişisel gelişim ala-

7 12 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum 13 nında neden daha fazla piyasamız yok? Hayır, sadece denediğimiz hissini yaşamak için satın aldığımız kişisel gelişim kitaplarından bahsetmiyorum. Kilo vermek için söz verdiğimiz ve eğer başaramazsak, bir yabancıya tazminat ödeyeceğimiz gerçekten bağlayıcı sözleşmelerden bahsediyorum. Evet, doğru duydunuz. Biraz para ortaya koyun ve size diyet yaptıracak birini işe alın. Kulağa çok basit geliyor. Ama hayır, bu size kilo vermeyi istetmez ve genellikle tek gerçek uzun vadeli çözüm bu isteği çoğaltmaktır. Gözlemciler genellikle ekonomistlerin günlük hayatın ticarileşmesi taraftarı olduğuna inanırlar. Biz ekonomistler, insanların tüm seçimlerini para olarak görmekle suçlanırız. Bizim, piyasaların her zaman iyi olduğuna ya da tüm problemleri çözebileceğine inandığımız varsayılır. Bu bakış açısına sahip birkaç ekonomist tanıyorum ama onlar ekonominin temel ilkelerine uymuyorlar. Ekonominin en önemli derslerinden biri az bulunurlukla nasıl baş edileceğidir. Her zaman ağaçlardan muz toplayamayız ya da en iyi sağlık hizmetini alamayız ya da her şeyi ışıklandırılmış, klimalı alışveriş merkezlerinden satın alamayız. Ekonomi, sahip olmaya değer birçok şeyin günlük hayatlarımız kapsamında bolca bulunmadığı gerçeğinin tanınmasından doğar. Âşık olmak, iş toplantısında başarılı olmak ve diş hekiminizi motive etmek gibi sıradan kişisel şeyler bile. Ekonominin gerçek amacı hayattaki iyi şeylere daha fazla sahip olmaktır. Elbette ekonomi, ulusal ve global ölçekle ilgilidir. Akşam haberlerinde bahsedilen hisse senedi fiyatları ve dünya ekonomi forumları gibi. Ekonomistler uzun zamandır dünyayı daha iyi bir yer haline getirmenin hayalini kuruyor. Ve ekono- mik analizler neden bazı ülke vatandaşlarının Paris te harika bir tatil yaparken, bazılarının 40 derece sıcakta tarladan mısır topladığını açıklıyor. Bu bilimi kuranlar, dünyanın haksızlıklarla ve fırsat eşitsizliğiyle dolu olduğuna inandıkları için ekonomiyi geliştirdiler. On sekizinci yüzyıldaki aydınlanmanın ürünü olan ekonomi, Amerikan cumhuriyetinin doğumunu etkileyen özgürlüğe ve ilerlemeye olan inançtan kaynaklanır. Kurucuları, insan özgürlüğünün gücüne, yani serbest ve sorumlu birey fikrini temel alan topluma inanıyorlardı. Bu çok önemli gerçeği bir sonraki bölümde işleyeceğim. Eğer insan özgürlüğüne saygının önemini anlamazsanız, özendirici unsurların nasıl etki ettiğini anlamazsınız. Ekonomi, Adam Smith in dediği gibi ulusların zenginliğini artırmaya hizmet ettiğinde insanları ihtiyaçtan ve sefaletten alır, sağlığa ve bolluğa götürür. Bunların tümü doğru ve önemlidir. Fakat bu kitapta tüm kararlarımızın temel taşları olan işlerimizi, seçimlerimizi ve kişisel ilişkilerimizi tartışacağız. Dünyayı kurtarmak dokuzuncu bölüme kadar bekleyebilir. Ekonomiyi günlük hayata indirgeyen tek kitap bu değildir. Meslektaşlarım ve arkadaşlarım Hidden Order: The Economics of Everyday Life (Saklı Düzen: Gündelik Yaşamın İktisadı) kitabının yazarı David Friedman ve Fair Play (Adil Oyun) kitabının yazarı Steven Landsburg, ekonomiyi evrensel mantığı açıklama aracı olarak kullanır. Özendiriciler, piyasalar ve mülkiyet haklarıyla ilgili fikirleri ailelerimize, işlerimize ve zaman yönetimimize uygulamamız için bizi zorlarlar. Ama çoğunlukla onların önerileriyle aynı fikirde değilim ve çizdikleri ekonomist karikatürünü benimsemiyorum. Yaklaşımları, günlük hayatın muz satın almak gibi olduğunu

8 14 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum 15 ima ediyor. Gidin, piyasaları ve özendirici unsurları kullanın lafı onların mantraları olmuş. Bu, en hafif deyimle, riskli bir öneridir. Benim görüşüme göre ekonomik mantığın temelini, insan motivasyonunun karmaşıklığı ve çeşitliliği oluşturmalıdır. İnsanların seçeneklerini nasıl değerlendirdikleri çoğunlukla sosyal bağlamla ilintilidir. Çevremizdekilerden hangisini motivasyon olarak algıladığımız ve eşitlerimizin bizi nasıl algılayacaklarını düşünmemiz gibi. Eğer hayatta daha iyi şeylere sahip olmak için daha iyi kararlar almak istiyorsak, bir sosyal bağlamı diğerinden ayırt etmeyi bilmeliyiz. Eğer pazarlıkta zeytin dalı uzatırsak, bu büyüklük işareti midir yoksa bittiğimizi mi gösterir? Eğer bir iş görüşmesi için spor giyinmişsek, bu zayıflık işareti midir yoksa güçlülük işareti mi? Diğer insanların farklı bağlamları nasıl tanımladıklarını ve ayırt ettiklerini, kendi yaptıkları ve bizim yaptıklarımız hakkında ne düşündüklerini bilmek durumundayız. İnsan inançlarını anlamak zorundayız. Bundan dolayı uygulamalı ekonomi, hem bilim hem de sanattır. Ekonomistler sorunlarımızın hepsini çözemezler ama insan motivasyonunun karmaşıklığını görmek daha iyi kararlar almamıza yardım eder. Ne zaman bir şey muz gibi satın alacağımızı ve ne zaman daha dolaylı bir yaklaşım gerektiğini öğrenebiliriz. Sıradan hayata iki temel araç kullanarak bakacağız: Motive edici unsurların gücünü (ve sınırlarını) anlamak ve insanın karmaşıklığını ve çeşitliliğini kabullenmek. ÇOĞU İNSAN EKONOMİNİN sıkıcı olduğunu düşünür. Birçok akademisyen ekonomist, şöhretini dar bir alanda uzmanlaşarak elde etmiştir. Mesleğin önde gelen dergisi American Economic Review da yayınlanan 1996 tarihli bir makalenin başlığı şuydu: Ayrıştırılamayanların Kümelenmesi: Genel Bileşik Mal Teoremi. Bununla dolu bir kitabı kim okur? Ekonomiye kasvetli bilim denmesi boşa değildir. Her alandaki profesyoneller gibi, ekonomistler de terminolojinin ve jargonun arkasına saklanmaya eğilimlidirler. Biz ekonomistlerin, iddialarımızı ortaya koyarken kafa karıştırma noktasına gelmek gibi belirgin bir zayıflığımız vardır. Harry Truman bir keresinde tek açısı olan bir ekonomist istemişti, böylece ekonomist ona diğer açıdan... diyemeyecekti. Dünya artık ekonomistlerden anlaşılamayan şeyler bekleme noktasına geldi. Charles Sykes ProfScam adlı kitabında, bir aktörün seçkin bir ekonomist rolü oynamak ve bu bilimin en anlaşılması zor dallarından biri olan oyun teorisi konusunda ders vermek üzere nasıl işe alındığını anlatır. Aktörün oyun teorisi ya da ekonomi konusunda bilgisi yoktu ama gösterişli sunumu sırasında kendi tarzında bir şeyler anlatabilmişti. Seyredenlerin hiçbiri tüm bunların oyun olduğunu fark edememişti. Sonrasındaki değerlendirmelerde konuşmacı netliği ve zekâsı için takdir edilmişti. Matthew Richardson, saygın bir derste ekonomi hakkında konferans vermesi için Çin deki Pekin Üniversitesi ne davet edilmişti. Daha önce davet edilen ekonomist işi bırakmıştı. Çin hatası ve İngiliz aldatmacasının karışımıyla Oxford Üniversitesi nden lisans derecesi olan bu kişi daveti koparmayı başarmıştı. Ancak yirmi üç yaşındaki Richardson mühendislik okumuştu ve ekonomi hakkında konferans verecek

9 16 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum 17 bilgisi yoktu. Richardson geldiğinde ona 1000 Sterlin ödendi ve otele yerleştirildi. İki gün boyunca dokuz saat konferans verdi. Konferansları, lise ekonomi kitabından kopardığı sayfalar üzerineydi. İkinci gün Richardson un notları bitmişti. Ayrıca çevirmenin onun çevirdiği oyunu fark edeceğinden şüphelenmişti. Kahve arası verildiğinde odadan kaçtı ve geri dönmedi. BBC, Çinlileri öfkeli olarak tanımladı. Yüzüstü bırakılmak bir yana, kimse enayi yerine konmaktan hoşlanmaz. Ekonomi, eğer düzgün uygulanırsa insaniyetsizlik, ağız kalabalığı, gereksiz yere kafa karıştırma tuzaklarıyla başa çıkabilir. İşte iyi ekonomiyi kötüsünden ayrıştırabilmek için üç ilke: 1. Kartpostal testi İyi bir ekonomi argümanını alıp, orta büyüklükteki bir kartpostalın arkasına yazmak mümkün olmalıdır. Eğer bir argümanın çok fazla adımı varsa, bu adımlardan en az biri belirsizdir. Ya da çok fazla adım varsa, tüm bu adımların argümanın sonucunu oluşturmak için nasıl bir araya geldiğini anlayamayız. Doktora öğrencilerim bana yeni fikirlerle geldiklerinde, onlara acımasızca önce şunu söylerim: Bana kartpostal versiyonunu ver. Beni iyi tanıyanlar ise ofisime girip Kartpostalım var! diye bağırırlar. Anafikri anlamak için kırk altı sayfalık yazılarını okumanın gerekli olduğunu söyleyenlere ise, en başa dönmeleri söylenir. 2. Büyükanne testi Ekonomik argümanların çoğu büyükannenize anlamlı gelme- lidir. Büyükanneniz hemfikir olmayabilir ancak en azından ekonomistin neden bahsettiğini anlayabilmelidir. Eğer büyükanneniz ekonomistse ve kendisi de jargon kullanıyorsa, afacan kuzenlerinizden birini deneyin. 3. Hah, şimdi anladım ilkesi Hah, şimdi anladım ilkesi, büyükanne testinin uzantısıdır. Temel kavramlar iyi sunulursa, ekonomi bir şey ifade etmelidir. İyi ekonomistler, hayatımızı herkesin anlayabileceği ekonomik ilkelere göre yaşadığımıza inanırlar. Kararlar aldığımızda her zaman ne yaptığımızı muhtemelen anlamıyoruzdur ama ekonomi argümanları ve mekanizmaları anlaşılabilir olmalıdır. Sonuçta argüman bizim hakkımızdadır. Yani eğer net ifade edilen ekonomi gözlemi bizimle ilgiliyse, beyinlerimizin Hah bölümünü uyarmalıdır. Size belki biraz metafizik gelebilir ama net ifade edilen ekonomi gözlemi bizim için gerçekten kişisel olarak anlam ifade etmelidir. Bir şeyi açığa çıkarmalıdır. Hayatınızın biyografisini okuyup, olayların hiçbirinin tanıdık olmadığını görseniz ne hissederdiniz? Bir yerlerde bir hata olduğunu düşünmeye başlayabilirdiniz. Aynı şey ekonominin iddiaları için de geçerlidir. Bazı ekonomi bilgileri size önemli gelmiyorsa genellikle orada bir hata vardır, sizde değil. Diğer taraftan hepimizin bildiği gibi Hah anları o kadar güçlü ve ikna edici olabilir ki, yıllarca hayatımızı şekillendirebilir. Hah başladığında İçimizdeki Ekonomist konuşuyordur. Bu kitap Hah anları yaratmak ve böylece İçimizdeki Ekonomisti keşfetmek, özgür bırakmak ve güçlendirmek üzerinedir.

10 18 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Canım Muz İstiyor; Satın Alıyorum 19 BAZI İYİ EKONOMİ ilkelerini bildiğimizi ve onlara göre yaşamaya çalıştığımızı düşünebiliriz. Ama yanlış fikirlere tutunmak en eski ve kaçınılmaz insan hatalarından biridir. Dünyanın nasıl işlediğiyle ilgili sahip olduğumuz teoriler bize hata yaptırırlar. Dünyaya bakışımız, hatta (özellikle) kendimize bakışımız, iyi ekonominin gözünden bakıldığında görülebilecek yanlış düşüncelerle doludur. İçinizdeki Ekonomist, ilk bakışta sizin göremeyeceğiniz kalıpları görebilir. Bu kitap, dünyadaki ve seçimlerimizdeki gizli kalıpları ortaya çıkarmakla ilgilidir. Kalıpları tanımak daha iyi kararlar almak için bir anahtardır. Eğer daha fazla kalıp görmemizi sağlamıyorsa, o ekonomi iyi değildir. Psikolog A. degroot satrançta kalıpları tanımakla ilgili bazı harika deneyler yaptı. Aynı bir oyundaki gibi satranç piyonlarını tahtaya dizdi. Satranç ustalarının ve acemilerinin bu ayarlamayı seyretmelerine izin verdi. Sonra piyonlar kaldırıldı ve satranç ustalarına ve acemilere piyonları aynı şekilde dizmeleri söylendi. Ustalar, acemilerden çok daha iyi performans gösterdiler. Şimdiye kadar olanlar sürpriz değil. Fakat degroot piyonları tahtaya rastgele, belirli bir düzen olmadan dizerek aynı uygulamayı tekrarladı. Gözledikleri kalıbı tekrar yapmaları istendiğinde ustalar acemilerden daha iyi bir performans göstermediler. Ustalar piyonların yerlerini hafızaları çok iyi olduğundan hatırlamıyorlardı, sadece tanıdık kalıpları fark ediyorlar ve onları anlamlı bir şekilde diziyorlardı. Hafızalarında daha fazla kalıp barındıran ustalar, diğerlerinden çok daha iyi hatırlıyorlardı. Ama piyonlar rastgele dizildiğinde kalıp hafızaları ustaların işine yaramıyordu. Diğer çalışmalar, satranç ustalarının hayatın diğer alanlarında üstün hafızaları olmadığını ortaya koymuştur. Harika bir satranç oyuncusu (insan) olmak, her olası kombinasyonu bulmakla ilgili değildir. Dünya çapındaki oyuncular çok hızlı oynadıklarında müthiştirler. Bir araştırmaya göre satranç becerisindeki sapmanın yüzde 81 i, büyük ustaların normal sürenin yüzde 5 inden az zamanda nasıl oynadıklarıyla açıklanabilir. Satranç ustalığının en önemli özelliği bilişsel kapasiteye ile arasında farklı kalıbı alma ve orada tutma becerisidir. Bu, Malcolm Gladwell in Blink kitabındaki hipotezinin arkasındaki mantığın, yani hayatın birçok alanında hızlı ama doğru yargılarda bulunma yeteneğimizin parçasıdır. Çoğunlukla zihnimizdeki kalıp deposunda konuyla ilgili kalıbı buluruz, bunu bilinçli yapmasak da. Satrançla benzerlik kurmanın amacı şu: Kendi davranışlarımız ve hatalarımız dâhil olmak üzere insan davranışındaki kalıpları görmek için, ekonomiyi kullanarak tanıma repertuarımızı genişletebiliriz. Ekonominin birçok yönü vardır. Bazı ekonomistler insan davranışının istatistiksel ölçümlenmesine odaklanırlar. Freakonomics i yazan Steven Levitt, suç, emlak komisyoncuları ve sumo güreşi gibi hayatın sıradışı ya da pek araştırılmamış yönleriyle ilgili istatistikler oluşturarak ün kazanmıştır. Bazı ekonomistler ertesi günün hisse senedi fiyatlarını tahmin ederler. Bazıları zaman zaman oyun teorisi başlığı altında insan davranışıyla ilgili daha karmaşık matematiksel modeller inşa ederler. Danışman ekonomistler sürekli kamu politikaları ortaya atarlar. Daha basit bir seviyede ise birçok ders kitabı temel terminolojiyi ve grafiklerin ve sembollerin nasıl manipüle edileceğini öğretir. Bu kitap, bunların hiçbirini yapmaz. Ben kalıp tanıma becerimizi artırmak için, diğer bir deyişle İçimizdeki Ekonomisti nasıl keşfedeceğimizle ilgili olarak

11 20 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN ekonomiyi kullanmaya odaklanacağım. Pek olmaz ama tüm bilgiler gözümüzün önünde olsa bile, çoğu gerçek hayat ortamında rakamlarla uğraşacak zamanımız olmaz. Hızlı karar almamız gerekir ama aynı zamanda olası en iyi kararı almış olmak isteriz. Karar vermek için aylarca zamanımız olsa bile çoğunlukla ilk baştaki bilgilerden daha fazlasına sahip olmayız. William James den bir alıntı yapacak olursak gerçeklik sadece bir karmaşa, karışıklık değildir. Sosyal dünyanın aslında bir düzeni vardır, bazen gizli bir düzen. Umutlu olmamız gereken birçok şey olduğunu göreceğiz. Anlayışımızdaki azıcık gelişme, motive edici unsurları çok daha iyi kullanmayı sağlayabilir. Sonucunda çok daha iyi kararlar alırız ve çok daha iyi hayatlar yaşarız. İnsanın kusurları, dünyanın sonu değildir, tam tersine daha güzel şeyler arayışının başlangıcıdır. 2 Dünya Nasıl Kontrol Altına Alınır Temel Bilgiler PARA, YEHUDA NIN İHANETİNİ ve New York un kötü şöhretli yerel yönetimini satın aldı ama ister ailede ister işte olsun, para genellikle en iyi motive edici değildir. Eğer çevrenizde olup biteni daha fazla kontrol etmek istiyorsanız, sunduğunuz özendirici unsur çeşitlerini nasıl dengeleyeceğinizi bilmeniz gerekir. Ekonomist Colin Camerer, dünyanın önde gelen işadamlarına ve fikir gurularına ev sahipliği yapan Davos Dünya Ekonomik Forumu nda anket yaptı. İnsanları neyin motive ettiğini sordu. Anket katılımcıları, işyerindeki bir numaralı motivasyon faktörünün takdir ve saygı olduğunu belirttiler. Başarı ikinci sırada geldi. Ama o kadar çabuk olmaz. Parayı tamamıyla gözardı edemeyiz. İyi parasal ödülleri olmayan ekonomilerin kötü performans gösterdiği açıktır. Ütopik komünler ayakta duramaz çünkü hiç kimse zor işleri yapmaz. Eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, kuyruklara ve yoksulluğa yol açtı, dayanışmaya değil. Yöneticiler, tüketicileri memnun etmek yerine merkezi planlamacıların yapay hedeflerini yerine getirdiler. Gerektiğinde yalan söylediler ve hile yaptılar. Pek az insan

12 22 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Dünya Nasıl Kontrol Altına Alınır Temel Bilgiler 23 ülkenin iyiliği için harika işler yaptı. Sovyet vatandaşları genellikle sosyal statülerini daha iyi hale getirmek ve Sovyet bürokrasisinin üyelerine ayrılmış olan malları kapmak için çalıştılar. Sovyetler Birliği, ödül ve ceza sisteminin daha yetersiz ve daha az adil bir versiyonuna sahipti. Para önemlidir. Florida daki Seminole kasabasındaki posta çalışanı Robert G. Swofford Jr. lotoda 60 milyon dolar kazandı. Ortaya çıkıp ödülü talep etmesi bir aydan fazla zaman aldı. Hayır, medya etkinliklerini planlamıyordu. Ağzını sıkı tuttu ve üç yıldır ayrı yaşadığı karısından boşandı. Çift, parayı paylaşmak için daha sonra özel bir anlaşma yaptı. Eski eş 5.25 milyon dolar ve on bir yaşındaki oğulları için fazladan 1 milyon dolar aldı. Karşılığında eski kocasının kazandığı paradan daha fazla hak iddia etmeyeceğine söz verdi. (Bu arada eğer ilahi adaletle ilgiliyseniz, daha sonra bir cinayeti araştıran iki polis ekibi Swofford a birkaç kez ateş etti. Bu olayı atlattı. Eski karısının kız kardeşiyle bir para anlaşması daha yapmak durumunda kaldı. Baldızından daha önceden bir çocuğu vardı.) Öyleyse bu farklı açıları nasıl bağdaştırabiliriz? Para ne kadar önemlidir? Ve eğer para insanları motive etmek için yeterli değilse ne yapmalıyız? Klasik yönetim anlayışına göre eğer başarıyı iyi ölçümleyemiyorsak ikramiye önermemeliyiz. Araba çalışmaya başlayana kadar tamirciye ücretini ödemeyin. Hastaneler kalp ameliyatı yapan cerrahlarına yüksek başarı oranları için prim ödemekte tereddüt ederler. Çünkü ödeselerdi, birçok doktor performans kayıtlarını düşüreceği korkusuyla en zor vakaları almaktan çekinirdi. Patronlarının, sevdikleri çalışanlarını kayırmak için primi kullandığını düşünen çalışanlar nedeniyle gelişigüzel prim verme karşıtı görüşler daha da güçleniyor. Bu çalışanlar, primi işyerinde motivasyon yükseltme aracı olarak değil, adil olmayan güçlerin kuvvetli koalisyonu olarak görüyorlar. Yine de prim yaygın bir ödüllendirme aracı olarak kullanılmaya devam ediyor. Biraz ekonomi analizi, bir sürü çelişen durum ortaya çıkarabilir. Herhangi bir durumda en iyi sonuçları en iyi şekilde nasıl elde edeceğimizi nasıl bilebiliriz? İçlerindeki Ekonomisti keşfetmeye çalışanlara yardımcı olmak için üç yol sunuyorum: Kirli bulaşıklar, araba satıcısı ve park bileti. Bu ipuçları, ödül ve ceza uygularken rehberiniz olabilir. Ama hangisinin ne zaman kullanılacağını anlamak için İçimizdeki Ekonomistin dokunuşuna ihtiyacımız var. 1. Kirli Bulaşıklar Ölçütü Birçoğumuz çocuklarımızın ya da oda arkadaşlarımızın sorumluluklarını gözardı ettiklerini fark etmiştir. Kirli çamaşırlar günlerce kirli sepetinde bekler. Kirli bulaşıklar lavaboda kalır, özellikle bulaşık makinesindeki temiz tabak çanak yerine henüz yerleştirilmemişse. Bulaşıklar orada ne kadar uzun süre kalırsa, problemin çözülme olasılığı o kadar azalır. Bulaşıkların temizlenme olasılığının en yüksek olduğu an, hemen yemekten sonradır. Bulaşıklar, tamamlanması gereken bir görev haline gelmişse, yıkaması gereken kişi sorumluluğunu yerine getirmemiş demektir. O noktada birçok kişi artık bulaşıkları düşünmeyi bırakır.

13 24 İÇİNİZDEKİ EKONOMİSTİ KEŞFEDİN Dünya Nasıl Kontrol Altına Alınır Temel Bilgiler 25 Paranın sınırlarını anlamak için bir deney yapabiliriz. Çocuklarımızdan birini alabiliriz ve ona bulaşıkları yıkaması için para ödeyebiliriz. Ekonomiyle ilgili naif yorumların aksine, para ben buna çocuğunuza rüşvet vermek derim çoğunlukla problemi çözmez. Aslında araştırmalara göre, lavabo daha da kirlenir ya da en iyi olasılıkla aynı durumda kalır. Rüşvetin işe yaramaması, insan motivasyonunun karmaşıklığını yansıtır. İnsanlar para gibi dış faktörlerden motive olurlar. Ayrıca keyif alma, gurur ya da sadece iyi iş yapmış olmak için istemek gibi ruhlarına ilişkin iç faktörlerden de motive olurlar. Bazen ödeme yapmak, iç motivasyonun yerini dış motivasyonun almasına neden olur. Ancak bazı işlerin iyi yapılmasını sağlayan iç motivasyondur. Ödeme yapılması, üretkenliği baltalayabilir. Eğer kızınıza bulaşık yıkamanın onun görevi olduğunu söylerseniz, bu onun hafızasına kazınır. Görevini her zaman yerine getirmeyebilir ama işbirliği yapmak ve beklentileri karşılamak ihtiyacı duyacaktır. Çocuğunuzun inancı şudur: Benim çabalarım aile için önemli. Ben de katkıda bulunuyorum. Ayrıca bazı kurallara uyulmasını bekleme hakkına sahip bir aile reisi olduğunuz için size saygı duyacaktır. Çocuklarımıza ödeme yaptığımızda durum değişir. Kızınız kendine şunu söyler: Bulaşık yıkamak para için yapılan bir iştir. Ve daha az yükümlülük duyar. Ebeveyn, sadakati hak eden biri değil, bir patron haline gelir. Bu artık bir piyasa ilişkisidir. Bulaşık yıkama yükümlülüğü, avukat olmaktan ya da bakkaldan sakız almaktan daha fazla değildir. Sonuçta piyasalar seçim yapmaktan ibarettir, değil mi? Daha kirli bu- laşıklar bekleyebiliriz ve aile birliğini az da olsa baltalarız. Kızınız bulaşıkları yıkaması karşılığında 20 Dolar kazanıyorsa arkadaşlarından az takdir görür. Ebeveynleri için çalışıyor olmak statüsü negatiftir. Parayı nasıl kazandığıyla ilgili arkadaşlarına hava atacağını sanmayın. Kendi işinin olması yetişkinliğin ve bağımsızlığın göstergesidir daha havalıdır. Ebeveynlerin ödeme yapması, olgun olmayan bağımlı birine harçlık verilmesi gibi görünür ve kızınızın bulaşıkları yıkaması için iç motivasyonunu artırmaz. Ama bir süpermarket sahibinin ödeme yapması ne kadar aksi olursa o kadar iyi, ona gerçek dünyada olduğunu hissettirir onun işe zamanında gitmesini sağlar. Bulaşıkları yıkamayan kızınız, zaman ayırmak ve pazar günleri çalışması karşılığı para kazanmak için mücadele edecektir. Para işe yaramadığında bazen sonuca ulaşmanın en iyi yolu, bu onurlandırma gerçek olsa da olmasa da, işi yapan kişiyi yeteneği için onurlandırmaktır. Yalan söylemekte tereddüt edenler bunu yalancılık değil, kendini doğrulayan kehanet olarak görsünler. Mükemmel değildir ama iyi iş çıkarma isteğini ortaya çıkartır. Bir araştırma, okulu temiz tutmayı hedefleyen iki farklı yöntemi karşılaştırdı. Okul yönetiminin iki seçeneği vardı: a) öğrencilere temiz ve derli toplu olmaları konusunda konferans vermek b) temiz ve derli toplu oldukları için onlara iltifat etmek. Konferansın hiçbir faydası olmadı. Ama iltifat etmek, kirliliği üçte bir oranında azalttı. Öğrenciler, temiz ve sorumlu olarak tanımlanıyor olmakta bir kazanç görmüşlerdi. Azarlamak genellikle böyle bir kendilik imajını benimsemeyi zorlaştırır. Laboratuar deneyleri de, ödeme yapmanın her zaman