II. MAKİNA TASARIM ve İMALAT TEKNOLOJİLERİ KONGRESİ

Transkript

1 II. MAKİNA TASARIM ve İMALAT TEKNOLOJİLERİ KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI Editör: Y.Doç.Dr. Mete KALYONCU MMO Yayın No: E/2003/ EYLÜL 2003 KONYA

2 tmmob malana mühendisleri odası Sümer Sokak. No: 36/1-A Demirtepe, ANKARA Tel : (0.312) Fax : (0.312) e-posta: mmo@mmo.org.tr MMO Yayın No : E/2003/327 ISBN : Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası'na aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez. MMO 'nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir. : Y.Doç.Dr. Mete KALYONCU KAPAK TASARıMı DİZGİ : TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI KONYA ŞUBESİ BASKI : COŞAN Matbaa & Reklam - Tel: (0.332) KONYA

3 TMMOB Makina Mühendisleri Odası Konya Şubesi II. Makina-Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi 2 T 27 Eylül 2003 NESNE YÖNELİMLİ YAKLAŞIMLA ÖZELLİK TABANLI MODELLEME İsmet ÇELİK 1, Ali ÜNÜVAR 2 1 Fen Bilimleri Enstitüsü, Makine Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Selçuk Univ., Konya, Türkiye 2 Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Makine Bölümü, Selçuk Üniversitesi, Konya, Türkiye , aunuvar@selcuk.edu.tr Özet : Özellik-tabanlı modeller, Bilgisayar Destekli Tasarım (CAD) ve Bilgisayar Destekli Üretim (CAM)'in bütünleştirilmesinde kullanılan en iyi araçlar olmuşlardır. Bu modellerde imalat işlemleri ile ilişkili olan özellikler kullanılarak tasarım gerçekleştirilir. CAD ve CAM' in bütünleştirilmesi işlemi geometri, tolerans bilgisi ve imalat ile ilişkili veriyi içeren çeşitli veri tiplerinin bütünleşme kapasitesine sahip geniş bir bilgi yapısı gerektirir. CAD ve CAM' i içine alan yoğun uygulamalarda nesne-yönelimli modelleme yaklaşımı, tasarımda ve oluşturulan verinin uygulanmasında son yıllarda önem kazanmıştır. Nesne-yönelim düşüncesi, büyük ve geniş veri ağacı hiyerarşilerine ayrıştırılarak bu sistemlerin karmaşıklığının giderilmesi ve belirginleşmesi için çok iyi bir araç sağlar. Bu çalışmada nesne-yönelimli veri tabanı yapısı kullanılarak oluşturulan özellik tabanlı bütünleşik CAD/CAM sistemlerinin modellenmesi incelenmiştir. Önerilen nesne-yönelimli model, sistem tarafından istenen veri bütünlüğünü ve veri soyutlanmasını destekler. Anahtar Sözcükler: Nesne-yönelimli modelleme, özellik-tabanlı modelleme, bilgisayar destekli tasarım, bilgisayar destekli imalat. l.gtriş Günümüzün ileri teknoloji seviyesine sahip imalat ortamında rekabetçi olabilmek için parçanın tasarımından çıkartılan bilgiyi kullanarak bir otomatik işlem planlama sistemi oluşturmak gereklidir. Özellik modelleme bu konuda Bilgisayar Bütünlüklü Üretim (CİM) sistemleri için bir anahtar oldu [1]. özellik tabanlı tanımlama, imalat bilgisinin ve teknolojik bilginin analizini ve tarifnamesini gerektirir [2]. CAD/CAM sistemlerinin kullanım amacı, dizayn ve imalat işlemlerinin çeşitli fonksiyonlarını birleştirmektir. Parça tasarımcıları genelde, özellikleri, parçadan talaş kaldırma operasyonları tarafından uzaklaştırılacak hacimler olarak düşünürler. Bu özellikler tanımlanarak özellik-tabanlı modeller oluşturulurlar. Talaş kaldırma açısından bakıldığında parçalar dış şekillerine göre, dönel ve prizmatik olmak üzere iki sınıfa ayrılabilirler. Prizmatik parça sınıfı yine imalat açısından kanallar, delikler, kademeler, delikler, T-kanallar, U-kanallar, V- kanallan gibi belirgin özelliklere sahip parça sınıflarına ayrılabilirler. Bütün bu özellikler, koordinat eksenlerine dik, paralel ve belirli bir açıda yönelimleriyle benimsenirler [3]. CAD sistemleri geometri ve topolojiyi içeren nispeten düşük seviyeli bilgiyi içeriler. CAM sistemleri ise boyutlar, toleranslar, imalat işlemleri, malzeme bilgisi ve yüzey özellikleri gibi yüksek seviyeli bilgi ile ilgilenirler. CAD ve CAM sistemleri arasındaki bu farklılığı kapatmak için, yukarıda bahsedilen "şekil özellikleri", "özelliklerin tasarımı" yada diğer ismiyle "özellik-tabanlı tasarım ve modelleme" kavramlarını kullanma düşüncesi CAD/CAM bütünleşmesi için bir çözüm sağladı. Özellik-tabanlı modelleme imalatçıya sadece geometrik ve topolojik bilgi sağlamak yerine bir parça modeli sunar. Bu model imalat için gerekli, geometrik ve topolojik bilginin yanında, CAM için gerekli diğer tüm bilgiyi de sunar. Özellik tabanlı modelleme için, "ilişkisel" yaklaşım ve son yıllarda ortaya çıkan "nesne-yönelimli" yaklaşım modelleme teknikleri kullanılarak, özellikler için gerekli bilgi ve bu bilginin fonksiyonel yönünü veren davranışı tanımlanabilir. Bir özellik bir geometrik yüzeydir ve düzlemsel, açısal ve parametrik eşitlikler ile temsil edilebilir. Bir geometrik özelliğin temsili; özelliği oluşturan yüzeylerin yüzey listesi, özellik sınırlarını oluşturan H. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003,Konya

4 312 kenarların kenar listesi, koordinat sisteminde tanımlı köşelere ait noktaların köşe listesi olarak açıklanabilir. İmalat için gerekli tolerans bilgisi gibi diğer geometrik olmayan bilgilerde bu özellik geometrisine ilave edilebilirler[4]. Özellik-tabanlı modelleme ile böylece imalat için gerekli bütün bilgi, bir model olarak CAM e sunulabilir. j ' Özellik-tabanlı modelleme kullanılarak yapılan parça modellemesinin, tam otomatik bir işlem planlama sisteminde uygulanabilmesi için belirli bir disiplin içinde yapılandırılması gerekir. Çünkü, işlem planlama faaliyeti parça bilgisi, atölye bilgisi, tezgah bilgisi, takım bilgisi, tertibat bilgisi, yönetim bilgisi gibi çok geniş bilgiyi gerektirir. Bu bilgilerin parçalara ayrılıp sınıflandırılmaları, aralarındaki ilişkilerin belirlenmesi, her parçanın kendi bilgisini bağımsız olarak içermesi, sistemin diğer parçalan ile iletişim kurabilmesi ve güncellenebilmesi gerekir. Bu durum göz önüne alındığında özellik-tabanlı modellemenin sistematik olarak yapılandırmadığında yetersiz kaldığı görülür. Çünkü o sadece tek tek özellikleri ele alır ve modeller. Özellik-tabanlı modellemenin nesne-yönelimli yaklaşım ile yapılması, son yıllarda tam otomatik işlem planlama sistemlerinin oluşturulması için ortaya atılmıştır. Nesne-yönelimli modelleme, nesneler şeklinde ayrıştırılan bir, sistemde bilginin modellenmesini sağlayan bir metottur. Bu modelleme tekniğinde, bağımsız olarak oluşturulan $ nesneler bir kimlik, bir durum ve bir davranış belirtirler. Buna ek olarak, nesne yönelimli modelleme; nesnelerin ' diğer nesnelerden bilgi ve prosedürleri miras alabildiği (kalıtsallık) ve her bağımsız nesnenin kendisini aktif kılmak ve uygulamak için gerekli fonksiyonlarının ve değişkenlerinin tanımlandığı bağımsız nesneler şeklinde bilgi ve prosedürlerinin çerçevelendiği (kapsülleme) gerçeği tarafından karakterize edilir [20]. Nesne-yönelimli modelleme sistemlerinde, sistemin parçaları, kendi "bilgilerini (datalar)" ve bu bilgilerin "davranışlarını (metotlar)" içeren, sistem varlıklarına dönüştürülürler [2]. Sistemin bu varlıkları nesne olarak > adlandırırlar. Her nesne kendine ait bilgileri içerir. Her nesnenin kendi bilgisini diğer nesnelerden bir çerçeve ile ayırması "kapsülleme" olarak adlandırılmaktadır. Kapsülleme sayesinde sistemin her nesnesine diğer nesnelerden bağımsız olarak müdahale edilebilir. Bu durum nesnelerin güncellenmesine olanak sağlar. Sistemin parçalan olan nesneler arasındaki iletişim ve etkileşim ise "mesajlar" ile yapılır. Sistemin nesneleri alt sınıf/üst, sınıf hiyerarşisi içinde kalıtsanarak, bir sınıf şeklinde oluşturulurlar. i f Örneğin; bir imalat sistemi olarak atölyeyi ele alalım. Buradaki benzer özelliklere sahip tezgahlar bir nesneler sınıfını oluştururlar. Takım grupları, parça grupları ayrı bir nesneler sınıfıdırlar. Tezgahın adı, gücü, hassasiyeti vs, tezgahın özellikleri olarak datasım; yaptığı ilerleme, kesme hareketleri onun davranışlarını karakterize ederler. Bu şekilde bir tezgah kapsüllenerek tezgah nesnesi oluşturulur ve kendi bilgisine sahip olur. Ayrıca tezgah nesnesi diğer nesnelerle iletişim ve etkileşim için mesajlara da sahiptir. Bu konu ileriki bölümlerde daha ; ayrıntılı olarak açıklanacaktır. t ı Henüz tam otomatik bir işlem planlama sistemi oluşturulmamıştır. İmalatın belirli kademeleri için otomatik işlem planlama sistemleri vardır. Tam otomatik bir imalat ortamının oluşturulmasında CAD'den CAM' geçiş için, özellik- tabanlı modellemenin yapılması kaçınılmazdır. İmalat ortamları bir çok unsura sahiptir. Nesneyönelimli modelleme, bu unsurlann bir sistem içinde, sistemin parçalan olarak ve aralanndaki ilişkiler ile j birlikte modellenmesi esasına dayanır. Nesne yönelimli özellik-tabanlı modelleme, üzerinde araştırmaların [ f sürdüğü ve tam otomatik işlem planlama sistemlerinin oluşturulması için çözüm olacak bir yaklaşım olarak düşünülmektedir.. 2. LİTERATÜRE BAKIŞ Tasarım ve işlem planlama arasında bağlantı yapmak için iki yaklaşım ortaya atılmıştır. Birincisi Chang tarafından tanımlanan, parçanın görünüşlerine göre imalat özelliklerinin tanımlanmasıdır [5]. Böylece CAD ve CAM arasında doğrudan bir hat yapılabilir. Diğer yaklaşım CAD modelinden imalat özelliklerinin tanımlanması şeklindedir. Gu, Dong ve Parsei, öncelikli olarak tasanm özelliklerinin imalat özellikleri şekline dönüşümü üzerine yoğunlaştılar [6,7]. Dave ve Sakurai, parçayı hücreler şeklinde delta hacimlerine ayırdılar ve bu hücreleri imalat özellikleri ile birleştirdiler [8]. Regli ve arkadaşları şekil özelliklerinin imal edilebilirlikleri üzerinde geometrik bir yorumlama yaptılar [9]. İkinci yaklaşım ürün tasarımcısının ihtiyaç duyduğu en iyi tasanm araçlarını sağlar. Mühendislik tasanmcısı ürünün fiziksel ve fonksiyonel özelliklerini kavramsallaştırır ve planlar. j I f i ' II. Makino Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

5 Sheu ve arkadaşları tarafından şekil-özellikleri, şekil temsili ve özellik işleme mekanizması olarak tanımlandı. Sheu modeline göre; şekil özellikleri genelde hacimler veya kapalı hacimlerin yüzeyleri olarak tanımlanırlar. Örneğin hacim temsilinde bir cep rijit bir katıdır. Yüzey temsilinde ise bir cep dört yada beş yüzey tarafından tanımlanır. Hacim temsili daha üstündür çünkü özellikler daha kolay belirlenebilir. Toleranslar Sheu modelinin çekirdek elemanlarındandır [10]. Wu, Nesne yönelimli modelleme üzerinde çalışmalar yapmış ve Hiyerarşik ve Nesne Yönelimli İmalat Sistemleri Analizi (HOOMSA) adını verdiği bir sistemi geliştirmiştir. Sistem, varlıkları ve aralarındaki ilişkileri soyutlamaktadır. Varlıklar nesneler olarak sınıflandırılırlar ve her nesne kendi bilgisini ve diğer nesnelerle iletişim kurmasını sağlayan metotlarını içerir [3]. Aslan, AutoLISP programları dili komutları ile silindir, koni, pah, kanal, kavis, vida gibi dönel parçalar içir. özellikleri tanımlar. Planlamacı ekran menüsünden işlemin özelliğine göre çizimi yapacağı komutu seçer. Seçilmiş olan komutun yardımıyla iş profili tanımlanır. Geliştirilen sistem profil özelliklerini belirleyerek iş profillerini tanır ve son işlemci tasarlar. Sistem CAD ürün bilgisini DXF (Data Exchange File) dosya yapısı olarak kabul eder ve çalışır [19]. Yaldız prizmatik parçalar için bir işlem planlama sistemi geliştirmiş ve geliştirdiği sistemde özellik tabanlı modelleme yaklaşımını kullanmıştır. Sistem ürün modelini STEP (ŞTandarts for Exchange of Product Data) standartlarına uygun olarak kabul eder ve bilgi tabanında tanımlı kanal, kademe, delik gibi özellikleri, ürün modelinden tanıyarak bunlar için yine bilgi tabanında tanımlı işlem planını üretir. CAD sistemlerinin çıktısı olarak STEP standartlarını kullanan sistemlerinin, ürünün tüm modelini tanımlamada ve CAD, CAM ve Bilgisayar Destekli İşlem Planlama (CAPP) iletişiminde yeterli olduğunu savunmuştur [18]. Schaler ve Mellor tarafından geliştirilen Nesne Yönelimli Sistem Analizi (OOSA) metodu, sistemin yapısal ve fonksiyonel bir tarifnamesini sağlar [3]. Metot üç önemli seviyeden oluşur (Şekil 1): Bilgi Modeli Durum Modeli İşlem Modeli Bilgi Modeli üç seviyeye ayrılmaktadır; ilgilenilen konunun alanları olarak bölünen alt sistemler olarak Sistem Modeli; her alt sistemi nesneler olarak tanımlayan Alan Modeli; ve nesneleri, durumlar olarak tanımlayan Bilgi Modeli. Durum Modeli, işlemlere ayrıştırılan ve Durum-Olay matrisi ile ilişkili durumları ve işlemleri tanımlar. İşlem Modelini somutlaştırır. İşlem Modeli, çeşitli durumlar ile ilişkili her faaliyet için bir eylem çerçevesi tanımlar., Model içindeki Alt Sistem İlişki Modeli, alt sistem bileşenleri arasındaki ilişkiyi tanımlar. Nesne İletişim Modeli, Alan Modeli ile ilişkili olup nesneler arasında eş zamanlı olmayan ilişkileri tanımlamaktadır. Nesneler arasındaki mevcut hatlardır. Nesne Erişim Modeli, Alan Modelinden çıkartılır ve nesneler arasındaki eş zamanlı iletişimi tanımlar. Nesneler arasındaki mevcut ilişkiye sebep olan ve bu ilişkiyi etkileyen bilgiyi içerir. Usher ve Fernandes işlem planlama için takım seçiminin nesne yönelimli bir uygulaması üzerinde çalışmalar yapmışlardır. Geliştirilen "Nesne Yönelimli Takım Seçme Uygulaması (OATS)" adını verdikleri takım seçme sistemi, PARİS işlem planlama sisteminin bir parçasıdır. Model bir ISO STEP uygulama protokolü olan AP224'e göre nesne yönelimli parça tanımlaması yapar ve parça temsili için nesne yönelimli bir hiyerarşiyi gösterir. Parça; boyutlar, toleranslar ve özelliklere göre talaş kaldırma özellikleri ile ilişkilendirilerek tanımlanır. Her özellik için nesneler kapsüllenerek, o özelliği işlemek için kullanılabilecek takım tiplerini tanımlar [11]. 313 II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

6 314 ALT SİSTEM İLİŞKİ MODELİ NESNE İLETİŞİM MODELİ NESNE ERİŞİM MODELİ Durum DURUM/OLA Y MATRİSİ Olay Olay Olay Durum Durum İv1d>wtı A Aı Tini DURUM/İŞLEM TABLOSU Durum Şekil 1. Schlaer ve Mellor'un Nesne Yönelimli Sistem Analizi Metodu II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi Eylül 2003, Konya

7 315 Hang ve arkadaşları, nesne-yönelimli yaklaşım ile bir bilgi tabanlı sistem oluşturarak devre levhalarının imalatı için işlem planlama sistemi oluşturmuşlardır. Nesne Modelleme Tekniği (OMT) kullanılarak, sistem bileşenlerini ve gereksinimlerini modellediler. Sistemde model kısıtlamaları, planlama bilgisi, sonuç çıkarma mekanizması ve kullanıcı arayüzü nesneler olarak tanımlandılar. Ayrıca sistemin fonksiyonel bir modeli de oluşturulmuştur. Şekil 2 oluşturulan işlem planlama bilgisine ait "işlem seçme bilgisi" nin nesne modelini göstermektedir [12]. İşlem Seçme Bilgisi NC Delme İşlem Seçme Cu Kaplama İşlem Seçme Sn-Pb Kaplama İşlem Seçme İşlem Seçme Kuralları Kuru tabaka Lehim Diğer İşlem İşlem Seçme İşlem Seçme İşlem Seçme Şekil 2. Devre Levhası İçin Oluşturulan Nesne Yönelimli İşlem Seçme Bilgisi Modeli 3. NESNE YÖNELİMLİ MODELLEME Bilgisayar programlarının oluşturulma tekniklerine bakıldığında, genel olarak dört gruba ayrıldıkları görülür. Bunlar; Yapısal olmayan programlama Prosedürel programlama Modüler programlama Nesne-yönelimli programlama Yapısal olmayan programlama, bir temel programdan oluşan ve program boyunca global olarak değişen komutları ve ifadeleri içerir. Prosedürel programlamada bilgi program içinde oluşturulan prosedürler tarafından işlenir. Başka bir ifadeyle temel program, prosedürlere ayrılır ve bilgi işlenir. Modüler programlama tekniğinde ortak fonksiyonelliklere sahip prosedürler ayrı modüller şeklinde gruplanarak bir bütünü oluştururlar. Her grup kendi verisini ve prosedürlerini içeren ve modül adı verilen birimlerdir. Nesne yönelimli programlamanın temelini oluşturur. Nesne yönelimli programlamada, sistemi oluşturan unsurların her biri bir nesne olarak düşünülür. Bu unsurlar aslında modüllerdir. Her nesne değişkenler olarak verilerini ve metotlar olarak prosedürlerini içerecek şeklinde çerçevelenir. Bu nesne yönelimli programlama tekniğinde "kapsülleme" olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca ortak veri ve metotlara sahip nesneler sınıflan oluştururlar. Nesneler arasında alt sınıf ve üst sınıf ilişkileri belirlenir. Şekil 3, Geleneksel yaklaşımlar ve Nesne yönelimli yaklaşım arasındaki farklılığı göstermektedir. II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

8 316 Data Prosedürler ^Jata ^ Prosedürler Data Prosedürler Prosedürler Yazılım (a) Yazılım (b) Şekil 3. Geleneksel (a) ve Nesne Yönelimli Yazılım (b)yapısı Nesne yönelimli modelleme, ilgilenilen problemin sistematik yapısını oluşturacak şekilde bilgisayar programının yazılması ve sistem modeli oluşturulmasıdır. Sistem, üzerinde çalışılan programlama konusudur. 3.2 Nesne Yönelimli Modelleme Kavramları Nesne yöneliminin anlaşılabilmesi için nesne, mesaj, sınıf, kalıt ve arayüz kavramlarının bilinmesi gerekir Nesne Nesneler, nesne-yönelimli teknolojiyi anlamak için anahtardırlar. Etrafımızda gerçek dünyanın bir çok nesne örneğini görebiliriz. Örneğin; bir köpek, televizyon seti, bisiklet vs. birer nesnedirler. Nesne; bilgiye dayalı, sistemin bir veya birkaç özellikle karakterize edilebilen elemanıdır [17]. Gerçek dünyanın nesneleri iki karakteri paylaşırlar: durum (state) ve davranış (behavior). Örneğin köpek durum olarak bir ada, renge, cinse ve açlık tokluğa; davranış olarak havlamaya, alıp getirmeye ve kuyruk sallamaya sahiptir. Bisiklet ise durum olarak dişliye, pedala, iki tekerleğe; davranış olarak frenlemeye, ivmelenmeye ve vites değiştirmeye sahiptir. Yazılım nesneleri de gerçek dünya nesneleri gibi durumları ve davranışları oluşturulduktan sonra modellenirler. Bir yazılım nesnesi bir veya daha çok değişken (variable) şeklinde kendi durumunu içerir. Değişken, bir tanımlayıcı tarafından isimlendirilmiş bir veri nesnesidir. Bir yazılım nesnesi metotlar ile kendi davranışlarını belirtir. Bir metot, nesne ile ilişkili bir fonksiyondur (alt iş programıdır). Şekil Mesaj Bir nesne genelde yalnız başına çok kullanışlı değildir. Çünkü bir nesne, genelde diğer bir çok nesneyi içeren geniş bir programın veya uygulamanın bir bileşeni olarak görülür. Nesnelerin etkileşimi sayesinde programcılar daha yüksek tertipteki fonksiyonları ve karmaşık davranışları modelleyebilirler. Garajdaki bir bisiklet yalnızca çelik ve lastikten oluşur; bisikletiniz kendisi tarafından herhangi bir aktivite için yeteneksizdir. Bisiklet sadece onun ile ilişkili başka bir nesne (kullanıcı) olduğunda faydalıdır. Metotlar (Davranış) Değişkenler (Durum) Şekil 4. Nesne II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi Eylül Konya

9 Yazılım nesneleri mesajlar göndererek birbirlerini etkilerler ve iletişim kurarlar. A nesnesi, B nesnesinde B' nin metotlarından birisini yapmak istediğinde, A nesnesi B nesnesine bir mesaj gönderir. Şekil Mesaj Nesne A Nesne B Şekil 5. Nesneler arası mesaj geçme Nesneleri kavramak, ne yapacaklarını tam olarak bilmek için daha çok bilgi gereklidir; örneğin bisikletinizde vites değiştirmek istediğinizde hangi vitesi istediğinizi belirtmelisiniz. Bu bilgi parametre olarak mesajın yanında belirtilmelidir. Bir mesaj Uç parçadan oluşur. Bunlar; 1. Gönderilecek mesaj nesnesi (bisiklet) 2. Yapılacak metodun adı (dişli değiştirme) 3. Metodun ihtiyaç duyduğu herhangi bir parametre (kaçıncı vites, vs) Sınıf Gerçek dünyada genelde bir çok benzer tip nesne vardır. Örneğin; bir bisiklet bütün dünyadaki bir çok bisikletten sadece birisidir. Nesne yönelimli terminoloji kullanarak, bisikletimiz, bisikletler olarak bilinen nesneler sınıfının bir örneğidir. Bisikletler genelde mevcut dişli, mevcut pedal dönüşü, iki tekerlek gibi bir takım durumlara ve vites değiştirme, frenleme gibi davranışlara sahiptir. Bununla birlikte, her bisikletin durumu bağımsızdır ve diğer bisikletlerden farklı olabilir. Bir sınıf benzer özellikleri, operasyonları, ilişkileri ve ağları paylaşan nesneler setinin bir tanimlanmasıdır [20]. Bisiklet örneğimiz için sınıf, her bisiklet nesnesi için geçerli dişliyi, geçerli pedal dönüşünü vs. içeren gerekli örnek değişkenlerini bildirecektir. Sınıf aynı zamanda Şekil 6'de görüldüğü gibi vites değiştirme, frenleme ve pedal dönüşünü değiştirme için biniciye olanak sağlayan örnek metotların uygulamalarını bildirecek ve sağlayacaktır. Nesne değişkenlerine ilave olarak sınıflar, sınıf-desiskenlerini tanımlayabilir. Bir sınıf değişkeni sınıfın bütün örnekleri tarafından paylaşılan bilgiyi içerir. Örneğin, bütün bisikletlerin aynı dişli sayısına sahip olduklarını varsayar. Bu durumda, dişlilerin aynı sayısını gösteren bir örnek değişkeni tanımlamak yeterlidir; her varlık değişkenin kendi kopyasına sahip olacaktır fakat değeri her örnek için aynı olacaktır. Böyle durumlarda, dişli sayısını veren bir sınıf değişkeni tanımlayabilirsiniz. Bütün nesneler bu değişkeni paylaşırlar. Eğer bir nesne değişkeni değiştirirse, değişken bu tip diğer bütün nesneler için değişir. Bir sınıf aynı zamanda sınıf metotlarını kapsar. Belirli bir örnek üzerinde örnek metotları istemek gerektiğinde doğrudan sınıftan bir sınıf metodu istemelisiniz Kalıt Genel bir prensip olarak, nesneler sınıflara göre tanımlanırlar. Sınıfını biliyorsak bir nesne hakkında çok şey biliriz. Eğer torna tezgahının ne olduğunu bilmezseniz bile, eğer size onun bir bisiklet olduğunu söylenirse, siz onun iki tekerleğe, bir çubuk direksiyona ve pedallara sahip olduğunu düşünürsünüz. II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi Eylül 2003, Konya

10 Nesne yönelimli sistemler daha ileri bir durum alırlar ve diğer sınıflara göre sınıfların tanımlanmasını da sağlarlar. Örneğin, dağ bisikleti, yarış bisikleti ve tandem bisiklet, bisikletlerin çeşitli türleridirler. Nesne yönelimli terminolojide, dağ bisikletleri, yanş bisikletleri ve tandemler, genel bisikletler sınıfının alt sınıfıdırlar. 318 y^ojlihri N. / \ ^ Ut gigiinu /\. 1 \DJ< I Bisiklet Bisikletiniz Sınıf (a) ir Örneği (b) Şekil 6. Sınıf (a) ve Sınıfın nesnesi (b) Benzer şekilde bisiklet sınıfı, dağ bisikletleri, yanş bisikletleri ve tandem bisikletlerin üst sınıfıdır. Bu ilişki Şekil 7'da gösterildi. Bisiklet Dağ Bisikleti Yans Bisikleti Tandem Bisiklet Şekil 7 Bisiklet Sınıfı Her alt sınıf, üst sınıftan durumları (değişkenler olarak) alarak kalıtsar. Dağ bisikleti, yarış bisikleti ve tandemler bazı durumları paylaşırlar: pedal dönüşü, hız ve benzeri. Aynı zamanda her alt sınıf, üst sınıftan metotlar kalıtsar. Dağ bisikleti, yanş bisikleti ve tandemler bazı davranışları paylaşırlar: örneğin frenleme ve pedal dönüş hızını değiştirme gibi., t Arayüz İngilizce'de bir arayüz, ilişkisiz varlıkların etkileşim için kullandıkları bir araç veya bir sistemdir. Bu tanımlamaya göre bir uzaktan kumanda siz ve televizyon setiniz arasında bir arayüzdür, Türkçe iki insan arasında bir arayüzdür, ve askerlikte yapılan davranış protokolleri farklı sınıftaki insanlar arasında bir arayüzdür Java programlama dilinde bir arayüz, ilişkisiz nesnelerin birbirleri ile etkileşim için kullandıkları bir araçtır. Gerçekte nesne-yönelimli diller arayüzlerin fonksiyonelliğine sahiptirler ve arayüzlerinin protokollerini çağırırlar. Arayüz, bilgilerin soyutlanmasıyla oluşturulan nesnelerin dışanya verdikleri operasyonlann setidir. Nesnelerin bilgi yapısına tanımlanan operasyonlar ile erişilir. Nesnenin dışarıdan görülen kısmı arayüzüdür. II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül Konya i

11 319 Bisiklet diğer dünya varlıları ile etkileşim kurar. Örneğin bir depoda ki bir bisiklet bir arayüz olarak bir envanter programı tarafından yönetilebilecektir. Bir envanter programı, her bisikletin fiyatı ve seri numarası gibi kesin bilgileri verir. Bağımsız parçalar için sınıf ilişkilerinden ziyade, envanter programı bir iletişim protokolü sağlar. Bu protokol bir arayüz içinde bulunan sabit ve metot tanımlamalarının bir seti formundadır. Envanter arayüzü düzen, perakende satışı belirleme ve montaj, seri numarası tahsis etme gibi metotları tanımlayacak fakat uygulamayacaktır. 4 NESNE YÖNELİMLİ MODELLEME YAKLAŞIMYLA ÖZELLİK TABANLI MODELLEME Bir özellik-tabanlı modelde CAD datası özellikler olarak tanımlanabilir. Örneğin prizmatik parçalar için imalat özellikler; açık kanallar, kör kanallar, kademeler, cepler, delikler, vs. dirler [16]. Özelliklerin kolay tanımlanması için nesne-yönelimli düşünceleri kullanarak bir özellik-tanımlama birimi düşünmek gereklidir. Özellik tanıma, veri tabanında depolanan CAD geometrik modelini test ederek, bir geometrik modelde bulunan yüzeyler, kenarlar, köşeler ve ilkel katılar gibi basit varlıklardan kanallar, delikler, cepler ve çıkıntılar gibi şekil özelliklerini çıkartmaya çalışır. Özellik tabanlı tasarımda özellikler ve tüm diğer imalat bilgileri, tasanm işlemi sırasında belirlenir [18]. Özellik modelleme, bilgi modellemenin özel bir uygulamasını temsil eder [21]. Nesne-yönelimli özellik modelleme birimi, nesne-yönelimli düşünceleri kullanarak temel parça-konstrüksiyon elemanları şeklinde parça özelliklerinin bir grubunu sağlar. Aynı zamanda özellik-tabanlı parça tanımlama için bu birim içinde bir hibrit B-rep/CSG temsil şeması önerilir. Parça ve özellik tanımlamaları için nesne-yönelimli düşünceler uygulamalı olarak Şekil 8'de gösterilmiştir [3]. 4.1 Tasanmcı açısından nesne-yönelimli özellik tanımlama Nesne-yönelimli düşünce olarak Şekil 8(a)'da, fiziksel parça ve soyut özellik arasındaki ilişki ve soyut özelliği oluşturan fiziksel özellik-tipleri arasında ki "kalıtsallık" ilişkisi görülmektedir. Parça tasarımcıları genelde, özellikleri genelde talaş kaldırma operasyonları tarafından uzaklaştırılacak hacimler olarak; ve ham parçadan çıkartılacak özellikleri nesne kabul ederek bir özellik-tabanlı parçayı tanımlarlar. Böylece konstrüktif özelliklerinden biraz farklı olan hacimsel nesneler olarak özellikler tanımlanır [13]. Daha sonra fiziksel parça, soyut özelliklerden çıkartılan hacimler olarak ele alınabilir. İmalat açısından parçaları, dış şekillerine göre genel olarak dönel ve prizmatik parçalar olmak üzer iki sınıfa bölünebiliriz, prizmatik parça sınıflan eğriler, kanallar, delikler, T-kanallar, U-kanallar, V-kanallar ve Kama kanallarını özelliklerine sahip olarak düşünülürler [14]. Bütün özelliklerin yönelimleri koordinat eksenlerine paralel, dik veya belirli açıda kabul edilirler. Soyut özellikler yedi fiziksel özellik tipi tarafından kalıt olarak alınırlar. Parça-özellik ilişkilerinin bu yapı diyagramı Şekil 9'deki gibi tanımlandı. Tasaruncı Acısında* Programcı Açısından Fiziksel Parça "Parça 1 Sınıfı A,Tasanm ^ S» Bağlantı Listesi A. IJUIIU İ Fiziksel Özellik Tipi I I I I U Kanal 'U Kanal 1 (a) Sınıfı (b) Şekil 8. Parça tasarımcısı açısından (a) ve Programlama açısısından (b), Nesne-yönelimli düşünceler ile "nesne" ve "sınıf arasındaki ilişkiler : I H. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi Eylül 2003, Konya

12 320 Parya] Özellik! Özellik Kalıts allığı iksel özellik tipleri Şekil 9. Parça-özellik ilişkisinin yapısal diyagramı Şekil 10, özellikler tarafından oluşturulan bir prizmatik parça örneğini gösterir. Her özellik, parça tasarımcısının bakışıyla bir nesne olarak ele alınır. Şekil 10'daki basit parça, Şekil 8(a)' da tanımlanan fiziksel parça olarak tanımlanır ve genel form içinde sekiz özellikten oluştuğunu belirlenir. Fiziksel özellik-tipi ile ilgili nesneler Eğri 1, Eğri 2, Eğri 3, Eğri 4, Delik 1, Delik 2, U kana 11, ve U kanal 2' dirler. 4.2 Programlamacı Açısından Nesne-Yönelimli Özellik tanımlama C++ programlama dili, fiziksel parçalar ve soyut özellikler arasındaki ilişkilerin; ve soyut özellikler ve fiziksel özellik tipleri arasındaki kalıtsallığın tanımlanmasını güçlü bir şekilde destekler [3]. Şekil 8(b) de görüldüğü gibi konstrüksiyon ilişkisi, soyut özelliklerin birleşiminden oluşan "Parça" isimli bir sınıf olarak fiziksel parça tanımlanabilir. Diğer taraftan, "Özellik", soyut temel sınıf olarak adlandırılır (Şekil 11 (a)). "U Kanal" örneğinin türetilen bir fiziksel özellik-tipi, kalıtsallık-ilişkisi uygulamasını açıklamak için Şekil ll(b) de verildi. U-Kanal örneğinin türetilen fiziksel özellik-tipi örneği, özel özelliklerden ve gerçek fonksiyonlardan oluşan bir nesne olarak oluşturulurken; temel sınıf, genel özelliklerden ve gerçek fonksiyonlardan oluşan bir nesne olarak uygulanır. Türetilen sınıf, temel sınıfın genel özelliklerini miras alacaktır. Diğer fiziksel özelliklerin tipleri benzer şekilde tanımlanabilirler. "U Kanal" özellik-tipi örneği tarafından "Özellik", soyut temel sınıfının kalıtsanan özelliğinin operasyonu ve gerçek fonksiyonları aşağıdaki gibi açıklanır. Şekil 11'de "sınıf kelimesi "Özellik" isimli yeni bir bilgi tipi tanımlamak için kullanılır. Bir sınıf, bir nesnenin statik özelliklerinin (soyut özellikler) ve dinamik davranışlarının (gerçek fonksiyonlar) toplamıdır. "U kanalı" gösteren Şekil ll(b) deki "public özellik", temel sınıfın genel özelliklerini kalıtsar ve sınıf türetilir. Yani "Özellik" sınıfının datası, türetilmiş "U Kanal" sınıfı tarafından kalıt olarak paylaşılabilir. (1) Genel Özellikler Özellikleri inceleyerek, her fiziksel özellik-tipinin özellik tipi adı, referans nokta, yön ve ilişkili Boolean operatörleri gibi bazı genel özelliklere sahip olduğunu görürüz. Bu genel özellikler, sistem içinde "Genel Özellik" ismiyle temel sınıf içinde toplanır. Böyle bir uygulama özellik-niteliğinin kalıtsama işlemini kolaylaştırır [15]. Delik 1 U Kanal 2 U Kanall Radyüs3 Delik 2 Radyiis4 Şekil 10. Eğri, delik ve U-kanal özellikleri tarafından tanımlanan bir prizmatik parça örneği II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

13 321 (2) Özel özellikler Genel özelliklerin yanında her fiziksel özellik-tipi kendi özel özelliklerine sahip olabilir. Örneğin, "Delik" özelliği çap ve derinliğe sahip olurken "U-Kanal" özelliği genişlik, yükseklik ve derinlik özel özelliklerine sahip olabilir. Yukarıda söz edilen genel özellikler farklı özellik-tipi nesneleri tarafından miras alınabilir ve yeniden kullanılabilir fakat özel özelliklere sadece bu özel özellikleri tanımlayan özellik-tipi nesnesi tarafından erişilebilir. Özellik kütüphanesinin sürdürülebilirle, genişleme imkanı olarak yeni özellik-tiplerinin ek özel özellikleri eklenebilir. (3) Gerçek fonksiyonlar Tanımlanan bir özellik sınıfının gerçek fonksiyonları, nesnenin özellik-tipine bağlıdır. Fiziksel özellik-tipi sınıfında tanımlı gerçek fonksiyon, giriş özellik parametreleri, çıkış özellik parametreleri, 3D B-rep data üretme fonksiyonları vs. içerir. Gerçek fonksiyonların kullanılması, özellik-tanımlama program tasarımını kolaylaştırır ve çok yönlü program yapmaya yardım eder [15]. Parçanın geometrik tanımlaması bir hibrit B-rep/ CSG formunda yapılabilir. CSG parametreleri tanımlanan her özellik için genel/özel özellikleri içerirken, parça ve özelliklerini içeren B-rep datası ACIS formatında temsil edilir. Şekil lo'daki basit parçanın Şekil 12'de bir programcı açısından hibrit B-rep/CSG temsil şeması gösterilir. Fiziksel parçalar ve özellik-tipleri böylece nesne-yönelimli programlama düşüncelerini kullanarak basit bir şekilde uygulanırlar. Sınıf özelliği/* fiziksel özellik-tipi nesnesinin Genel özelliklerini içeren bir genel temel sınıfı*/ { Soyut özellik özellik adı referans nokta yön boolean operatörü özellik B-rep gösterimi parça B-rep gösterimi özellik çizgisi liste gösterimi Gerçek fonksiyon özellik parametreleri girişi B-rep datası üretme özellik dosya çıkışı }; (a) soyut taban sınıfı "Özelliği" tanımlama U Kanal sınıfı: public Özellik /* 'Özellik' temel sınıfının genel özelliklerini kalitsayan türetilen bir fiziksel özellik-tipi*/ { Özel özellik genişlik yükseklik derinlik tür Gerçek fonksiyon özellik parametreleri girişi B-rep datası üretme özellik dosyası çıkışı I; (b) türetilmiş 'U Kanal' tanımlama ve Şekil 11. soyut tabam sınıfı "Özelliği" ve türetilmiş "U Kanal" ı tanımlama için örnek tanımlamalar II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

14 322 İBir Örnek ParçaL9 I. lo Özellik Genel JB-Rep Data zellikler Bağlı liste işaretleyici fiziksel özellik tipleri ımi 1 L İR*djtl53 L Genel/Özel Özellikler y v CSG B-Rep Data Parametre leri Bağlantı listesi OnlIhAdı radjosl ndjflsl dsrnlk Gerçek fonksiyonların yardımı ile ' üretilen bütün bilgi -I Şekil 11. Şekil 10'daki basit parça için bir hibrit CSG/B-Rep temsil şeması 5. SONUÇ Bu çalışmada nesne-yönelimli özellik tabanlı parça modelleme konusunda yapılan çalışmalar ve konu ile ilgili kavramlar tanıtıldı. Programlama teknikleri incelendi ve nesne-yönelimli programlanın farklılığı ve avantajları örnek parça üzerinde gösterilerek vurgulanmaya çalışıldı. Nesne yönelimli özellik tabanlı modelleme, özellikle Bilgisayar Destekli İşlem Planlama alanında başarılı olarak uygulanabilir. Oluşturulan modeller sistematik olarak parça, imalat ve gerekli diğer bilgilerin tam temsilini sağlayabilir ve modeller güncellenebilir. Nesne yönelimli yaklaşımla yapılan modelleme aynı zamanda bir CAD/CAM ortamında yapılan özellik tabanlı modelleme sisteminin karmaşıklığının çözülmesi için mükemmel bir araç sağlar. Esneklik, sistemin iç uyumu, özelliklerin kalıtsallığı, bilginin soyutlanması, bilginin ve yöntemlerin kapsüllenmesi nesne-yönelimli modellemeyi üstün kılan başlıca konulardır. 6. REFERANSLAR [1] Case, K. And Gao, J., "Feature Technology an Overview", Symposium on Fature Based Approaches to Design and Process Planning", Loughnorough, U.K., 1991, pp [2] Chep, a., Tricarico, L., Bourdet, P. and Galuntucce, L., "Design of Object Oriented Database for The Defınition of Machining Operation Sequences of A d Workpieces", Computers Industrial Enginering, Vol.34, No.2, U.K., 1998, pp [3] Pern, D.B. and Chang, C.T., "A New Feature-Based Design System with Dynamic Editing", Computer Industrial Enginering, Vol.32, No.2, U.K., 1997, pp [4] Motavalli, S., Cheraghi, S.H. and Shamsaasef, R., "Feature-Based Modelling; An Object Oriented Approach", Computer Industrial Enginering, Vol.33, No. 1-2, U.K., 1997, pp [5] Chang, C.T., "Expert Process Planning for Manufacturting", 1990 [6] Gu, P., "A Feature Representation Scheme for Supporting Integrated Manufacturing", Computer Industrial Enginering, Vol.26, U.K., 1994, pp [7] Dong, J. and Parsaei, H.R., "Design and Implementation of a Feature-Based Process Planning", Computer Industrial Enginering, Vol.27, No.1-4, U.K., 1994 [8] Dave, P. and Sakurai, H., "Maximal Volume Decomposition and Recognition of Interseeting", Proc. ASME Computers in Engineering Conf., 1995, pp II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

15 323 [9] Regli, W.C, Gupta, S.K. and Nad, D.S., "Feature Recognition for Manufacturability Analysis", in ASME Computers in Engineering Conf., 1994, pp [10] Terpenny, J.P, Bartholomevv, O.N., "Feature-Based Design Evaluation for Machine/Tool Selection for Sheet Metal", 2nd Industrial Engineering Research Conference Proceedings, HE, pp [11] Usher, J.M. and Fernandes K.J., "An Object-Oriented Application of Tool Selection in Dynamic Process Planning", International Journal of Production Research, Vol.37, No. 13, 1999, pp [12] Law, H.W., Tam, H.Y., Chan, A.H.S. and Hui, I.K., "Object-Oriented Knowledge-Based Computer-Aided Process Planning System for Bare Circuit Boards Manufacturing", Computers in Industry, Elsevier, [13] Butterfield, W.B., Green, M.K., Scott.D.C and Stoker, W.J., "Part Features for Process Planning", Report-R86-PPP-01, CAM-I, Incorporated, 611 Ryan Plaza Drive, Süite 1107, Arlington, TX 76011,1986. [14] Pern,D.B., Chan, Z. and Li.R.K., "Automated 3D Machinig Featıure Extraction from 3D CGS Solid Input", Computer Aided Design, 1990 [15] Lippman, S.B., "C++ Primer, 2nd end.", Addison-Wesley, Reading, MA., 1991 [16] Tseng, Y.J. and Jiang, B.C., "Evaluating Multiple Feature-Based Machining Methods Using an Activity Based Cost Analysis Model", International of Journal Advanced Manufacturing Tcehnology, No.16, 2000, pp [17] Allahverdi, N., "Uzman Sistemler", Atlas Kitabevi, 2002 [18] Yaldız, S., "Uzman Sistem Yaklaşımıyla Prizmatik Parçalar İçin İşlem Planlama Sistemi", Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, [19] Aslan, E., "Uzman Sistem Yaklaşımıyla Son İşlemci Tasarımı", Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, [20] Hvam, L., Riis, J. and Hansen, B.J., " CRC Cards for Products Modelling", Computer in Industry, No.50, 2003, pp [21] Ma,Y,-S. and Tong, T., "Associative Feature Modelling for Concurrent Engineering Integration", Computers in Industry, February, ÖZGEÇMİŞLER İsmet ÇELİK: 1973 Kütahya-Tavşanlı doğumlu, orta öğrenimini Tavşanlı'da tamamlayan Çelik, öğretim yılında Selçuk Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Makine Müh. Bölümünden ve 1998 yılında Selçuk Üniv. Fen Bilimleri Enst. Makine Müh ABD'dan mezun oldu yıllan arasında Niğde Üniversitesi'nde öğretim görevlisi olarak çalışmış ve halen Selçuk Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Makine Müh. ABD'da doktora çalışması devam etmektedir. MMO üyeliği sicil no'su 42875'tir Ali ÜNÜVAR: 1949 Konya doğumlu, orta öğrenimini Konya'da tamamlayan Ünüvar, öğretim döneminde İ.T.Ü. Makina Fakültesini bitirdi yılında girdiği Etibank Alüminyum Tesislerinde çeşitli görevlerde çalıştı yıllan arasında KDMMA Makina Bölümüne öğretim görevlisi olarak çalıştı yılında başladığı doktora çalışmalannı 1985 yılında DEÜ Fen Bilimler Enst.'den doktora derecesi alarak tamamladı. S.Ü. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Makina Bölümüne 1986 yılında yardımcı doçent olarak atandı ve tarihinde doçentlik unvanını aldı Profesörlük Unvanını alan, Makina ve Endüstri Mühendisliği Bölümü Başkanlığı ile çeşitli yönetim görevlerinde bulunan Prof.Dr.Ali Ünüvar halen Selçuk Üniv. MUh.-Mim.Fak. Makina Mühendisliği Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. II. Makina Tasarım ve tmalat Teknolojileri Kongresi Eylül Konya

16 TMMOB Makina Mühendisleri Odası Konya Şubesi II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi Eylül 2003 MAKİNA DİREKTİFİ (MAKİNA EMNİYET YÖNETMELİĞİ ) UYGULAMASI MMO Ankara Şube Ürün Teknik Mevzuat ve CE Uygulamaları Komisyonu Özet: Avrupa Birliği (AB) ile teknik mevzuatımızın uyumlaştırılması alanında atılan önemli adımlardan biri 4703 sayılı yasanın çıkmasıdır. Çerçeve Kanun adıyla da anılan 'Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun' 11 Ocak 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu yasada, AB'de, ürün grupları için tasarım ve üretim aşamalarında uyulması zorunlu temel-gereklilikleri tanımlayan ve direktif olarak adlandırılan dokümanlar 'teknik düzenleme' olarak belirtilmiş ve bu düzenlemelere (direktif) atıflarda bulunulmuştur. Yasada 'teknik düzenleme' olarak belirtilen dokümanlar, Türkçe karşılıkları hazırlanırken yönetmelik olarak adlandırılmışlardır. Makina Direktifi de AB direktiflerinden biridir yılından bu yana revizyonlarla uygulamada olan direktifin en son revizyonu 98/37/EC numarası ile yürürlüktedir. Türkiye'de ise bu direktif Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından 98/37/AT Makina Emniyet Yönetmeliği olarak hazırlanmış ve 5 Haziran 2002 tarihli, Sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Bu yönetmelik 5 Aralık 2003 tarihinde zorunlu uygulamaya girecektir. Bu tarihten itibaren yönetmelik kapsamında bulunan makinalar bu yönetmelik hükümlerine göre işlem görecektir. Yönetmelik hükümlerine göre işlem görmemiş makinalann gerek yurt içine gerekse AB ülkelerine arzı söz konusu değildir. Konunun yeni olması ve yönetmeliğin kısa bir süre sonra yürürlüğe girecek olması nedeniyle; konuyla ilgili olan tasarımcı, imalatçı, satıcı, ithalatçı, tüketici vb.nin bilgilendirmesi için bu bildiri hazırlanmıştır. Direktifin doğru anlaşılabilmesi açısından Direktifin amacının ve kapsamının ne olduğunun bilinmesi, ayrıca temel bazı tanımların yapılması gerekmektedir. 1. MAKİNA EMNİYETİ DİREKTİFİNİN AMAÇ VE KAPSAMI Makina Emniyeti Direktifi'nin amacı aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır: - Gerektiği gibi kurulduğunda, bakımı yapıldığında ve kendisinden beklenen amaçlar doğrultusunda kullanıldığında; Yalnızca, insan sağlığına ve güvenliğine, ayrıca söz konusu ise evcil hayvanlara ve mallara zarar vermeyecek makina ve emniyet parçalarının piyasaya arz edilmelerini ve hizmete sokulmalarını sağlamak, - Direktifin Ek-1 bölümünde belirtilen tasarım ve imalat aşamasında uyulması gereken temel emniyet şartlan ile takip edilmesi gereken uygunluk değerlendirme prosedürlerini ve uygunluk değerlendirmesi yapacak onaylanmış kuruluşların görevlendirilmesinde dikkate alınacak asgari kriterleri belirlemek, - Makinalann AB Ülkelerinde dolaşımı sürecinde engel çıkmasına mani olmak, - AB Ülkelerinde makinalarda aranacak şartlan ortak bir metin haline getirmek. Direktifte makinanın tanımı yapılmakta ve bu tanıma uyan mamuller makine olarak kabul edilmektedir. Bu arada makina tanımına uyan bazı mamuller ise, çeşitli gerekçelerle direktifin kapsamı dışında tutulmuştur. Kapsam dışı tutulan makinalar da ilerleyen bölümlerde tanımlanmıştır. Ayrıca bu direktif, makinalar ile emniyet parçalarının arıza veya kötü çalıştınlma durumunda, bunlann etkisine maruz kalan insanların güvenliğine ve sağlığına yönelik riskleri bertaraf etmeye yönelik bir güvenlik fonksiyonunu yerine getirmek üzere pazara arz edilen emniyet teçhizatlannı da kapsamaktadır. II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003,Konya

17 DİREKTİFTE YER ALAN BAZI TANIMLAR Makina tanımı: En az bir parçası, uygun çalıştırıcı, kumanda ve güç devreleri vasıtasıyla hareket eden muhtelif parça ve gruplardan oluşan, malzemeleri işlemeye, taşımaya veya paketlemeye yarayan gereçleri olan mamul, tek başına kullanıldığında ulaşılan amacı sağlamak için, tek bir bütünmüş gibi çalışmak üzere düzenlenen ve kontrol edilen makinalar grubu, (örnek: birkaç makinanın birleşmesiyle meydana getirilmiş bütünleşik bir üretim hattı), Değiştirilebilir teçhizat tanımı: Yedek parça ve gereç olmamak kaydıyla, bir makinaya veya muhtelif makinalar grubuna veya bir traktöre kullanıcı tarafından monte edilmek üzere piyasaya arz edilen ve bir makinanın fonksiyonunu değiştiren teçhizat (örnek:traktör pulluğu). Makinanın fonksiyonunu değiştirmeyen, ancak makinanın fonksiyonunu yerine getirmesi için gerekli olan teçhizat değiştirilebilir teçhizat değildir (örnek: torna aynası). Emniyet parçası tanımı: Değiştirilebilir teçhizat olmayan, üreticisi veya yetkili temsilcisi tarafından AB ülkelerine satılan, kullanımı sırasında arıza yapması veya çalışmasında aksama olması durumunda etraftaki insanların sağlık ve güvenliği için tehlike oluşturabilecek parça. Değiştirilebilir teçhizat ve emniyet parçalan tanımına uyan makina parçası, takım ekipman ve aparatların da aynen bir makina gibi değerlendirilmesi ve direktif doğrultusunda işleme tabi tutulması gerekmektedir. Üretici tanımı: Direktif kapsamındaki makina, emniyet parçaları ve değiştirilebilir teçhizatları üreten, imal eden, ıslah eden veya ürüne adını, ticari markasını veya ayırt edici işaretini koymak suretiyle kendini üretici olarak tanıtan gerçek veya tüzel kişi; üreticinin ülke dışında olması halinde, üretici tarafından yetkilendirilen temsilci ve/veya ithalatçı; ayrıca, ürünün tedarik zincirinde yer alan ve faaliyetleri ürünün güvenliğine ilişkin özelliklerini etkileyen gerçek veya tüzel kişi, üretici olarak tanımlanmaktadır. Onaylanmış Kuruluş tamım: Makina Emniyet Yönetmeliğinde onaylanmış kuruluş, 4703 Sayılı Kanun ve 2001/3531 Sayılı Uygunluk Değerlendirme Kuruluşları ile Onaylanmış Kuruluşlara Dair Yönetmelik'te belirtilen hükümler çerçevesinde test, muayene ve/veya belgelendirme kuruluşları arasından, bu yönetmelik dahilinde uygunluk değerlendirme faaliyetlerinde bulunak ve AT Tip İnceleme Belgesi düzenlemek üzere Bakanlık tarafından belirlenerek, yapılacak bir protokol ile yetkilendirilen özel yada kamu kuruluşu 'olarak tarif edilmektedir. 3.MAKİNA DİREKTİFİ KAPSAMINDA YER ALMAYAN MAKİNALAR İLE EMNİYET PARÇALARI Direktifte yapılan makina tanımına uymakla birlikte bazı makina ve emniyet parçalan, belirli özellikleri itibari ile, başka direktiflerde yer almaktadırlar. Bu nedenle aşağıda belirtilen bu makinalar makina direktifi kapsamından çıkartılmıştır: Yüklerin kaldırılması ve indirilmesi için kullanılan makinalar hariç, güç kaynağı sadece doğrudan uygulanan kol gücü ile çalışan makinalar, Fuar alanları ve/veya eğlence parklannda kullanılan özel makinalar, Hasta ile doğrudan temas eden tıbbi kullanım amaçlı makinalar, Buhar kazanlan, tanklar ve basınçlı kaplar, Anza durumunda etrafa radyoaktif yayılmaya neden olabilecek nükleer amaçlı, özel tasarlanmış veyu hizmete alınmış makinalar, Bir makinanın parçasını oluşturan radyoaktif kaynaklar, Ateşli silahlar, Sadece hava, kara, demir veya su yolunda yolcu taşımak amacıyla kullanılan araçlar ve bunlann römorkörleri, aynı zamanda hava, kara, demir veya su yollarında mal taşıma amaçlı araçlar (Maden çıkarma amaçlı kullanılan araçlar kapsam dışı değildir.). Benzin, mazot, parlayıcı sıvılar ve tehlikeli maddeler için depolama tankları ve boru hatlan Denizde hareket eden vasıtalar ve seyyar açık deniz tertibatlan ile bunlann üzerindeki teçhizatlar, Teleferikler dahil kişilerin kamuya açık veya özel taşınmalarına mahsus kablolu raylı taşıma araçları, II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

18 327 74/150/EEC Direktifi veya 74/150/AT- Tekerlekli Tarım ve Orman Traktörleri Tip Onayı Yönetmeliğinde tanımlananlarım,ve orman traktörleri Askeri ve polisiye amaçlar için tasarlanmış ve yapılmış özel makinalar, 15 dereceden daha fazla bir eğimle yerleştirilmiş sabit raylar arasında hareket eden bir kabine sahip insan ve eşyaların taşınmasına mahsus asansörler ile madenlerde kullanılan cevher asansörleri, tiyatro asansörleri ve insan ve/veya yük kaldırmak için kullanılan şantiye asansörleri Üzerinde küçük dişlilerin hareket ettiği ray kullanan insan taşıyan araçlar, Risklerin esas itibari ile elektrikten kaynaklandığı durumlarda, yalnızca 73/23/EEC No'lu Direktif (Belirli Sınırlar Dahilinde Kullanılmak Üzere Tasarlanmış Elektrikli Teçhizat İle İlgili Yönetmelik) kapsamına girmektedir. Bir makine veya güvenlik ekipmanı için, direktifte belirtilen risklerin tümünün veya bir kısmının özel AB direktifleri kapsamında yer alması durumunda bu direktif, risklere karşı bu tür makinalara veya emniyet parçalarına uygulanmaz. 4. YÜKSEK RİSKLİ MAKİNALAR Direktife göre bazı makinalar, diğer makinalara göre daha riskli olarak değerlendirilmiştir.bu tip makinalar kullanan, bakımını yapan, ayarlarını yapan insanlar ve çevre için çok fazla risk taşımaktadırlar. Bu makinaların uygunluk değerlendirme süreçlerinde mutlaka bir onaylanmış kuruluşun yer alması zorunluluğu vardır. Makine Direktifinin Ek IV bölümünde yüksek riskli makinaların listesi verilmiştir. Bu liste yoruma açık bir liste değildir. Yani tasarımcı ve/veya imalatçı makinasının yüksek riskli olup olmadığına kendisi karar veremez. Bu karara ancak Direktifin Ek IV'üne bakarak varabilir. Makine Direktifi Ek- IV Liste'de bulunan makina tipleri ve emniyet parçalan: A. MAKİNALAR 1.Ahşap ve benzeri malzemeler veya et ve benzeri malzemeler için kullanılan tek yada çok bıçaklı daire testereler, 1.1 Sabit gövdeli, iş parçası elle veya sökülebilir bir güç sürücüsü ile beslenebilen, çalışma sırasında takım ilerlemesi olmayan testere tezgahlan, 1.2 Kesme sırasında takım ilerlemesi olmayan, testere taşıyıcı gövde veya arabası el ile idare edilen testere tezgahlan, 1.3 İş parçasının beslenmesi için mekanik aksamı olan, kesme sırasında takım ilerlemesi olmayan, yüklemesi ve/veya boşaltması el ile yapılan testere tezgahları, 1.4 İş parçasının beslenmesi için mekanik aksamı olan ve kesme sırasında takım ilerlemesi olan, yüklemesi ve/veya boşaltması el ile yapılan testere tezgahlan, 2.Ahşap işleri için, el ile beslemeli, yüzey işleme makinalan, 3.Ahşap işleri için, tek yüzeyden alarak ayarlayan, el ile yükleme ve/veya boşaltmalı makinalar, 4.Ahşap ve benzeri malzemeler veya et ve benzeri malzemeleri işlemek için, el ile yüklemeli ve/veya boşaltmalı, sabit veya hareketli yataklı ve hareketli arabalı lama testere makinalan, 5.Ahşap ve benzeri malzemeleri işlemek için, 1, 2, 3, 4 ve 7 inci şıklarda belirtilen makina tiplerinin oluşturduğu kombine makinalar, ö.ahşap işlemek için çoklu takım tutuculu el ile beslemeli zıvana tezgahları, 7.Ahşap ve benzeri malzemeler işlemek için, el ile pinol hareketi uygulayan kalıpçı frezeleri, 8.Ahşap işlemek için portatif, zincirli testereler, 9.Malzemelerin soğuk işlenmesi için kullanılan, el ile yüklemeli ve/veya boşaltmalı, stroku 6 mm'den, hızı 30 mm/sn'den yüksek olan, bükme presleri dahil, presler, 10.E1 ile yüklemeli veya boşaltmalı, enjeksiyon veya sıkıştırmah (preslemeli) plastik kalıplama makinaları, 11.E1 ile yüklemeli veya boşaltmalı, enjeksiyon veya sıkıştırmah (preslemeli) kauçuk kalıplama makinalan, 12.Aşağıda belirtilen, yer altı çalışmalan için üretilmiş makinalar; - Ray üzerinde çalışan makinalar: Lokomotif ve dekoviller, - Hidrolik güçle çalışan tavan destekleri (hidrolik maden direkleri) - Yer altında çalışan makinalarda kullanılan içten yanmalı motorlar. 13.E1 ile yüklemeli, evsel atıkların toplanması için kullanılan, sıkıştırma donanımlı çöp kamyonları, 14.Ek-1, madde 3, 4, 7'de tanımlanan kardan kavramalı, sökülebilir transmisyon milleri ve Koruyucuları, 15.Araç bakım asansörleri, H. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya

19 328 lö.üç metreden daha fazla dikine yüksekliklerden düşme riski taşıyan kişilerin indirilip kaldırılmasında kullanılan aygıtlar, 17. Patlayıcıların (pyotechnics) imalatında kullanılan makinalar, B. EMNİYET PARÇALARI Değiştirilebilir teçhizat olmamak kaydıyla, bir güvenlik fonksiyonunu gerçekleştirmek üzere piyasaya arz edilen ve arızalanması veya hatalı çalışması durumunda, maruz kalan şahısların sağlık ve emniyetinin tehdit altına girdiği parçalardır. Bunlar: 1. Kişilerin güvenliğini sağlamak için, özel tasarımlanmış, detektör niteliğindeki elektro- duyarlı aygıtlar (malzemesiz-lazer, optik vb. engeller, algılama perdeleri, elektromanyetik detektörler vb.) 2.Çift elle kumandalı olarak emniyet ifa eden mantıksal devreli birimler, 3.Yukandaki kısımda madde 9, 10 ve 11'de belirtilen presleri korumak için kullanılan otomatik hareketli koruyucu perdeler, 4.Devrilmeye Karşı Koruyucu Yapılar (DKKY-ROPS), 5.DUşen Cisimlere Karşı Koruyucu Yapılar (DCKY-FOPS). 5. MAKİNALARDA UYGUNLUK DEĞERLENDİRME PROSEDÜRLERİ Üretici, imal edilen makinalann ve emniyet parçalarının bu yönetmeliğe uygun olduğunu belgelemek zorundadır. Makinalar bu yönetmelikte canlılar ve çevre için taşıdıkları risklerin büyüklüğüne göre iki grupta değerlendirilmiştir. Birinci grupta daha az risk taşıyan makinalar (basit makinalar) yani yönetmeliğin Ek- IV'ünde yer almayan makmalar, ikinci grupta ise Yönetmeliğin Ek-IV'Unde tarif edilen yüksek riskli makina ve emniyet parçaları yer almaktadır. AB'nin 1990 yılından sonra uygulamaya koyduğu Modüler Yaklaşım çerçevesinde hazırlanan A'dan H'ye kadar 8 adet olan modülden 'A' ve 'B+C modülleri makinalar için aşağıda tanımlandığı gibi uygulanmaktadır. Makine Direktifi'nde tanımlanan uygunluk değerlendirme süreçlerinde modüllerden bahsedilmemektedir. Ancak direktifte belirtilen uygunluk değerlendirmesi sürecinin tanımı, makinalarda A ve B+C modüllerinin uygulanabileceğini göstermektedir Yönetmeliğin Ek-IV'ünde yer almayan makinalarda uygunluk değerlendirme süreci: Bu tip makinalarda uygunluk değerlendirme süreci riskli makinalara göre daha basittir. Bu süreçte bir onaylanmış kuruluşun müdahalesine gerek kalmamaktadır. Ancak mamul için yapılan risk analizi sırasında, tasarımcı/üreticide bazı tereddütler oluşursa, bir onaylanmış kuruluşa baş vurulabilir. Fakat bu konuda her hangi bir zorunluluk bulunmamaktadır. Bu durumda, aşağıdaki adımlardan oluşan, 'A' modülü uygulanır. Adım-1: Makina Emniyeti Yönetmeliği (MEY) Ek-l'de yer alan 'Makinaların ve Emniyet Parçalarının Tasarımı ve İmali ile İlgili Temel Sağlık ve Güvenlik Kurallarının' karşılanması (Risk analizinin yapılması). Adım-2: Teknik İmalat Dosyası'nın MEY Ek-V'e göre hazırlanması. Adım-3 AT Uygunluk Beyanı 'nın MEY Ek-II'ye göre yapılması. Adım-4 MEY Ek- III'de belirtildiği şekilde CE Uygunluk işaretlemesinin yapılması Yönetmeliğin Ek- -IV ünde yer alan makina ve emniyet parçaları için uygunluk değerlendirme süreci: Bu makinalarda risk faktörünün yüksek olması nedeni ile uygunluk değerlendirmesi sürecinde bir onaylanmış kuruluşun bulunması zorunludur. Bu makinalar için direktifte belirtilen uygunluk değerlendirme süreci, aşağıdaki adımlardan oluşan, 'B+C modülünün uygulanmasını tarif etmektedir. Adım-1 MEY Ek-I'de yer alan 'Makinaların ve Emniyet Parçalarının Tasarımı ve İmali ile İlgili Temel Sağlık ve Güvenlik Kurallarının' karşılanması (risk analizinin yapılması). II. Makina Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, Eylül 2003, Konya