Kendi kaynaklar n yok

Transkript

1 ENERJİ 20 Metal pazarının büyük bir bölümü 10 şirketin elinde bulunurken, maden piyasası Londra, New York ve Toronto borsalarından yönetiliyor Dünya madenciliğinde artan metal fiyatları Dünya demir cevheri pazarının yüzde 67 si, kalay pazarının yüzde 79 u, bakır pazarının yüzde 74 ü, altın pazarının yüzde 57 si, nikel pazarının yüzde 51 i ve alüminyum pazarının yüzde 38 i en büyük 10 şirket tarafından kontrol edilmektedir. Yine dünya konsantre bakır üretiminin yüzde 60 ı, kurşun üretiminin yüzde 58 i, çinko üretiminin yüzde 49 u, nikel üretiminin yüzde 70 i, altın üretiminin ise yüzde 40 tan fazlası en büyük 10 şirket tarafından yapılmaktadır. mekanizmalar n n yerini borsaya angaje olmuş çok uluslu şirketler alm şlad r. Söz konusu gelişmeler sonucunda dünya demir cevheri pazar n n yüzde 67 si, kalay pazar n n yüzde 79 u, bak r pazar n n yüzde 74 ü, alt n pazar n n yüzde 57 si, nikel pazar n n yüzde 51 i ve alüminyum pazar n n yüzde 38 i en büyük 10 şirket taraf ndan kontrol edilmektedir. Yine dünya konsantre bak r üretiminin yüzde 60, kurşun üretiminin yüzde 58 i, çinko üretiminin yüzde 49 u, nikel üretiminin yüzde 70 i, alt n üretiminin ise yüzde 40 tan fazlas en büyük 10 şirket taraf ndan yap lmaktad r. Bu metallerin y ll k değeri izabe (madenleri sıvı durumuna getirme) çıkışında toplam olarak 1 trilyon dolar aşmaktad r. Bu rakam n büyüklüğünü anlayabilmek için 2006 y l içinde dünya GSMH (gayrisafi milli has la) toplam n n yaklaş k yüzde 5 ini temsil ettiğini belirtmek gerekir. Dünya genelindeki metal fiyatlar, fiyatlardaki değişimler, fiyatlar etkileyen parametreler, metal fiyatlar üretim ilişkileri ve yaşanan mali-ekonomik çalkant lar çok uluslu şirketler arac l ğ ile borsalarda belirlenmektedir. Son y llarda özellikle metal fiyatlar arz-talep dengeleri ya da üreticiler taraf ndan değil; Dünya Bankas nda bulunan uzmanlar, Londra, Toronto, New York borsalar ndaki spekülatörlerce belirlenmektedir. Böylesine bir yap da maden ocaklar nda üretilen metallerin miktar, tenör ve maliyetlerinden daha çok bu merkezlerde bulunan küresel finans kapital yöneticilerinin bilgisayarlar n n klavye tuşlar daha etkili olmaktad r. Grafik 1 Nadir AVŞAROĞLU Maden Mühendisi Kendi kaynaklar n yok sayan, kaynaklar n kullanmayan bir ülkenin kalk nmas mümkün değildir. Ülkelerin kalk nmalar ve yaşam seviyelerinin belirleyicisi olarak kabul edilen sanayi, enerji ve tar m sektörlerinin temellerini de madencilik oluşturmaktad r. Dünyada ç kan savaşlar n ard nda, gerçek nedenlerine bak ld ğ nda, ülkelerin daha çok kaynağa sahip olma arzular n n yatt ğ görülmektedir. Günümüzde en büyük kavga enerji hammaddeleri için verilmekte; gelişmiş ülkeler, dünyada doğrudan sahip olamad klar kaynaklar n üretim ve hareketlerini de istedikleri gibi yönlendirmektedirler. Günümüzde maden üretim yerleri ve şekilleri de değişmektedir. Bu yüzy l n baş nda toplam dünya maden üretiminin yüzde 60 a yak n sadece Bat Avrupa ülkelerinden sağlan rken, yüzy l n ikinci yar s nda ABD, Kanada ve Avustralya gibi sanayide gelişmiş ülkeler bu bayrağ devralm ş, içinde yaşad ğ m z dönemde de Güney Amerika, Afrika ve eski Doğu Bloku ülkeleri gibi farkl coğrafyalarda yap l r olmuştur li y llar n hemen baş nda finansal olarak bir büyüme içinde olan dünya ekonomisinden, sanayi üretimleri de etkilenmiş, özellikle Çin de yaşanan önlenemez büyüme rakamlar metallere olan ilgiyi artt rm şt r döneminde metal fiyatlar tarihin hiçbir döneminde görülmedik şekilde artm şt r (Grafik 1). Böylece dünyadaki tüm stoklar tükenmiş, düşük tenörlü işletmeler çal ş r olmuş hatta antik dönemlerde çal şt r lm ş ocaklar n at klar dahi ekonomik hale gelmiştir. Üç ayl k bir dilimde her gün 30 dolar artan metal fiyatlar n n olduğu böylesine bir dönemde, b rak n y ll k cevher anlaşmalar n, fiyat art şlar ndan dolay ayl k dahi anlaşmalar yap lmam şt r. Küreselleşme ya da yeni dünya düzeni olarak söylemlenen neoliberal politikalardan dünya genelinde en çok etkilenen sektör madencilik olmuştur. Neoliberal politikalar n uygulanmas na paralel olarak 1980 sonras nda başta Afrika, Güney Amerika, eski Sovyet Cumhuriyetleri ve Uzakdoğu ülkeleri olmak üzere 100 ü aşk n ülkede maden kanunlar değişmiş/değiştirilmiştir. Bu şekilde maden işletmeciliğinden uzaklaşt r lan ulus devletlerin ve kamu y l dünya metal fiyatlar ve üretim miktarlar incelendiğinde tablo net olarak görülmektedir. Bu süreçte gelişen dünya sanayinin en önemli ihtiyaç malzemesi olan metaller yüzde 600 ü aşk n bir art ş gösterirken, metallere karş duyulan talep çok uluslu şirketler arac l ğ ile kontrol alt na al nm ş ve üretim rakamlar dünya sanayileşme rakamlar n n ard nda kalm şt r. Bu dönemde dünya sanayisi toplam yüzde 39.8 lik bir büyüme gerçekleştirirken, Tablo 1 de de görüldüğü gibi demir hariç diğer metallerin üretim rakamlar bu büyümenin alt nda kalm şt r. Bu durum çok uluslu şirketlerin metal borsalar arac l ğ ile dünya metal üretimlerindeki hakimiyetlerini en iyi şekilde göstermektedir. ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ

2 Tablo Arasında Fiyat ve Üretim Artışları (%) Metaller Fiyat Artışı Üretim Artışı Demir Bakır Kurşun Altın Nikel Çinko Alimünyum Metal fiyat artışlarının nedenleri Dünya genelinde yaşanan ekonomik gelişmelerin ve özellikle son y llarda elde edilen büyüme rakamlar n n rekor denebilecek yüksek oranlara ulaşmas ve sanayileşmede yaşanan gelişmeler beraberinde hammaddelere olan yüksek talebi gündeme getirmiştir. Bu dönemde, dünya genelinde madencilik faaliyetlerinin ulus devletlerden daha çok dev şirketler arac l ğ ile yap lmaya başlan lmas n n ard ndan dünya madenciliğinde yap sal bir değişim de yaşanm ş ve bu yap sal değişim başta metaller olmak üzere maden üretim ve fiyatlar n etkilemiştir. Büyüyen sanayi metal talebini artırdı Dünya ekonomisi 21. yüzy l n başlar nda olduğumuz şu günlerde oldukça büyük değişiklikler yaşamaktad r. Büyüyen sanayi üretimleri, küreselleşerek birbirine yaklaşan ülkelerde üretilen mal ve hizmetlerin 2000 li y llar n baş nda dünya ekonomisine de yans malar olmuştur. Dünya ekonomisi (ilk 6 ayl k bölüm) aral ğ nda y ll k yüzde 3.8 oran nda büyüme sağlarken, metal fiyatlar n n zirve yapt ğ y llar olan 2002 de yüzde 3.4, 2003 de yüzde 3.8 büyüme kaydetmiştir te bu oran yüzde 5.2, 2005 te yüzde 4.7 ve 2006 da yüzde 5.4 oran nda gerçekleşmiştir. Büyüyen dünya ekonomisinin ihtiyaçlar na paralel olarak gelişen sanayi yat r mlar ve ürünlerinin karş lanabilmesi için hammaddeye ve doğal kaynaklara olan ihtiyaç da bu duruma paralel olarak artm şt r. Arz dengesine bağl olarak büyüyen dünya sanayisinin özellikle petrol, doğalgaz ve kömür gibi enerji hammaddelerine ve demir, krom, bak r gibi metal madenlerine olan ihtiyac giderek artm şt r. Fiyat artışında ABD nin etkisi Günümüzde dünya ekonomisinde üretilen mal ve hizmetlerin toplam değeri (dünya gayrisafi geliri) yaklaş k olarak 36 trilyon dolard r. ABD nin ulusal gelirinin ise bu miktar n 1 bölü 3 ü olan yaklaş k 12 trilyon dolar olduğu belirtilirse, son y llarda ortalama olarak y ll k yüzde 3-4 oran nda bir büyüme gerçekleştiren ABD ekonomisinin parasal büyüklüğü daha iyi anlaş labilir. ABD ekonomisinde yaşanan gelir fazlal ğ özellikle sanayi hammaddelerine yönelmiş, bu durumda metaller başta olmak üzere maden fiyatlar n n artmas na neden olmuştur. Çin maden üretim ve tüketiminde şampiyon Son y llarda dünya ekonomisinde yaşanan gelişmelere paralel olarak özellikle Çin ve Hindistan gibi ülkelerde yaşanan beklenmedik büyüme ve sanayileşme oranlar ile sanayinin en önemli hammaddeleri olan enerji kaynaklar ve metaller gibi madencilik sektörü ürünlerine aş r bir talep olmuştur. Dünya Bankas 2006 verilerine göre Çin sanayisinin ihtiyac olan bak r, demir, krom, nikel, alimünyum ve manganez başta olmak üzere ihtiyac n n ancak yüzde 25 lik bir bölümünü karş lamakta, ihtiyac n geri kalan k sm n d şal m yolu ile kapatmaktad r. Yandaki Grafik 2 de dünya metal tüketimi içinde Çin in artan pay n göstermektedir. Bu grafikte y llar itibar ile alimünyum, bak r, nikel ve demir tüketimleri al narak dünya metal tüketimi içinde Çin de yaşanan metal tüketiminin nas l artt ğ en iyi şekilde gözükmektedir. Günümüzde Çin dünyada en çok madenin üretildiği ve tüketildiği bir ülke konumuna gelmiştir y l ndan itibaren Çin in ani talep art ş karş s nda dünya maden üretimi Çin in maden talebini karş layamam şt r. Arz-talep aras ndaki boşluktan dolay dünyada enerji ve metal fiyatlar h zl bir şekilde artma eğilimine girmiştir. Çin in y ll k kömür üretimi son 5 21 ENERJİ Mining Deals 2007 raporunda madencilikteki birleşme ve satın alma işlemlerinin sayısının geçen yıl yüzde 69 luk bir artışla 1732 ye yükseldiğini bildirmiştir yılında bu değerdeki işlemlerin sayısı 2005 yılına göre iki kat artmıştır. Rapora göre, Çin ve Rus şirketleri, Kuzey Amerika ve Avustralya da kilit satın almalara imza atarken, bu iki ülkedeki şirketlerin gerçekleştirdiği maden sektörü birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam değeri 2007 de 32 milyar dolar, 2005 yılında ise 5.3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Grafik 2 y lda ikiye katlanm ş ve 2.2 milyar tonu geçmiştir. Çin de her hafta yeni bir termik santral aç l ş yap lmaktad r. Grafik 3 te baz ülkelerde demir-çelik ürünlerinin tüketim ve fiyatlar gösterilmiştir. Çin in artan demir-çelik tüketimine paralel olarak demir-çelik fiyatlar n n artmas son derece ilginçtir. Grafik 3 Çok uluslu şirketler ve birleşmeler Çok uluslu şirketlerin, uluslar n toplumsal ve ekonomik yaşamlar ndaki belirleyici konumlar, özellikle son yirmi y lda, önemli oranda güçlenmiştir. Pazar n, üretim ve üretim teknolojisinin az say da dev şirketin denetiminde olmas, bu şirketler yarar na yap sal değişim süreçlerinin başlat lmas na neden olmuştur. Bu süreçte birçok ülke, iç pazarlar n devlete ait kamu şirketlerini özelleştirerek ve yabanc sermaye yat r mlar n teşvik ederek uluslararas madencilik endüstrisine açm şt r. Madencilik sektöründeki birleşme ve sat n alma işlemlerini inceleyen Mining Deals 2007 raporunda madencilikteki birleşme ve sat n alma işlemlerinin say s n n geçen y l yüzde 69 luk bir art şla 1732 ye yükseldiğini bildirmiştir y l nda bu değerdeki işlemlerin say s 2005 y l na göre iki kat artm şt r. Rapora göre, Çin ve Rus şirketleri, Kuzey Amerika ve Avustralya da kilit yabanc sat n almalar n alt na imza atarken, bu iki ülkedeki şirketlerin gerçekleştirdiği maden sektörü birleşme ve sat n alma işlemlerinin toplam değeri 2007 de 32 milyar dolar, 2005 y l nda ise 5.3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Madencilik sektörüne hakim olan şirketlerin sektördeki parasal büyüklüğü yandaki Tablo 2 de gösterilmiştir. Bu tabloya ek olarak, platin ve molibden pazar n n yüzde ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ

3 ENERJİ ndan fazlas toplam 10 şirketin elinde bulunmakta, nikel pazar n n yüzde 51 i, alüminyum pazar n n ise yüzde 38 i ve kurşun üretiminin yüzde 58 i söz konusu sektörlerde faaliyet gösteren ilk beş şirket taraf ndan denetlenmektedir. Tablo 2 - Metal Üreten Şirketlerin Piyasa Hakimiyeti (%) Metal Adı En Büyük En Büyük İlk 3 En Büyük İlk 10 Şirket Payı Şirket Payı Şirket Payı Demir 23,2 46,2 70,2 Bakır 14,9 35,4 74,6 Altın 12,3 29,9 57,4 Kalay 31,5 65,6 79,3 Çinko 12,2 30,1 57,1 Kaynak: Magnuz Ericsson; Mart 2002, Sayfa Metal borsalarında yaşanan oyunlar Günümüzde borsalarda yaşanan dalgalanmalarla tüm doğal kaynaklarda yaşand ğ gibi metal piyasalar nda da fiyatlar belirlemeye yönelik birçok spekülatif hareketlerin ve manipülasyonlar n varl ğ gözlenmektedir. Dünya bak r pazar nda May s 2006 dan önceki 4.5 y lda fiyatlar yüzde 575 artm şt r. Oysa bak r talebi aras nda y lda yaln zca yüzde 2.5 artm ş, bu dönemde Çin in talebi y lda yüzde 12.6 art ş göstermiştir. Bak rda piyasalarda bir arz fazlas bulunmuş ve bu fazlal k 2005 ve 2006 da 1 milyon tona ulaşm şt r. Bu durumda uzmanlar, fiyatlar n artmas n son derece spekülatif bulmaktad rlar. Yine bu uzmanlara göre dünyada bir y lda üretilen bak r n 2 kat Londra Metal Borsas nda (LME) el değiştirirken, bir de böylesi bir spekülasyon metal pazar nda işlerin nas l yürüdüğünü çok iyi ortaya koymaktad r. Benzer bir durum alüminyumda da bulunmaktad r. Financial Times ve Reuters a göre, bir kuruluş 2003 y l nda LME de bulunan alüminyum stoklar n n yüzde 93 üne denk miktarda, yaklaş k 1.7 milyar dolar değerinde metali stoklam şt r. Para bolluğu ve emtialara yöneliş ABD nin 2001 y l nda yaşad ğ mali sars nt dan sonra ortaya koyduğu yeni politika, tüm dünyada bir likidite bolluğu yaratm şt r. Dünya piyasalar ndaki nakit para bolluğu ve para birimlerine olan güvenin azalmas, beklenmedik gelişmelere yol açm şt r. Çin ve Hindistan ekonomilerinde son beş y lda görülen hareketlilik ve yüksek büyüme oran, başta enerji ve madenler olmak üzere birçok endüstriyel emtia fiyat n n yükselmesinde etkili olmuştur. Bu süreçte ABD durgunluğa girse bile dünya ekonomisi Çin, Brezilya, Hindistan gibi ülkelerin önderliğinde eskisi gibi büyümeye devam etmiştir. Dolay s yla büyüyen ekonomilerin sanayileşmeye yönelmesi sonucunda başta metaller olmak üzere emtialara bir yönelme yaşanm ş, bu durum da metal fiyatlar n n artmas na neden olmuştur. Petrol fiyatlarındaki değişimler Yaşad ğ m z dünyada tüm ekonomik yap lar petrole ve onun değişken fiyat na bağl d r. Petrol fiyatlar nda yaşanan değişim zincirleme olarak uluslararas piyasalarda üretilen tüm mal ve hizmetlere yans maktad r y l ndaki petrol krizi hariç petrol fiyatlar 1920 y l ndan 2000 y l na kadar sabitleştirilmiş fiyatlarla ortalama 20 dolar/varil (± 4) iken 2000 y l ndan sonra enerji darboğaz gerekçe gösterilerek yaklaş k yüzde 900 artm ş, petrolün varili 11 dolardan 100 dolar n üzerine ç km ş, 2008 May s ay nda 135 dolar aşm şt r. Durum böyle olunca madenciliğin ekonomisindeki yeri önemli olan birçok ulus devlet ve çok uluslu şirketler aç s ndan üretilen madenlerin fiyatlar n n belirlenmesinde yükselen petrol fiyatlar n n önemli bir yeri bulunmaktad r. Dolardaki düşüş Küreselleşmenin tüm h z yla yaşand ğ günümüzde uluslararas ekonomik ilişkilerde ve mali finansal sektörlerde ABD para birimi olan Dolar kullan lmaktad r. Devletler aras nda gelişen ekonomik ve ticari ilişkilerde bu kadar etkin bir para birimi olan dolar n düşmesi veya yükselmesi de dünya ülkelerini ve bu ülkelerin ekonomilerini derinden etkilemektedir y l ndan günümüze kadar geçen süre içinde Avro karş s nda yüzde 68 oran nda değer kaybeden Dolar, metal fiyatlar n n artmas nda bir faktör olarak karş m za ç kmaktad r. Tamam Dolar baz nda yap lan metal sat ş anlaşmalar n n, Dolar temelinde fiyatlar artarken, Avro temelinde o kadar da artmam şt r. Cevher nakliyesi ve navlun bedellerindeki artışlar Günümüzde uluslararas ticaretin yüzde 95 i deniz yoluyla yap lmaktad r. Çok uluslu şirketlerin deniz aş r ülkelerde maden üreterek, işlenmemiş madeni kendi ülkelerine ya da d şsat m yapt klar ülkelere taş malar ile metal madenciliğinde deniz taş mac l ğ önemli bir yere gelmiştir. Son y llarda Dünyada yıllık 1.5 trilyon ABD Doları değerinde, 10 milyar tonun üzerinde maden üretilmektedir. Bu rakamın yüzde 75 i enerji hammaddeleri, yüzde 10 u metalik madenler ve yüzde 15 i endüstriyel hammadde üretimine aittir. Günümüzde gelinen noktada gerek fiyatları gerekse de arz-talep dengeleri ile başta petrol, kömür gibi enerji kaynakları ve metaller olmak üzere tüm madenler küresel bir ağdan ve tek merkezden yönetilmekte; Londra, New York ve Toronto borsaları madencilik işlemlerindeki en önemli kavram olarak karşımıza çıkmaktadırlar. yüzde 4.55 lik y ll k ortalama bir art şla taş nan toplam yük miktar 2007 y l itibar yla 7.5 milyar tonu aşk n taş mac l ğ n yar s ndan fazlas n maden nakliyesi oluşturmuştur. Taş nan yükün yüzde 27.4 ü ham petrol, yüzde 7 si petrol ürünleri, yüzde 9.6 s demir cevheri, yüzde 10 u kömür, yüzde 3.8 i tah l, yüzde 1.1 i boksit ve alüminyum, yüzde 0.42 si fosfat ve yüzde 40.8 i diğer yüklerden oluşmuştur. Deniz aş r ülkelerden sanayileşmiş ülkelere gerçekleştirilen bu nakliyata paralel olarak taş mac l k ve navlun ücretleri de h zl bir art şa geçmiştir. Doğal olarak bu durum metal fiyatlar na da yans maktad r. Plastik, hurda ve geri dönüşüm Birçok kişiye geri dönüşüm sorulduğunda, onlar kullan lm ş alüminyum kutular n, şişelerin ve gazetelerin belirli yerlerdeki konteyn rlarda toplanmas olarak düşünmektedir. Oysa ABD de hurda geri dönüşüm sektörü y lda 65 milyar dolarl k bir pazard r. Global çelik endüstrisi, 2006 y l nda 1 milyar 129 milyon tonluk ham çelik üretimini gerçekleştirebilmek için, 462 milyon ton hurda tüketmiştir. Bugün dünya alüminyum talebinin yüzde 35 i geri kazan m üretiminden karş lanmaktad r. Dünya ticaret rakamlar incelendiğinde çelik, bak r, kurşun ve kalay gibi geleneksel metallerin kullan m düşerken, seramik, plastik ve polimer kökenli malzemelerin kullan m giderek artmaktad r. Bununla birlikte çevre sorunlar ve enerji fiyatlar n n yüksek olmas nedeniyle hemen tüm metallerin üretiminde geri kazan m (recycling) önem kazanm şt r. Sonuç Dünyada sanayileşmenin olabilmesi ve gelişmenin sağlanabilmesi başta yeralt kaynaklar olmak üzere doğal kaynaklar n kullan lmas ile mümkündür. Bu nedenle madenler kalk nman n temel unsurlar ndan en önemlisidir. Günümüzde, dünyada y ll k 1.5 trilyon ABD Dolar değerinde, 10 milyar tonun üzerinde maden üretilmektedir. Bu rakam n yüzde 75 i enerji hammaddeleri, yüzde 10 u metalik madenler ve yüzde 15 i endüstriyel hammadde üretimine aittir. Günümüzde gelinen noktada gerek fiyatlar gerekse de arz-talep dengeleri ile başta petrol, kömür gibi enerji kaynaklar ve metaller olmak üzere tüm madenler küresel bir ağdan ve tek merkezden yönetilmekte; Londra, New York ve Toronto borsalar madencilik işlemlerindeki en önemli kavram olarak karş m za ç kmaktad rlar. Gelinen bu noktada metallerin rezervi, tenörü, zenginleştirilebilirliği, ekonomik getirisi gibi kavramlar yerini tahvil, hedge fonlar, yat r m gibi kavramlara b rakm ş, hiç maden ocağ görmemiş madenciler türemiştir. Emeği ve insan odağ na koymayan, kamu yarar gözetmeksizin insan için üretmeyen böylesine bir sanayileşmenin sorgulanmamas, krizler yaşamamas ve t kanmamas mümkün değildir. Günümüzde gelinen noktada yaşanan krizlerle birlikte finans kapital sorgulan r olmuş, hatta kapitalizmin sonuna gelindiği tart şmalar yap l r olmuştur. KAYNAKÇA - Tamzok, N., 2004, Küresel Politikalar ve Türkiye Madencilik Sektörü - Emre, E., 2004, Küreselleşmenin Madencilik Üzerine Etkileri, - Öngör T., Yeralt Kaynaklar ve Sosyalist Kalk nma - The World Bank, Global Development Finance-Analysis and Summary Tables - Avşaroğlu N., Madencilik Sektörü ve Özelleştirme Raporu - Avşaroğlu N., Türkiye Madencilik Sektöründe Yabanc Sermaye - Aytekin A., Madencilik Sektöründe Küreselleşme ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ