YOZGAT ŞEHİR MERKEZİNDE ANTİK BİR KENT: MERCİMEKTEPE HÖYÜK

Transkript

1 YOZGAT ŞEHİR MERKEZİNDE ANTİK BİR KENT: MERCİMEKTEPE HÖYÜK Özet Aslı KAHRAMAN ÇINAR 1 Mercimektepe Höyük Yozgat şehir merkezi içerisinde bulunan önemli bir antik dönem yerleşim yeridir. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer alan ve yaklaşık 14 dönümlük bir alan kaplayan Mercimektepe Höyük Yozgat Sivas Karayolunun solunda, Esentepe mevkiinde yer almaktadır. Üzerinde uzun yıllar tarım yapılması nedeniyle arazi tahribe uğramış ayrıca hemen üzerine inşa edilen su deposu da bu tahribatı desteklemiştir. Mercimektepe Höyük M.Ö III. binyıl (Eski Tunç Çağı) sonunda ve ardından II. binyılda Hititler zamanında yerleşim yeri olarak kullanılmıştır. Çevresi basit bir koruma alanı duvarı/sur ile çevrilmiş olan höyük II. binyılda terk edilmiştir. Yapılan kazı çalışmalarında yüzeye çok yakın alanlarda Hitit dönemine ait eserlere rastlanmıştır. Bu eserler çok iyi korunmuş sağlam parçalardır. Bugün Yozgat müzesinde bulunan antik dönem eserlerinin büyük bir kısmı Mercimektepe höyükten çıkarılan eserlerdir yılları arasında yapılan kurtarma kazısı çalışmaları sırasında çok sayıda pişmiş topraktan mutfak eşyaları, küp, mezar ve iskeletler yanı sıra birçok günlük kullanım eşyaları da çıkarılmıştır. Üzeri renkli bezemelerle süslü seramik parçalar da bulunan eserler arasındadır. Bu bildiride Mercimektepe Höyük üzerinde bugüne kadar yapılan sondaj çalışmaları, kurtarma kazıları, kazı çalışmaları hakkında bilgiler verilerek bu kazılarda bulunan eserler tanıtılacaktır. Böylece Yozgat şehir merkezi içerisinde bulunup tescilli bir sit alanı olan Mercimektepe Höyük Yozgat ın tarihi, turistik bir değeri olarak tanıtılacaktır. Bu kadar merkezde bir antik alan olmasına rağmen bugüne kadar neden gün yüzüne çıkarılmadığı üzerinde tartışılacaktır. Anahtar kelimeler: Yozgat, Mercimektepe Höyük, Eski Tunç Çağı, Eski Hitit Dönemi, Abstract An Ancient City In Yozgat City Center: Mercimektepe Hill Town Mercimektepe Hill town is an important ancient settlement in the city center of Yozgat. Mercimektepe Hill town, registered in archeological sites list by Ministry of Culture and Tourism and covers an area of approximately 14 acres, is located in Esentepe position, left side of Yozgat-Sivas highway. The land has suffered from destruction for years due to the farming, and the water tank built on this land also supports this destruction. It was settled by Hittites at the end of the B.C. 3rd Millennium (Early Bronze Age) and then in 2nd Millennium. The Hill town, surrounded by a very simple wall, was abandoned in 2nd Millennium. In the excavations, some artifacts from Hittite Period were found in the areas which were very close to the surface. These artifacts were very well preserved intact parts. Today, a large part of ancient artifacts in Yozgat Museum are the artifacts excavated from Mercimektepe Hill town. Numerous terracotta utensils, cube, tombs and skeletons, as well as many other daily-use items were excavated during the rescue excavations carried out between the years Ceramic pieces, decorated with colorful ornaments were also among the artifacts. In this paper, the artifacts, found during the excavations will be introduced by giving information about drilling works, rescue excavations and excavation works that have been made so far on Mercimektepe Hill town. Thus, Mercimektepe Hill town, located in Yozgat city center and registered as archeological site, 1 Arş. Gör. Aslı Kahraman Çinar, Bozok Üniversitesi, asli.kahraman@bozok.edu.tr 70

2 will be introduced as a historical and touristic value of Yozgat. Despite being a central ancient area, it will be discussed why it has not been dug out to offer cultural and historical tourism so far. 1. Giriş Mercimektepe kazılarının ilk yürütücüsü olan dönemin müze müdürü Musa Özcan,1986 yılına ait raporunda Höyüğün bulunduğu yeri şöyle tarif etmektedir. Şehir merkezinin 500 m. doğusunda ve Yozgat Sivas karayolunun kuzeyinde yer almaktadır. Yoldan itibaren yükselen ve kuzeyinde dik bir yamaçla Yozgat Çayına inilen Mercimektepe Höyüğü Yozgat a hâkim bir konuma sahip ve yaklaşık 14 dönümlük bir alanı kaplamaktadır. Zamanla yapılan tarımsal çalışmalar ve diğer etkenler, höyükteki kültürel tabakaların büyük ölçüde tahrip olmasına neden olmuştur. İlk tanımlamanın üzerinden 20 yıllık bir zaman geçmiştir ve bugün höyük artık şehrin orta yerinde bulunmaktadır. Bu günkü tarifi ise Höyük, Yozgat şehir merkezinin çıkışına doğru Sivas karayolunun solunda yer almaktadır. Eski sanayinin arkası, yeni valilik binasının karşısı, kentparka giden yolun sağ tarafı şeklinde de tarif etmek höyüğün yerini daha da netleştirecektir. Höyük üzerinde bir su deposu bulunmaktadır. Höyüğün önünden, yanından her gün binlerce insan geçmekte, höyüğü görmektedir. Fakat üzerinde veya etrafında buranın arkeolojik bir alan olduğunu belirtir hiçbir şey bulunmamaktadır. Üzerinde gezerken dahi yirmi yıl önce yapılmış kazı çalışmalarından kalma çukurların ileri ve tüm saha otlar içerisinde olması nedeniyle bir kazı açması olduğu kesinlikle anlaşılmamaktadır. Aynı zamanda bu bölge yıllarca tarla olarak kullanılmış ve yüzeye çok yakın olan eserler ve höyük tahribe uğramıştır. 2. Mercimektepe Höyük te yapılan Sondaj, Kazı Kurtarma ve Kazı Çalışmaları Mercimektepe III. bin yılsonunda yerleşime sahne olmuş ve II. bin yıl içerisinde başkent (Hattuşa) çevresinde yer almış, belki de basit bir korunma duvarı ile çevrilmiş küçük yerleşme yerlerinden biri niteliğindedir. Hattuşa ya 40 km mesafede bulunan ve başkente giden yolun özellikle güneyden ve batıdan gelen kısmını denetleyebilecek bir konumu olan Mercimektepe nin aynı zamanda önemli bir konaklama yeri olduğu da sanılmaktadır. Bu tahminlerin netleşebilmesi için bu höyük üzerinde daha uzun süreli ve daha derin çalışmaların yapılması gerekmektedir. Levent Zoroğlu ve ekibi, Mercimektepe Höyük te 1975 yılı Temmuz ayında Anadolu Medeniyetler Müzesi ve Kayseri Müzesi Ortak çalışması ile bir sondaj çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu sondaj çalışması esnasında 4 açma ve bir temizlik çukuru açılmıştır. Yüzeye çok yakın yerlerde dahi arkeolojik malzemeler elde edilmiştir. Daha ilk 1.5 metrede Roma dönemine ait eserler ele geçmiştir. Bu açmada beline kadar olan kısmındaki kemiklerin dağınık olarak görüldüğü bir insan iskeletine rastlanmıştır. Bu kemikler Yozgat müzesinde sergilenmektedir. Bazı tabak parçaları, Alişar tipi boyalı kap parçaları yanı sıra 1 m. boyunda kerpiç duvarlara rastlanmıştır. Kazının A açmasında bir küp kırığı ve tunçtan yapılmış bir bileziğe rastlanmıştır. B açmasında Eski Hitit karakterli çanak çömlekler ile tunçtan yapılmış bir orak bulunmuştur. C açmasında Hitit çanak çömlekleri, temizlik çukurunda ise çok sayıda geçiş devri kap kacak parçaları ile bir çaydanlık, bir fincan ve bir öğütme taşı ele geçmiştir. Bu açmalarda ele geçen malzemeler el yapımı ve oldukça düzgün işçiliğe sahiptir. Ayrıca parçalar arasında kap kacak, fincan, çukur kâse ve tabak parçaları, küp ve gaga ağızlı testi parçaları da bulunmaktadır. Bu parçalar Alişar, Alaca Höyük, Boğazköy gibi merkezlerdeki örneklerle yakın benzerlik gösterir. 2 İlk çalışmalar 1986 yılında o dönemki müze müdürü Musa Özcan başkanlığında başlamıştır. Musa 2 Zoroğlu L., Yozgat Mercimek Tepe Sondajı [Die Sondage in Yozgat Mercimek Tepe], in: TAD 24,

3 Özcan ın yazmış olduğu Kurtarma Kazısı raporlarında höyüğün daha önce kazılmış olan Alişar Hüyük ile benzerliklerine yer vermiştir. Höyükte yapılan yılı çalışmalarında I. kültür tabakasında (yüzeye yakın yerlerde) dağınık molozlar bulunurken II. kültür tabakasına ait olduğu tahmin edilen taşınır ve taşınmaz kültür varlıkları ortaya çıkarılmıştır m. derine inildiğinde ise Eski Tunç Çağı nın bariz özelliği olan bir yangın tabakasına rastlanmıştır. Bu tabakadan sonra ise II. kültür tabakasına ait olduğu düşünülen kalın taş temelli düzgün mimari ortaya çıkarılmıştır. Kazının ilerleyen günlerinde ise boyalı ve boyasız Eski Tunç Çağı ve seramikleri ile bazı hayvan heykelcikleri çıkarılmıştır. Bulunan bu eserler müzede teşhir edilebilecek durumda olarak ele geçmiştir. Alacahöyük, Alişar gibi yerlerde çıkarılan eserler ile de çağdaş oldukları görülmüştür Yılı Kurtarma Kazısı Raporu Bu yıl yayınlanan raporda kazı çalışmaları sırasında açılan A açmasında 1. kat olarak tanımlanan ve genelde Eski Tunç Çağı yangın enkazı üzerine orta boy taşlarlar örülmüş mimari unsurlar, pişmiş toprak ağırşaklar, çeşitli seramik örnekleri, ayak, oval ve kare şeklinde baskı yüzleri bulunan küçük damga mühürler ile kolye taneleri gün yüzüne çıkarılmıştır. 2. katta kakma motifli madeni bir kap, öğütme taşları, içerisinde hoker biçiminde yatırılmış iskeletli bir küp mezar bulunmuştur. İskeletin erişkin bir erkeğe ait olduğu tahmin edilirken küp içerisinde bir de bronz yüzük bulunmuştur. B açmasında çömlekler, örgü taşları, seramikler, ağırlıklar, taş ağırşaklar, kemikten mekik, hoker biçiminde küp içerisine yatırılmış bir kadın iskeleti bulunmuştur. Bu açmalar sonunda kazı ekibi Mercimektepe Höyükte ilk iskânın M.Ö yılları arasında yapıldığı sonucuna varmıştır. Mimaride taş temel üzerine kerpiç örgü duvar tekniğini kullanıldığı görülmüştür. Yaşanan büyük bir yangın ile höyükteki iskân sona ermiştir. Bu yangın Anadolu da bulunan başka höyüklerdeki yangınlara benzemektedir Yılı Kurtarma Kazısı Ön Raporu Bu yıl yapılan çalışmalar 13 gün sürmüştür. Aynı alanda küp dışında toprağa hoker biçiminde ve sırt üstü yatar olarak gömülmüş mezarlar ortaya çıkarılmıştır. Eski Hitit dönemine ait ağırşaklar ile pişmiş topraktan ocak olarak kullanıldığı sanılan ayak şekilleri ve seramik örnekleri ile bir vazo bulunmuştur. Açmalarda ilk cm de eserler çıkmaya başlamıştır. Bu mesafe neredeyse yüzeyde eser bulunmakta anlamına gelmektedir. Açmalarda rastlanan oda duvarları ve bu odalar içerisinde 2 adet hoker biçimli küp mezar ile toprağa gömülmüş üzeri taşlarla kapatılmış mezarlar aydınlatılmıştır. Mezarlardan birinde küçük bronz balta, diğerinde ise 2 adet bronz bilezik ile 1 adet topuzlu saç iğnesine rastlanmıştır. Bu mezarlardan birinin erkek diğerinin kadın olduğu anlaşılmıştır. Yine aynı açmada pişmiş topraktan seramikler ve ağırşaklar, taştan ve pişmiş topraktan yapılmış ağırlık ve dokuma askıları, at nalı şeklinde ocak parçası, büyük boy küp parçaları ile gaga ağızlı testi, ağırşak damga mühür çıkarılmıştır. Eski Hitit dönemine ait olduğu tahmin edilen 4 adet gamalı haçla bezenmiş damga mühür ile üzerinde askı deliği olmayan baskı veya mühür bulunan malzemeler enteresan eserler arasında görülmektedir yıllarında kurtarma kazısı yapılmamıştır fakat 89 yılında verilen bir dilekçe ile 90 yılında kazılara devam edilmesi talep edilmiştir yılı yayınlanmamış kazı kurtarma raporu yılı yayınlanmamış kazı kurtarma raporu yılı yayınlanmamış kazı kurtarma raporu. 72

4 Yılı Kurtarma Kazısı Raporu İki yıl aradan sonra 1991 yılında yeniden başlayan çalışmalar sırasında A açmasında iç içe geçmiş boyalı seramikler ortaya çıkarılmıştır. İçinde hoker biçimli, kadın iskeleti olduğu sanılan bir küp mezar bulunmuştur. Renkli mutfak kapları da bulunan eşyalardandır. Bu çalışmada 275 metrakarelik bir alan kazılmıştır ve sonuna 124 adet envanterlik ve müzelik eser ortaya çıkarılmıştır. Öğütme taşları, dokuma aletleri ve mutfak eşyaları buluntuları Eski Tunç Çağı Mercimektepe sakinlerinin ziraat ve hayvancılıkla geçindiklerinin birer göstergesidir Yılı Kurtarma Kazısı Ön Raporu 1992 yılına ait raporda toplam 1052 metrakarelik bir alanın açıldığı belirtilmektedir. Yıllar ilerledikçe şehir içine iyice karışan kazı alanının çocuk oyun alanı haline gelmesi ve ağır kış şartları nedeniyle tahrip olması kazı ekibini oldukça zorlayan bir durum olmuştur. Çevresine evlerin, apartmanların kısacası pek çok yaşam alanının yapılıyor olması kazı alanının durumunu daha da zorlaştırdığı görülmektedir. 92 yılı çalışmaları esnasında irili ufaklı mekânlar ortaya çıkarılmıştır. Bulunan yangın katmanında çok sayıda yanmış ve siyahlaşmış eşyaya rastlanmıştır. Bu kazılarda bir ele geçen veriler ışığında uzmanlar, yangını istila sonucu veya kendiliğinden çıkan bir yangın olduğunu tahmin etmektedir. 92 yılı kazı çalışmaları 22 gün sürmüş, toplam 154 adet envanterlik eser müzeye kazandırılmıştır Yılı Müze Genel Değerlendirmesi 1993 yılında genel olarak daha az sayıda (56 adet) envanterlik ve müzelik eser çıkarılmıştır. Bu yıl yapılan çalışmalarda ilk kez kırmızı astar üzerinde kalın siyah bantlarla süslenmiş küp parçaları bulunmuştur. 20 günlük çalışma sonunda mutfak kapları, dokuma askıları, ağırşaklar, ağırlıklar, ocaklar, küp eserler gün ışığına çıkarılmıştır yılı Müze Müdürü Hasan Şenyurt un Genel Değerlendirmesi Yozgatta Mercimektepe Höyük kazıları Yozgat Müze Müdürlüğü Başkanlığı nda ilk kez 1986 yılında başladı aralıklarla 1994 yılına kadar devam etti. Şu an müzemizde Mercimektepe ye ait depolarda bulunan ve sergilenen 900 ile 1000 arasında eser bulunmaktadır. Bu eserler höyük üzerinde ilk 25 cm ile 1,5 metre arasındaki açmalardan çıkarılmıştır. Daha aşağı katmalara inildikçe daha eski dönemlere ait kültür katmanları olduğunu tahmin edilmektedir yılları arasında müze müdürü ve müze arkeologları bir kazı ekibi oluşturmuşlar. Sağlanan ödeneklerle işçiler tutulmuş ve bu şekilde kazılar yürütülmüş. Tunç çağındaki antik kentlere bakıldığı takdirde kendi dönemi için Mercimektepe yerleşkesi bir antik kent konumundadır. Şehrin yol sistemleri, sokak sistemleri, evler, henüz aydınlatılmamış olsa da belki bir sur duvarı bulunmaktadır. Sahada ilk tunç çağı ve çok az miktarda erken Hitit dönemine ait eserler bulunmuştur. Alan çok büyük olmasına rağmen az sayıda ve küçük bir alanda kazı yapılmıştır. Bu arazide daha fazla eserin çıkacağını yılı yayınlanmamış kazı kurtarma raporu yılı yayınlanmamış kazı kurtarma raporu yılı müze genel değerlendirme raporu 73

5 tahmin ediyoruz. Arazi üzerinde tablet çıkmamış olması çıkmayacağı anlamına gelmez henüz kazılmamış geniş bir alan bulunmaktadır. Buradan çıkarılan keman idolleri, taştan oyma küçük hayvan heykelcikleri nadir eserlerdendir. Bu eserlerin oyuncak amaçlı veya kült amaçlı kullanılmış olabileceği tahmin edilmektedir. Bir de renkli taşlarla yapılmış göz bezemeleri var ki bunlar gerçekten önemli eserlerdir. Bölgedeki ilk örnekleri Mercimektepe de görülmekle birlikte bu tür eserlerin sayısı çok az olmasına rağmen Höyüğün önemine işaret etmektedir. Mercimektepe nin belki en önemli özelliği çok temiz buluntular vermiş olmasıdır. Sanki dün yapılmış gibi çıkarılan bazı çömlekler, çaydanlıklar, hem bütün olarak hem de üzerlerinde bulunan bezemeler hiçbir zarar verilmeden çıkarılmıştır. Buluntu çeşidi de çok geniş bir yelpaze içerisinde görülmektedir. Mercimektepe hemen gün yüzüne çıkarılabilecek eserler açısından çok müsait bir konumda bulunmaktadır. Sahanın çevre düzenlemesi kolaylıkla yapılabilir, böyle bir düzenleme ile ziyaretçi potansiyeli de çok yüksek olacaktır. Mercimektepe 4 yıl önce, Bakanlığın öncelikli kazı alanları listesine alınmıştır. Herhangi bir ekip kazı yapmak için başvurduğu vakit öncelik verilecektir. Şehir merkezinde bulunan Mercimektepe kazılmaya başlanması ve çevre düzenlemesi ile bir açık hava müzesi haline getirilmesi durumunda kültürel manada, kültür varlıkları manasında Yozgat il merkezinde vizyon açacak, insanların ufkunu genişletecek bir yer olacaktır. Bu tür ören yerleri bölge halkı ile 5 bin yıl öncesi arasında bir kültür bağlantısı kurulmasını sağlaması açısından önem arz etmektedir. Ayrıca Yozgat merkezinde yerli ve yabancı turistlerin gezip görebileceği bir yer olacağı gibi şehrin tanıtımına da çok büyük katkısı olacaktır. Müze küçük olduğu için Mercimektepe ile ilgili ancak 20 kadar eser sergilenebilmektedir. Sergi salonlarına konulamayan buluntular depolarda korunmaktadır. Yozgat a yeni müze projesi gerçekleştiği takdirde Mercimektepe höyüğü hem yerleşim yerinin canlandırılması yapılarak, hem de daha fazla buluntu sergilenerek tanıtımına ayrıca özen gösterilecektir Kaynakça 1986 Yılı Yozgat Müzesi Yayınlanmamış Kurtarma Kazısı Raporu 1987 Yılı Yozgat Müzesi Yayınlanmamış Kurtarma Kazısı Raporu 1991 Yılı Yozgat Müzesi Yayınlanmamış Kurtarma Kazısı Raporu 1992 Yılı Yozgat Müzesi Yayınlanmamış Kurtarma Kazısı Raporu 1993 Yılı Yozgat Müzesi Genel Değerlendirme Raporu 2016 Yılı Yozgat Müzesi Müdürü Hasan Şenyut İle Yapılan Röportaj. Zoroğlu L. (1977), Yozgat Mercimek Tepe Sondajı [Die Sondage İn Yozgat Mercimek Tepe], İn: TAD 24, Mart 2016 da müze müdür Hasan Şenyut ile yapılan röportajdan. 74