Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s Gülgin ALTUĞ TAġKANAL 1 GERÇEK VE GERÇEKÜSTÜCÜLÜK ÜZERĠNE ELEġTĠREL BĠR BAKIġ Özet Dünyaya yönelmemizin sebeplerinden bir onu tanımak üzerinedir. Buda bilginin, bilimin yönelme biçimidir. Etrafımızda bulunan varlıklara ya da nesnelere farklı türde tepkiler gösteririz. ÖğrenilmiĢ gerçeklik ile var olan gerçeklik arasındaki sınırların belirlenememiģ olması ve gördüklerimizi bildiklerimizden ayırmanın imkânsız olması bizi gerçek nedir? ne değildir? Sorusuna götürmektedir. Farklı paradigmalar açısından ele alınan gerçeklik kavramını sorgulayan, Sürrealist sanat ruhu, iģlev ve yöntem açısından sanatın zenginleģmesine katkıda bulunmuģtur. Sanat eserinde var olan nesnenin gerçek nesne ile olan bağlantısı, dikkatleri sanat eserinden ziyade dıģsal olan gerçeklikle iliģkisine yöneltmektedir. Buda sanat eserinin anlaģılmasına bir engel olarak görülmektedir.19. yüzyıldan baģlayarak geliģen soyutlama eğilimi ile görünen dünyanın gerçekliğinden bir kopuģun baģladığı söylenilebilir. Bu kopuģun bir sonucu olarak dıģ gerçekliğin yerini iç gerçeklik almıģtır. DıĢsal olana sırtını dönen sanatçı salt kendi iç dünyasını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Tam bu noktada sürrealist sanatçı esere bilinçaltının kaynaklık etmesi ilkesini savunarak rüya ile gerçek arasındaki farkı ortaya koymaktadır. Bu açıdan ele alınan sürrealist resim nesnelerin alıģılmadık Ģekilde yan yana getirildiği adeta bir bilmece gibi düģünülebilir. Bilinç ve bilinçaltını birleģtirerek bilinçaltının bilinen gerçeklik ile ifade edilmesinin neticesinde bir süre sonra hangisinin gerçek, hangisinin düģ olduğu ayırt edilemez. Magritte, Dali, Ernst gibi sürrealist sanatçıların kendilerini anlatmak için kullandıkları yöntem ve araçlar doğrultusunda bu sanatçıların eserleri üzerinden gerçek ve gerçeküstü kavramlarını değerlendirmek yerinde olacaktır. Anahtar sözcükler: Gerçek, gerçeküstücülük, sanat 1 Dr öğrencisi., gulginaltug@mynet.com

2 Gülgin Altuğ Taşkanal A CRITICAL LOOK ON REALITY AND SURREALITY Abstract One of the reasons why we are oriented towards the world is to become familiar with it. This is manner of orientation of knowledge and science. We react differently towards the beings and objects surrounding us. The fact that the limits between learned realty and existing reality are not distinct and that it is impossible for us to distinguish what we see from what we know leads us to the question, what reality is? what it isn't? The surrealist spirit of art that questions the concept of reality considered from the point of view of different paradigms, has contributed to the enrichment of art functionally and methodically. The connection of the object present in the work of art with the real object, directs attention to the relationship with external reality rather than the work of art. This is considered an obstacle against the understanding of the work of art. It can be said that a break from the reality of the visible world with the abstraction trend developing starting in the 19 th Century. As a result of this break, external reality was replaced with internal reality. The artist, who turns his back to the external one, aims to display only his own inner world. Just at this point, the surrealist artist defends the principle that the subconscious is the source of the work of art and displays the difference between reality and dream. Surrealist paintings considered in this manner can be thought of as almost a puzzle where objects are lined up in an unusual way. As a result of joining the conscious and subconscious and expressing the subconscious with a known reality, after a while it becomes impossible to distinguish what is real and what is dream. Along the lines of the methods and vehicles that surrealist artists such as Magritte, Dali and Ernst use to express themselves, it will be appropriate to assess their real and surreal concepts over the works of these artists. 891 Keywords: Real, surrealism, art GĠRĠġ Somut ve nesnel olarak var olan Ģey gerçeklik olarak bilinmesine rağmen aslında var olanın bilinçteki yansımasıdır. Antik yunandan baģlayarak günümüze kadar var olan gerçeklik kavramını Hegel, ' gerçeklik ussal olandır' Ģeklinde açıklamaktadır. Antik yunandaki Elacılara göre gerçek 'varlıktır'. Duyularımızla algıladığımız her Ģey bir yanılsamadan ibarettir. Buradaki varlık kavramından kasıt bir varoluģ değildir. Gerçek olan var olamaz, ancak akıl ile tanınabilir akıl ile var olabilir. Acılık, sertlik, sıcak, soğuk gibi kavramlar akıl yolu ile algılanabilen duyumlarımız sonucunda mukayese ile ortaya koyduğumuz ussal bir ifadenin zihinsel bir ürünüdür. Nesneler üzerinde bize öğretilen kavramlar ise birer sözcükten ibarettir. Felsefeciler nesnenin varlığını inkâr etmezler fakat gerçek olmadığını savunurlar. Gerçek olan bilinçten bağımsız olarak somut ve nesneldir. Gerçek soyut olamaz, gerçek daima somuttur. Pozitivist anlayıģla birlikte gerçeklik kavramı da değiģmiģtir. Pozitivistlere göre gerçeklik bizim algımızdan daha karmaģık bir yapıya sahiptir ve gerçeği biz biçimlendiririz. Pozitivizm ile birlikte tek doğru anlayıģı yadsınarak birden fazla doğru anlayıģı gündeme gelmiģtir. Pozitivizm aynı zamanda yanılsamacıdır, dünya nesnelerden değil onlara yüklediğimiz anlamlardan oluģur. Post- Pozitivizmde ise yalnızca bilimsel bilginin gerçek olduğu fikri savunulur. Pozitivist Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s

3 Gerçek Ve Gerçeküstücülük Üzerine Eleştirel Bir Bakış paradigmaya göre gerçek basittir, dıģ gerçeklik duyularla bilinebilir ve bu bilgi nesneldir. Burada Ģöyle bir noktaya değinmek gerekir; Pozitivist paradigmada özne tarafından nesne algısı tek olmasına rağmen Post- Pozitivist paradigmada öznenin algısında farlılıklar gözlemlenmektedir. Örneğin aynı nesneye bakan iki farklı özne Pozitivist paradigmada tek bir algı geliģtirirken, Post-Pozitivist paradigmada her iki öznenin de algısı farklılık gösterebilmektedir. Pozitivist paradigmadan farklı olarak Post-Pozitivist paradigmada gerçeklik karmaģıktır. Sistem ve olguların temel özelliği, değiģiklik, çeģitlilik ve karģılıklı etkileģimdir. Buna bağlı olarak her sistem kendine özgü bir takım özellikler geliģtirir. Post-Pozitivizmde nesnellik diye bir Ģey yoktur, bakıģ açısı vardır. Gözlemci, gözlenen Ģeyden uzak değildir. BakıĢ açısına, belli bir açı ve uzaklığa ya da herhangi bir olguya göre bütüncül anlayıģ ancak çoklu bakıģ açıları ile elde edilebilir. Yani nereden baktığımız ne gördüğümüzü de etkiler. Özellikle Pozitivist paradigma da gerçeklik algısı nesnel iken Post-Pozitivist paradigmada öznel gerçeklik vardır. Sürrealizm ve Gerçeklik Tüm bu felsefi kavramlardan yola çıkarak Ģunlar söylenebilir; Ġnsanoğlu var olduğu günden beri gerçeklik ve var olma kavramını sorgulamıģtır. DüĢünmenin temel elemanları olan kavramlar simgeler ve imgelerdir. Bunların hepsi soyut kavramlardır. O halde düģüncenin aktarımı ile nesnelere yüklediğimiz anlam onları somut bir niteliğe kavuģturur. Bir Ģeyin gerçek olabilmesi için zaman ve mekânda var olması gerekmektedir. Bilindiği üzere özne ve nesne arasındaki iliģki sonucunda bilgi ortaya çıkmaktadır. Özne olmadan tek baģına nesne var olamayacağı gibi nesne olmadan da özne var olamaz. Buradan yola çıkarak hayatın her alanında insan beyninde bilginin oluģma sürecinde algılama, düģünme, kavrama gibi iģlemler sonucunda ortaya bir bilgi konulmaktadır. Gözle görüp algıladığımız dokunup hissedebildiğimiz her türlü varlık gerçek olarak algılanmakta ve bilinmektedir. Kısacası gerçek; var olan dünyanın olgusu ve nesnesidir. Gerçekliğin karģıtı ise düģsel olandır. ĠĢte bu karģıtlıktan yola çıkan Sürrealistler, hayal edilen ile gerçeklik arasındaki iliģkiyi sorgulamıģlardır. Hayal gücü serbest bırakılarak gerçek nesnelere dayalı, fakat farklı biçimde algılanabilecek imgeler yaratılmaya çalıģılmıģtır. Ġnsanın benliğinde var olan ( üç temel itki seks, Ģiddet ve ölüm) temel dürtülere dönerek olaylar ile nesneler arasındaki bağı bilinçli bir Ģekilde çarpıtmak sureti ile düģsel imgeler yaratmıģlardır. Toplumu geliģtirmek ile yaratıcı bilinçaltını incelemek ve bilinçaltını özgür bırakmak arasında bir köprü oluģturan sürrealistler, birbiriyle pek alakası olmayan bu iki konuyu birleģtirmeyi baģarmıģlardır. Akıl ve mantık dıģı biçimde ve ortamlarda Ģok yaratmak amacı taģıyarak birbiriyle ilgisi olamayan nesneleri doğal yaģamın dıģında ( bilinen gerçekliğin dıģında) düģsel bir biçimde gerçeği vermiģlerdir. Ruhsal otomatizm ve rüyaların etkisini araģtıran Sürrealistler, Freud'un psikanaliz yönteminden faydalanarak rüyalarını yorumlamıģlardır. Yaratıcılığın amacının bilinç dıģı zihni uyandırmak olduğuna inanan sanatçılar eserlerini bir tür trans halinde üretmiģlerdir. 892 Sürrealist anlayıģı Andre Breton 'Ġkinci Gerçeküstücülük Manifestosu' nda Ģöyle açıklamaktadır; " Gerçeküstücülük, iģlevinin özel bir kısmı gerçek olma ve olmama, yansıma ve dürtü, bilgi ve 'ölümcül' bilgisizlik, yararlılık yada yararsızlık, kavramlarını eleģtirel bir gözle incelemek olsa da, en azından bir açıdan, Hegelci sistemin 'devasa bir iptalini' baģlangıç noktası olması açısından, tarihsel maddecilikle ortaklığa sahiptir." ( H. Charles and W. Paul, 2011: 501) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s

4 Gülgin Altuğ Taşkanal Breton' un açıklamasından da anlaģılacağı üzere Sürrealizm bilinen gerçeklik kavramını soyutdıģavurumcu, çağrıģımsal-gerçekçi, figüratif-hayali gibi zıtlıkların üzerinden sorgularken aslında, algılarımızın üst gerçekliğini esas alır. Bilinç ötesinde var olan arzu ve kaygıların gerçek kaynağına ulaģmak amacı ile gerçeğin ötesine yönelerek akıl ve mantığın devre dıģı bırakıldığı bir ifade biçimini benimsemiģlerdir. Gözün aģina olduğu nesnelerden, düģüncelerden, bilinen simgelerden ya da konulardan resimlerini arındırmak için sanatın tüm sınırlarını kaldırırken mantık ve aklıda devre dıģı bırakmıģlardır. Toplumsal düzen bir baskı unsuru olarak algılanmıģtır. Sürrealistler bilinci serbest bırakmak adına alkol, uyuģturucu kullanımı gibi yöntemlerin yanı sıra rüyaların analizine yönelmiģlerdir. Estetik kaygı, ahlaki değerler gibi herhangi bir etkinin altında kalmadan saf düģüncenin aktarımı söz konusudur. Aklın ve bilincin baskısından kurtulan imge, alıģılmıģın çok ötesinde bir görsellik ile izleyiciyi sarsarken, görsel çağrıģımlarla oluģturulan imgeler ile de gerçeklik algısı tahrip edilmiģtir. Sürrealizm günlük yaģamımızda gördüğümüz nesneleri hayal gücünü harekete geçirerek farklı bir bakıģ açısı ile ele almamızı sağlar. Aslında 'gerçeklik' kavramı ile taban tabana zıt bir kavram olarak 'hayali' olanı ele alarak gördüklerimizin gerçek olup olmadığını sorgulamaktır asıl amaç. Herkesin kendi iç varlığını, kendi hayal gücünü ve fantezi dünyasını ortaya koymasından kaynaklı olarak sürrealist akım içindeki sanatçıların her biri kendini farklı biçimde ifade etmiģtir. Örneğin Magritte' in diğer sürrealistlerden farklı olarak günlük yaģamdan etkilendiği söylenilebilir. Doğalcı bir yolla boyadığı resimlerindeki imgeler bir düģ ya da hayal ürünü değildir. Dilin nesneler ile arasındaki bağını sorgulayan Magritte için resim dil batağındadır. Magritte dilin cisimler ile olan bu bağını görsel olarak sorgulamıģtır. Burada Ģöyle bir parantez açmakta fayda var: Günümüzde yapılan pek çok araģtırmaya göre öğrenme eylemini insan beyni öncelikle Ģekiller üzerinden gerçekleģtirmektedir. Ardından ise gördüğümüz cisimlere, verilen isimler ile bir bağlantı oluģturmaktadır. Yani gördüğümüz nesne bildiğimiz nesnedir aslında. 893 Rene Magritte, Ġmgelerin Ġhaneti , Tuval Üzerine Yağlıboya, 63,5x93.98 cm, Los Angeles, Los Angeles Country Güzel Sanatlar Galerisi Magritte benzer bir yaklaģımla izleyicinin gerçekçi imgeleri nasıl benimsediğini sorgulamaya davet eder. 1928' de yaptığı Ġmgelerin Ġhaneti adlı resminde pipo imgesinin altına 'Bu bir pipo değildir' yazarak betimlenen gerçekliği sorgulamıģtır. Pipo imgesi üzerinden Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s

5 Gerçek Ve Gerçeküstücülük Üzerine Eleştirel Bir Bakış sözcükler okunurken öte yandan sözcükler üzerinden de imgeler okunmaktadır. Bu ironik sorgulama ile Magritte görünen imgenin doğruluğunu yalanlamaktadır. Burada anlatılmak istenen imgelerin birer hayal ürünü olduğu ve bu imgelerin bilinen ve öğrenilmiģ cisimler ile karģılaģtırılmasıdır. Çünkü dilsel olarak var olan gerçekliğin doğruluğu, imgenin aldatıcı varlığı ile geçersiz bir hal alabilir. 894 Rene Magritte, Teleskop, 1963, Tuval Üzerine Yağlıboya, 176,1x 114,9 cm, Houston, Menil Collection Magritte' in gerçeği sorgulamadaki en önemli eserlerinden biride 'Teleskop' tur. Magritte bu resimde uzamsal bir bütünlük sağlamak amacı ile ufuk çizgisini göz hizasına yerleģtirmiģ ve imgenin sürekliliği için açık pencerenin üst tarafını iç kısımda kalan pervaz ile kesmiģtir. Bunun sonucunda izleyiciyi gerçeğin hangisi olup olmadığı sorunsalına yöneltmiģtir. Hayalden ziyade temsili olgunun üzerine giden Magritte, yanılsama ile gerçeklik arasındaki ve nesne ile imge arasındaki iliģkiyi sorgularken zıtlıklar ve ikilemler üzerinde durmuģtur. DüĢünceyi resmettiğini söyleyen Magritte kendi resimlerini Ģöyle ifade etmektedir: "Resimsel imgeler aracılığıyla, nesneleri ve nesnelerin bir araya geliģini, bize ait herhangi bir düģünce ya da duygudan bağımsız olarak tarif etmeye çalıģıyorum." ( Antmen,2012: 141) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s

6 Gülgin Altuğ Taşkanal Salvador Dali, Yüz Hayaleti ve Sahilde Meyve Tabağı, 1938, Tuval Üzerine Yağlıboya, 114,5 x 143,8 cm Salvador Dali, Magritte' den farklı olarak kendi hayal dünyasını resme aktarırken, hayal edilen ile gerçeklik arasındaki muğlaklığı sorgulamıģtır. Dali, gerçek dünyayı algılama biçimimize adeta meydan okumuģtur. DüĢlerdeki garip karmaģayı taklit etmeye çalıģan Dali, aynı anda birçok Ģeyi betimleyerek dikkatleri her renk ve biçimin baģka anlamları üzerine çekmeyi baģarmıģtır. Dali'nin Yüz Hayaleti ve Sahilde Meyve Tabağı resminde gördüğümüz bir kâse aynı zamanda bir insan yüzü olabilir, bu da bizi gördüğümüz gerçek midir? Sorusuna götürür. Paranoya ve düģ bilimsel çalıģmalardan etkilenen Dali nin eserleri Büyülü Gerçeklik olarak adlandırılan bir anlayıģa sahiptir. Sanatçı figürü de kullanarak adeta düģsel mekânlar yaratmıģtır. Nesnel dünyayı duyular vasıtası ile bilince aktarma sonucunda beyinde algı oluģur, ne var ki oluģan bu algının gerçekliği, algılayana bağlı olarak değiģiklikler gösterebilir. Algılayanın zihninin yerine, nesnel gerçeklikte nasıl var olduklarını incelemek gerekmektedir. Dali'nin resimlerine ya da sürrealist bir resme bakan izleyici, her Ģeyin anlaģılabilir olma duygusundan yola çıkarak resme baktığında kendi bilinen gerçekliği ile bağlantılar kurarak belli anlamlar yüklemeye çalıģır. 895 Sürrealizm, gerçek olma ve olmama, yansıma ve dürtü kavramlarını eleģtirel bir gözle incelemektedir. Bir sanat eserinin ölümsüz olabilmesi için bütün sınırları aģması gerekir, mantık ve sağduyuda buna engel teģkil etmektedir. Sürrealistler bilinçdıģı varlıkların ötesinde gerçek Ģeyleri görünenden daha gizemliymiģ gibi algılarlar. " Freud'a göre psikanalitik açıdan yaratıcılık, sorunlara yeni ve geçerli çözümler bulabilme yeteneği olup, aynı zamanda çekici, ikna edici ve anlamlı özellikler taģıyan imgesel ürünler yaratma becerisidir." (Bozkurt, 2013: 199) Sanatçının kendi içsel dünyasında var ettiği imgeleri bilinç dıģı ve sözel olmayan bir fanteziyi de içermektedir. Bu fantezi duyguların altında yatan yaratıcı etkinliğe iģaret eder. Kendi yaratıcılığının kökenini bulmak isteyen sanatçı bir anlamda ilkel duygularını da açığa çıkartmıģtır. Fantezi dünyasını en üst seviyede kullanan Max Ernst "Gelinin Giysisi" adlı yapıtında fantastik bir yaklaģımla konuyu bir kabus gibi betimleyerek gerçeklik kavramını alt üst etmiģtir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s

7 Gerçek Ve Gerçeküstücülük Üzerine Eleştirel Bir Bakış Gelinin arkasından yaklaģmakta olan kuģa benzeyen yaratık ve sağ alt köģede diz çökmüģ Ģeytana benzeyen figür adeta bilinen gerçeklikten kopuģun birer simgesidir. Max Ernst, Gelinin Giysisi, 1940, Tuval Üzerine Yağlıboya, 126,9x96,3 cm, Peggy Guggenheim Museum, Venice, Ġtalya SONUÇ Sürrealistler, izleyiciye bilinçaltındaki korkuları ve fantezilerini çağrıģtırmak için farklı öğeleri aynı resim içinde yan yana getirmiģlerdir. Psikanalitik simge kuramında bütünüyle bilinç dıģı olan bu simgeleģtirmenin bilinç dıģı yer değiģtirmesi ile ilgilenen sürrealist sanatçının, asıl amacı, gerçeklik gibi görünenin altındaki gerçekleri ortaya çıkarmaktır. Sonuçta, içsel olanı temsil etmek için, dıģsal olanı araç olarak kullanan sanatçı, kullandığı Ģeye benzemekten kaçamaz. DıĢ gerçekliğe boyun eğen sanat ve sanatçı, pozitivist bir hale gelmiģtir. Bunun anlamı Ģudur; sanatçı kendini yok sayarak Ģeyleri oldukları gibi resmetmeye baģlamıģtır. Burada Ģeyleri açıklamak için ise kuram ve teorilerden faydalanmaktadırlar. Ġdeoloji ve kuramlar ise Post sanatı meydana getirmiģtir. Post sanatçı gerçek olan nesneyi sıradan bir biçimde kullanarak, gerçeğin ideoloji ve kuramın denetiminde olduğuna vurgu yapar. Post sanatçılar Ģeyleri aydınlatmak için mutlak biçimde nesnel olan gerçekleri ortaya koyma eğilimindedirler. Pozitivist sanatçının ürettiği kavramlar ise bilinç dıģının bakıģ açısına göre nesnel Ģeyleri olduklarından daha fazla sıradan gösterir. Bu kuramsallığa sıradan bir zemin hazırlayan sanatçı toplumsal gerçekliğin ideolojik dayanaklarını açığa çıkarır. Bilinç dıģı bir içe yöneliģi temsil ederken bilinen gerçekliğin dıģında baģka bir gerçekliğe de, içsel olana da vurgu yapar. Ġç gerçekliği açığa çıkarmak için dıģ gerçekliği kullanan birçok sanatçı bilinç dıģının büyüsüne kapılmıģtır. Ġç gerçeklik yaratıcılığı ortaya çıkarırken, sanat ve sanatçı açısından zorlayıcı olması bakımından dıģ gerçeklik ve iç gerçeklik arasında rahatsız edici bir denge oluģmuģtur. 896 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s

8 Gülgin Altuğ Taşkanal Bilinç dıģı, bilinci yok etme ve ele geçirme tehdidinde bulunduğu için aradaki denge sarsılmaktadır. ĠĢte bu noktada gerçeklik algısını yıkmaya çalıģan sürrealist sanatçı dıģ gerçeklikten faydalanır fakat gerçekle olan bağının tamamen koparamaz. Sürrealist resimde kullanılan her hangi bir nesne (ister fantezi ürünü olsun ister bilinçaltının dıģavurumu) doğal yaģamın içinden alınan ve bilinen gerçekle bağı olan nesnedir. Reel dünyada var olan hepimizin aģina olduğu imgelerle anlatılan bir reisimin, gerçek olan ile bağının tam anlamı ile koptuğu söylenemez. Böyle bir kopuģtan söz edebilmek için bilinen gerçeklikten tamamen uzak, doğada var olmayan, öğrenilmiģ bilgi ile bağlarını koparmıģ, izleyicide herhangi bir çağrıģım yapmayan, anlaģılması ve kavranılması zor olan, varlığı ancak nesnede gerçekleģen bir ifade Ģekli olabilir. Ġç gerçekliği, dıģ gerçeklikle anlatmaktan vazgeçerek, iç gerçekliği soyut biçimde ifade eden sanatçılara örnek olarak Kandinsky ve Maleviç gösterilebilir. Doğadan tam bir kopuģ sergileyerek bilinen gerçeklik ile bağlarını koparan Maleviç saf bir sanata ulaģmıģtır. Artık Maleviç in resminde izleyici gerçeklik düzleminden tamamen uzaklaģmıģtır. KAYNAKLAR ANTMEN, Ahu (2012). 20.Y.Y. Batı Sanat Akımları.(4. Baskı). Ġstanbul: Sel Yayıncılık. ANTMEN, Ahu (2010).Beyaz Küpün Ġçinde Galeri Mekanın Ġdeolojisi, Ġstanbul: Sel Yayıncılık. ARSLAN, Ahmet(2002), Felsefeye GiriĢ, Ankara: Vadi Yayınları. BARRET, Terry, (2012), Sanatı EleĢtirmek Günceli Anlamak, Ġstanbul: Hayalperest Yayınevi. BATUR, Enis (2009). Modernizmin Serüveni. Ġstanbul: Alkım Yayınları. BOZKURT, Nejat (2013). Sanat ve Estetik Kuramları. (10. Basım). Bursa: Sentez Yayınları. DANTO, C. Arthur (2010). Sanatın Sonundan Sonra, ÇağdaĢ Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi. Ġstanbul: Ayrıntı Yayınları. EczacıbaĢı Sanat Ansiklopedisi, (1997). 1. Cilt, Yapı Endüstri Yayınları Merkezi Yayınları, Ġstanbul EczacıbaĢı Sanat Ansiklopedisi, (1997). 2. Cilt, Yapı Endüstri Yayınları Merkezi Yayınları, Ġstanbul GĠDERER, Hakkı Engin, (2003). Resmin Sonu, Ankara: Ütopya Yayınevi. GOMBRĠCH, E.H. (2013). Sanatın Öyküsü.(8. Basım).Ġstanbul: Remzi Kitabevi. HANÇEROĞLU, Orhan. Felsefe Sözlüğü. (1989).Remzi Kitabevi HARRISON, Charles and Wood, Paul (2011). Sanat ve Kuram. Ġstanbul: Küre Yayınları. ĠPġĠROĞLU, N.,ĠpĢiroğlu, M. (2012). OluĢum Süreci Ġçinde Sanatın Tarihi. Ġstanbul: Hayalperest Yayınevi. ĠPġĠROĞLU, N.,ĠpĢiroğlu, M. (2011). Sanatta Devrim.(5. Baskı).Ġstanbul: Hayalperest Yayınevi. KUSPĠT, Donald, (2010). Sanatın Sonu.(3. Basım).Ġstanbul: Metis Yayınları. LYNTON, Nobert, (2009).Modern Sanatın Öyküsü.Ġstanbul: Remzi Kitabevi. 897 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s

9 Gerçek Ve Gerçeküstücülük Üzerine Eleştirel Bir Bakış POOKE, Grant and Whitham, Graham, (2012). Sanatı Anlamak. Ġstanbul: Optimist Yayınları. THOMPSON, Jon, Modern Resim Nasıl Okunur, (2014), Ġstanbul, Hayalperest Yayınevi. TUNALI, Ġsmail (2011). Estetik.(13 Basım). Ġstanbul: Remzi Kitabevi. YILMAZ, Mehmet (2006). Modernizmden Postmodernizme Sanat. Ankara: Ütopya Yayınevi. YILMAZ, Mehmet (2009). Sanatın Felsefesi Felsefenin Sanatı.(2. Baskı).Ankara: Ütopya Yayınları. 898 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s