İşgücü Piyasalarına Genel Bakış. Yd Yrd. Doç. Dr. Rıza DEMİR. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Çalışma Ekonomisi Dersi

Transkript

1 İşgücü Piyasalarına Genel Bakış Yd Yrd. Doç. Dr. Rıza DEMİR İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Çalışma Ekonomisi Dersi Türkiye deki İşgücü Piyasalarının Özellikleri 2017 İstihdam, işgören ve işveren arasında kişisel i lbir ilişki Bu ilişkide genellikle çalışma koşulları açısından işgörenlerin işveren karşısında pazarlık gücü daha düşük İşgücünü sunan bir çalışanın emeği, kendisinin ayrılmaz bir parçası İşgören emeği ile birlikte kendisini de sunar. Bu nedenle işin ücreti yanında, işin yapılış şartları, çalışma koşulları, kaza riskinin olup olmaması vb. parasal olmayan yönleri de önemli Emek piyasalarının sayısı birden fazla ve meslek, coğrafi alan ya da beceri gerekleri açısından sınıflandırılabilir. Birbirleri ile ilişkili olan bu piyasalar emek açısından geçirgen, ancak bu piyasalardaki emek hareketliliği her zaman kolaylıkla gerçekleşmiyor (işgörenlerin piyasa hareketliliği kısıtlı, işverenler daha mobil iken işgörenlerin piyasa içi mobiliteleri daha düşük ) Emek piyasasına arz edilen emek büyük ölçüde heterojen.. Mal piyasalarındaki ürünler için belirli standartlar söz konusu iken; bireyler, motivasyonları, belirli işlere yatkınlıkları, yetenekleri, risk alma tercihleri, yaşları, vb. özellikler bakımından farklılık gösteriyor. 1

2 Mal ve hizmet piyasalarında talep, mal ve hizmetin sağlayacağı faydaya göre belirlenirken emek talebi genellikle mal ve hizmetlerin üretimine bağlı... Piyasa(lar)da emek için tek bir fiyat yok. Emek piyasalarındaki eksik kikbilgilenme nedeniyle, benzer özelliklere sahip ve benzeri işler yapan işgörenlerin farklı ücret almaları söz konusu İstihdam ilişkisi sürekli bir ilişki.. İşletmeler l l hammadde ve teknolojilerini işgücüne kıyasla daha hızlı değiştirebiliyor. Ancak istihdam ilişkisi daha sürekli, bu sürekliliğin sağlanamaması durumunda işletmeler ekonomik davranamayabilir. İşgücü piyasasının işleyişinde, devlet ve sendikalar gibi kurumların ve asgari ücret kanunu, işsizlik sigortası ve sosyal güvenlik gibi düzenlemelerin etkisi söz konusu.. İşgücünde Olmayan Aile Üyeleri Çıkanlar Açık İşler Piyasa İçeridekiler ve yeniden girenler İşsizler Yeniden işe Terk Terk alma, kiralama İstihdam Edilmiş İşgörenler Emek kullanımı İşgücü Planlama Emek Talebi Üretim Mal ve Hizmet Talebi İşten çıkarmalar Emeklilik Emek arzının kaynağını aileler oluşturur. Aile bireyleri üç kategoride incelenir. 1 İşletme tarafından boş işleri yapmak üzere ilk kez/yeniden işe alma, kiralama vb. şekillerde istihdam edilen aile bireyleri çalışan 2 Kendi isteğiyle işinden ayrılan ya da işvereni tarafından işten çıkarılan aile bireyleri işsiz 3 Emeklilik nedeniyle istihdamına son verilen veya farklı nedenlerle işgücüne dahil olmayan/olamayan aile bireyleri işgücünde olmayan aile üyeleri 2

3 1 Kuramsal Açıdan : Emek arz ve talep dengesinin sağlıklı bir şekilde sağlanabilmesi için piyasaların nasıl olması gerektiği tartışılır. 2 İşlevsel Açıdan : İşgücü piyasasının üstlenmiş olduğu görevler ve piyasanın unsurlarının nitelikleri temel alınır. 1 Kuramsal Açıdan : a) İdeal İşgücü Piyasası: Tam rekabet esasları içinde işleyen ve gerçek hayatta rastlanması pek mümkün olmayan işgücü piyasaları Gerek ülke içinde gerekse bölgesel düzeyde emek arz ve talebi dengede ve emek hareketliliğini engelleyen unsurlar yok... 1 Kuramsal Açıdan : a) İdeal İşgücü Piyasası: Belirli bir emek tipinin tek fiyatı var ve eşit işe eşit ücret ödeniyor... Hem işgörenin hem de işverenin iş piyasası hakkında tam bilgisi var İşgören ve işveren grupları için kendi aralarında gruplaşma hareketleri yok ve iş piyasasına giriş çıkışlar serbest... 1 Kuramsal Açıdan : b) Doğal İşgücü Piyasası: Eksik ve aksak rekabet şartları içinde işleyen piyasa tipi... Gerek ülke içinde gerekse bölgesel düzeyde emek arz ve talebi arasında dengesizlikler var ve emek hareketliliğini engelleyen unsurlar söz konusu... 1 Kuramsal Açıdan : b) Doğal İşgücü Piyasası: Emek arz ve talebi piyasaşartlarınagöre doğalolarakgelişir. olarak Aynı işgücü piyasasında aynı iş için farklı ücretler ödenebiliyor. Devlet tarafından iş piyasalarını düzenleyici tedbirler alınmıyor, sosyal yükümlülükler yerine getirilmiyor ve sendikalar mevcut değil 1 Kuramsal Açıdan : c) Kurumsal İşgücü Piyasası: Emek arz ve talebinin yalnız piyasa faktörlerinin etkisine göre değil, işveren ve işgören örgütlerinin karşılıklı pazarlık gücüne göre denge haline geldiği piyasalar Dengenin bozulması durumunda devletin arabulucu ve dengeyi sağlayıcı bir unsur olarak müdahalelerde bulunduğu piyasalar 3

4 1 Kuramsal Açıdan : c) Kurumsal İşgücü Piyasası: Çalışma ve çalıştırma hürriyeti mevcut ve hem işgörenler hem de işverenler iktisadi baskı hakkına sahip... Devlet yaptığı bir takım düzenlemeler ile himayeci işlevini yerine getiriyor. İktisadi ve sosyal siyasetin hedefi olarak tam istihdama varış hedefleniyor. 1 Kuramsal Açıdan : d) Güdümlü İşgücü Piyasası: Piyasanın rekabet şartlarına ve piyasa faktörlerine terkedilmediğigibi kurumsal organların da idaresine bırakılmadığı, işgören ve işveren örgütlerinin iktisadi baskı gücünün tamamen ortadan kaldırıldığı piyasalar 1 Kuramsal Açıdan : d) Güdümlü İşgücü Piyasası: Toplu ilişkiler sistemininiş piyasasının düzenlemesi amacıyla kullanılmasının engellendiği, otoriter ve kollektivist rejimlerde uygulanan işgücü piyasası Mülkiyet hakkı ve özel teşebbüs olmadığı için iş piyasalarında çalışma ve çalıştırma hürriyeti yok, zorunlu çalıştırma sistemi var.. Devlet tek işveren, kimin nerede ve hangi işte çalışacağına, emek hareketliliğine, fiyatlara ve ücretlere devlet karar veriyor 1 Kuramsal Açıdan : e) Korumacı İşgücü Piyasası: Bir yandan toplu ilişkilersisteminin uygulandığı, bir yandan ise devletin destekleyici ve yardımcı faaliyetlerinin görüldüğü; devletin piyasaya doğrudan veya dolaylı olarak çalışan kesimi korumaya yönelik düzenlemelerde bulunduğu işgücü piyasaları... 1 Kuramsal Açıdan : e) Korumacı İşgücü Piyasası: İşgören ve işverenler piyasa hakkında tam bilgi sahibi değil, ülke düzeyindeveya bölgesel olarakaynıaynı işlere farklı ücretler ödenebilir. Belirli bölgelerde emek fazlalığı söz konusu olabilirken bazı bölgelerde emek eksikliği olabilir. Genellikle hızlı bir şekilde kalkınmak isteyen, karma ekonomiyi uygulayan veya komünizmden piyasa ekonomisine geçmek isteyen ülkelerde görülür. 1 Kuramsal Açıdan : f) Esnek İşgücü Piyasası: Hem işgücünü hem de işletmeleri koruyabilme amacıyla ortaya atılan; Güdümlü ve korumacı iş piyasalarının müdahaleci, düzenleyici ve çalışanları koruyucu tutumu ile doğal iş piyasasının serbesti prensiplerini bir araya getiren işgücü piyasası... 4

5 2 İşlevsel Açıdan : a) Coğrafi Açıdan İşgücü Piyasası: İşgücü piyasası mekan açısından ayırıma tabi tutulur. İşgücünün mekansal açıdan dağılımı (uluslararası, ulusal, bölgesel vb.) ve bu dağılımın ortaya çıkardığı sorunların çözümü üzerinde durulur. 2 İşlevsel Açıdan : a) Coğrafi Açıdan İşgücü Piyasası: İşgücü piyasası koşulları, ülkelerin çoğunda coğrafi alanlara göre başta işsizlikolmak üzere, ücret, çalışma koşulları, yatırım kararları vb. pek çok konuda farklılık gösterir. Ülkeler, kalkınma açısından bölgeler arasındaki farklılıkları gidermek amacıyla bölge planlaması uygulamasına gider 2 İşlevsel Açıdan : b) Mesleki Açıdan İşgücü Piyasası: Belirli bir meslek ve işkolunda emek arz ve talep talebinin karşılaştığı ve diğer meslek ve işkollarını fazla etkilemeyen piyasadır. Mesleki açıdan işgücü piyasası ayrımı, bireylerin üretim ya da hizmette bulunacakları alanda yeterlilik düzeylerinin belirlenmesini sağlar. 2 İşlevsel Açıdan : b) Mesleki Açıdan İşgücü Piyasası: Yeterlilik düzeyinin belirlenmesi ile hangi meslekte ne kadar işgücüolduğu, nitel ve nicel olarakne kadar işgücü eksiği bulunduğu tespit edilebilir. İşgücü ihtiyacı var ise, eksiği kapatmak üzere gerekli işgücü yetiştirilir, geçerliliğini yitirmiş meslekteki bireylerin mesleki hareketliliği sağlanır veya yeni meslek edinme söz konusu olur (Böyle bir işgücü analizinin yapılması, nitelikli işgücünün elde edilmesini sağlar) 2 İşlevsel Açıdan : c) Sektörel Açıdan İşgücü Piyasası Coğrafi alan ya da mesleki olarak incelenebilecek işgücü piyasaları, kendi içerisinde faaliyet alanlarına göre de bölünebilir. Tarım sektörü, sanayi sektörü ve hizmet sektörü işgücü piyasaları, sektörel açıdan işgücü piyasalarına örnek olarak verilebilir. 2 İşlevsel Açıdan : c) Sektörel Açıdan İşgücü Piyasası Tarım sektörü işgücü piyasası, tarımsal üretim alanında çalışanlar ile emek talebinde bulunanların oluşturduğu piyasa Sanayi sektörü işgücü piyasası, tarımsal üretimin dışında kalan üretim faaliyetlerinin büyük çoğunluğunu oluşturan işgücü arz ve talebinin karşılaştığı, katma değerin en yüksek olduğu piyasa Hizmet sektörü işgücü piyasası ise tarım ve sanayi işgücü piyasalarının dışında kalan ve katma değerin ölçümü konusunda açık bir ölçüt bulunmayan piyasa 5

6 Globalleşme; kumanda ekonomisinin küçülmesi, devletin bütün sosyal ve ekonomik işlevlerinden vazgeçmesi, pazarın dünya ölçeğinde büyümesi, ulusal sınırların dışına çıkması ve dünyanın tek pazar haline gelmesi Teknolojik gelişmeler, üretim teknik ve teknolojisindeki yenilenmeler, bilgisayar ve internetin kullanılmaya başlanması, iletişim teknolojisindeki hızlı yayılma ve tüm bunların ekonomiye yansıması, dünya genelinde globalleşme eğilimini hızlandırmış... Globalleşme sürecinde, uluslararası sermayenin dünya çapında hareketliliği,mal ve faktör piyasalarında fiyat müdahalelerinin kaldırılması, KİT lerin özelleştirilmesi, dış ticaret ve finans piyasalarının liberalizasyonu ve işgücü piyasalarının esnekleştirilmesi söz konusu olmuş Günümüzde globalleşme sermaye ve finanspiyasalarındayoğun yoğun biçimde gözlenmekteyken üretim faktörlerinden emek benzer bir hareket serbestisine sahip değildir. İşgücünün globalleşmesi olgusu, diğer faktörlerin globalleşmesi kadar geçerli değildir. İşgücü piyasalarının globalleşmesinin en önemli sonucu işsizlik Ülke dışına iş veren çok uluslu işletmelerin dünya çapında en ucuz üreticiyi ve en düşük maliyeti aramalarına neden olmuş ve çok uluslu işletmeler ve tedarikçileri arasında ister kabul et, ister etme biçiminde bir güç ilişkisi kurulmuş İş güvencesi ve ücretler bakımından pazarlık gücü büyük ölçüde ortadan kalkmış İşgücü piyasalarının globalleşmesi ile birlikteözellikleyarı yarı zamanlı ve geçici istihdam biçimlerinde artış yaşanmış, Bu istihdam biçimleri hem gelir dağılımını hem de işgücünün sosyal güvencesini olumsuz etkilemiş, İstihdam güvencesizleşmiş 6

7 1 Bilgi uzmanlık ve nitelik Emek piyasasının globalleşmesi ile işgücü açısından gelişmiş, küresel çapta çalışma olanağına sahip, küresel, bölgesel ve ulusal düzeyde iki kutba ayrılmıştır 2 Diğer tarafta ise niteliksiz, giderek kendisine daha az ihtiyaç duyulan, istihdam olanakları da çalışma koşulları da daha kötü bir işgücü özgürlük alanı geniş ve çalışma koşulları oldukça doyurucu bir işgücü Çalışma yaşamında kuralsızlaşma eğilimi söz konusu olmuş (Kamu kudretinin özel sektöre ve sermayeye devredilmesi yönünde yapılan yasal düzenlemeler deregülasyon ile birlikte, zaman içerisinde çalışanlara sağlanmış haklar ve konulmuş kurallar önemini kaybetmiş, her duruma göre değişen kurallar ön plana çıkmış, Bu durumda da değişken, güvencesiz ve işverenlerin tek taraflı belirlediği kurallar söz konusu olmuş... Kuralsızlaşmanın etkisiyle ulusal devlet ve ulusal politikalar emeği koruyamaz hale gelmiş. Sermayenin özgürlük alanı genişlerken ulusal devletin emeği koruyucu politikalarında daralma görülmüş. IMF ve Dünya Bankası gibi kurumların ulusal ekonomiler üzerindeki etkisi artmış ve ulusal hükümetler kendi ekonomilerini yönetme güçlerini büyük ölçüde yitirmişler. Türkiye deki işgücü piyasası; Organize sanayi, ticaret ve hizmet kesimleri açısından daha çok kurumsal iş piyasasına yönelik özellikler göstermekte, Tarım kesimi, ev sanayi, esnaf ve küçük sanatkârlar için doğal ve esnek iş piyasasının şartları ağırlık kazanmakta, Kamu hizmet kesimi ise güdümlü iş piyasası modeline uygun durumdadır. Korumacı model uygulamaları ise destekleyici rol oynamaktadır. Türkiye deki işgücü piyasası ve istihdam yapısı incelendiğinde; Temelde işgücü talebi ve işgücü arzı arasındaki farklılıktan kaynaklanan sorunlar söz konusu (Türkiye nin özellikle büyük nüfus hacmine sahip olması, nüfusun genç yapısı ve eğitim olanaklarının yetersizliği gibi faktörler etkili ) Nüfus ve özellikle aktif nüfustaki artışa paralel olarak işgücü ve istihdam artışı ülkemiz için söz konusu değil (Bu durumda işsizlik önemli şekilde artış gösteriyor, dolayısıyla Türkiye de işgücü piyasasının en önemli sorunu işsizlik ) İşteki Duruma Göre İstihdam Edilenler (Bin kişi %) Ücretli veya yevmiyeli İşveren Kendi hesabına Ücretsiz aile işçisi Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

8 Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilenler (Bin kişi %) Tarım Sanayi İnşaat Hizmetler Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Toplam , , , , ,1, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , İstihdam Edilenlerin Sosyal Güvenlik Kuruluşuna Kayıtlılık Durumu (Bin kişi %) Kayıtlı Kayıtlı Değil Erkek Kadın Erkek Kadın Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Toplam , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Okur yazar olmayan İstihdam Edilenlerin Eğitim Durumu (Bin kişi) Okul bitirmeyen Lise Altı Lise ve dengi meslek Yükseköğretim Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Toplam Yaş Gruplarına Göre İstihdam Edilenler (Bin Kişi) Toplam Fiili Çalışma Süresine Göre İstihdam Edilenler (Bin kişi) İş başında 16'dan Toplam olmayanlar az İşgücüne Katılım, İstihdam ve İşsizlik Oranları İşgücüne katılım oranı İstihdam Oranı İşsizlik Oranı Erkek Kadın Genel Erkek Kadın Genel Erkek Kadın Genel ,5 30,8 50,8 65,2 27,1 45,9 87 8,7 11,9 97 9, ,0 29,5 50,0 65,0 26,3 45,4 8,5 10,8 9, ,7 28,8 49,9 65,1 25,6 45,0 9,2 11,3 9, ,8 27,6 48,8 62,7 24,0 43,0 11,4 13,0 11, ,6 23,3 46,4 63,2 20,7 41,5 10,5 11,2 10, ,7 26,6 49,9 68,9 24,9 46,7 6,6 6,3 6, ,8 30,9 54,1 71,7 28,7 50,0 7,8 7,3 7, ,7 34,1 56,6 73,5 31,2 52,1 7,8 8,5 8,0 8

9 Türkiye deki işgücü piyasasıyla ilgili sonuçlar özetlenirse; Son yıllardaki olumlu gelişmelere karşın OECD ülkeleri ile kıyaslandığında işgücüne katılım ve istihdam oranları düşük Ücretli/yevmiyeli çalışanların sayısı yıllar içinde artmış, kendi hesabına çalışanlar ve ücretsiz aile işçilerinin sayısı azalmış Ekonomik faaliyet açısından bakıldığında tarım sektöründeki düşüş, sanayi ve hizmet sektöründeki artış dikkat çekiyor, Toplam istihdamın yarısı hizmet sektöründe, %20 si ise sanayi sektöründe Türkiye deki işgücü piyasasıyla ilgili sonuçlar özetlenirse; İstihdamdaki nüfusun çoğunluğu üretken olan sanayi sektöründe değil, üretken olmayan hizmet sektöründe Eğitim seviyesi ve kayıt dışılık açısından 1990 lı yıllara göre önemli gelişmeler sağlanmasına karşın, işgücünün eğitim düzeyi ve kayıt dışılık istenilen düzeyde değil İstihdamın yarıya yakını, yasal çalışma süresinin üzerinde faaliyet gösteriyor İşgücü genç bir nitelik gösteriyor... Türkiye deki işgücü piyasasıyla ilgili sonuçlar özetlenirse; Yine son yıllarda olumlu gelişmeler olmasına karşın işsizlik oranı yüksek (özellikle gençler, eğitimliler ve yükseköğretim mezunu kadınlararasında) arasında) Üretim ve verimlilik artarken, özellikle sendikalaşma oranı ve toplu sözleşme kapsamındaki işgören sayısı azalmış İstihdam ve reel ücretlerde gerileme söz konusu 9