V III. 2 0,2 M il. H a. 2 1,7 M il. H a. 2 6,5 M il. H a. O r m a n. M e r a. Ç a y ı r. T a r ı m A l a n ı. E ğ i m % 2 0.

Transkript

1

2 SUNUM PLANI

3 Latince kökenli bir sözcük olan EROZYON dilimizde Kemirme anlamına gelmektedir. Yerel olarak erozyon için Süprüntü, Uçkun, Dalaz" gibi ifadeler de kullanılmaktadır.

4 EROZYON Oluşumu yüzyıllar süren birkaç cm. lik bir toprak katmanının kaybı, sadece dakikalar almaktadır. Yanlış kullanım ve hatalı işleme nedeniyle toprağın yerinden oynatılması, doğal yapısının ve ekolojik dengesinin bozularak erozyona maruz kalmasına neden olmaktadır.

5 V III O r m a n > E ğ i m % 2 0 M e r a T a r ı m A l a n ı Ç a y ı r E ğ i m % E ğ i m % E ğ i m % ,2 M il. H a. 2 1,7 M il. H a. 2 6,5 M il. H a. V - V I - V I I I - I I - I I I - I V V

6 JEOLOJIK EROZYON Doğanın kendi dengesi ve kuralları içerisinde meydana gelmektedir. Söz konusu olan bu doğal erozyon sürecinde, üstten erozyonla taşınan toprak miktarı ile alttan ana kayanın ayrışması ile oluşan toprak miktarı arasında dinamik bir denge vardır. Bu denge doğal erozyon olayında her zaman toprak oluşumunun lehinedir. Erozyonla aşınan toprak Alltan anakayanın ayrışması ile oluşan toprak

7 TOPRAK OLUSUMU

8 HIZLANDIRILMIS EROZYON Đnsanların yerleşik düzene geçip tarım yapmaya ve arazileri kullanmaya başlaması özellikle de amaç dışı kullanımı ile ortaya çıkan, giderek telafisi mümkün olmayan doğa tahribatlarına yol açan, hatta zaman zaman sel baskınları ile önemli oranda can ve mal kayıplarına neden olan diğer bir erozyon türü ise hızlandırılmış erozyon olarak adlandırılmaktadır.

9

10 HIZLANDIRILMIS EROZYON Hızlandırılmış erozyon nedeniyle toprak taşınmaları önce toprağın üst katmanlarında başlamakta ve bu yolla binlerce hatta milyonlarca yılda oluşmuş toprakların önce üst sonra da alt katmanları taşınarak, toprak profilleri giderek sığlaşmakta ve bitki yetiştirilmesine yarayan kısımlar zamanla yok olmaktadır.

11 HIZLANDIRILMIS EROZYON Toprağı kökleri ve gövdeleriyle yerinde tutan arazi örtüsünün (çayır, mera, orman vb.) ortadan kaldırılması, eğimli arazilerde eğime paralel olarak arazi işlenmesi, hatalı ve yanlış arazi kullanımı gibi ekolojik dengeyi bozan çeşitli faaliyetler, hızlandırılmış erozyonun ortaya çıkmasında etkili olan önemli olaylardır.

12 HIZLANDIRILMIS EROZYON EĞĐME PARALEL SÜRÜM

13 HIZLANDIRILMIS EROZYON DOĞRU TARIM TEKNĐĞĐ

14 HIZLANDIRILMIS EROZYON AMAÇ DIŞI ARAZĐ KULLANIMI

15 HIZLANDIRILMIS EROZYON Genel olarak, toprağın belli bir oluşum süresi vardır ve bu oluşum hızı iklim, vejetasyon, topoğrafya, zaman vb. gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Buna bağlı olarak, 1cm kalınlığındaki bir toprak tabakasının yaklaşık 500 yılda oluşabildiği ve bitkisel üretim yapılabilecek bir tarla toprağının ise ortalama bin yılda oluşabileceği bilinmektedir. Hızlandırılmış erozyonla kaybedilen toprak miktarı ise, toprak oluşum sürecinde çeşitli anakayaların ayrıştırılması ile oluşturulan toprak miktarından her zaman daha fazladır.

16 HIZLANDIRILMIS EROZYON Bu nedenle, hızlandırılmış erozyon sürecinin yaşandığı bölgelerde, toprak derinliğinin zamanla azalacağı ve bu alanlarda toprakların giderek yok olacağı açıktır. Topraksız bir ortamda da bitki yetiştirilmesi mümkün olmadığı gibi en ilkel mikro canlıların bile böyle alanlarda varlıklarını sürdürebilmeleri zordur.

17

18

19 SU EROZYONU

20 Değişik toprak tekstürleriiçin tipik infiltrasyonoranları Withersve Vipond, 1974)

21 YAGMUR DAMLASI EROZYONU Su erozyonunun bir tipi olan yağmur damlası erozyonu yağmur damlalarının sürülmüş veya bitki örtüsü bulunmayan toprak yüzeyine şiddetle vurması sonucunda oluşur.

22 YAGMUR DAMLASI EROZYONU

23 YAGMUR DAMLASI EROZYONU Toprakta düşen yağmur damlaları toprak zerrelerini m çapında bir daire içerisinde etrafa ve aşağı yukarı 60 cm yukarıya doğru sıçratır. Eğimli arazilerde zerreleri aşağıya doğru sıçrattığı için toprağın ince materyali yamaçların etek kısımlarında toplanır ve tarlalarda verimsiz iri parçacıklar kalır.

24 YAGMUR DAMLASI EROZYONU Ayrıca toprağa çarpan yağmur damlaları toprak agregatlarını parçalayarak toprak materyalini yüzey akış suyu ile taşımasına etkili olur. Yağışlı devrede toprağa düşen yağmur damlaları toprağın kuru olduğu ilk anlarda toprak tarafından absorbe edilir. Daha sonra toprağın ıslanması ile toprak üzerine düşen yağmur damlaları toprağı sıçratır. Sıçrayan bu su çamur içerir, oluşan çamurlu su toprak içine nüfus ederek boşlukları doldurur ve bu boşluklar tıkanır. Yağmur damlalarının toprak yüzeyine yaptığı devamlı darbeler sonucunda toprak yüzü sıkışır ve toprak kuruduğu zaman yüzeyinde bir tür kaymak tabakası oluşur.

25 YAGMUR DAMLASI EROZYONU Oluşan bu kaymak tabakası suyun toprak içine nüfusunu önlediği gibi topraktaki hava sirkülasyonunada engel olur. Kaymak tabakası zararlı bir tabaka olup tohumların çimlenmesini ve toprak yüzeyine çıkmasmıda önler. Đşte yağmur damlalarının meydana getirmiş olduğu bu erozyon tipine balçık erozyonu da denilir. Yağısın devamlı olması halinde toprak materyali yüzey akış suyu ile arazinin yüzeyinden fazlaca taşınmaya başlar. Đşte bu devre yüzey erozyonunun başlangıç devresidir.

26 YÜZEY EROZYONU Tabaka erozyonu hafif ve /veya orta derecede eğimli ve infiltrasyon yeteneğini kaybetmiş arazilerde, yüzey akışları ile arazi yüzeyindeki ince toprak materyallerinin bir tabaka halinde daha aşağıda bulunan diğer arazilere, küçük dereciklere ve akarsulara taşınması olayıdır.

27 YÜZEY EROZYONU Yüzey erozyonu çiftçinin dikkatini çekmeden ilerleyen sinsi bir erozyondur. Örneğin, bir defterin her gün bir yaprağı koparılırsa kalınlığındaki azalış günlük olarak hissedilemez ama belli bir süre sonra defterin tükendiği görülür.

28 YÜZEY EROZYONU Đşte toprak yanlış kullanıldığında ve gerekli önlemleri alınmadığında her yağışta farklı incelikteki tabakalar halinde verimli ve koyu renkli üst toprak tabakasının zamanla taşınarak kaybolduğu da verimsiz ve açık renkli alt toprağın yüzeye çıkmasıyla anlaşılır.

29 YÜZEY EROZYONU Bu tip toprak erozyonu hakkında bilgi sahibi olmayan çiftçiler için olay toprak renginin değişmesi gibi ve basit bir olay olarak görülür. Çiftçiler bu tip erozyonun tehlikesini tarlalarında verimsiz alt toprak kısmının lekeler halinde yahut anakayanın ortaya çıkmasına veyahutta sürüm esnasında pulluğun sert tabakaya değmesine kadar erozyonun tehlikesini anlayamazlar.

30

31 PARMAK(OLUK) EROZYONU Yüzey akışa geçen sular zamanla arazi yüzeyinde çok sayıda irili ufaklı kanallar oluşturmakta ve oluşan yüzey sularının büyük bir bölümü de bu kanallarda akmaya başlamaktadır. Söz konusu bu kanallarda akmaya başlayan su, giderek artan bir oyma ve taşıma gücü kazanır. Bu esnada suyun, eğimin neden olduğu ivme ile kendi etrafında dönerek yeni bir enerji kazandığı söylenebilir. Bu dönme hareketi toprak kümelerini gevşeterek onları dağıtmakta, yerlerinden koparmakta ve kopan parçacıkları akış halindeki su ile birlikte daha aşağıdaki arazilere doğru hareket ettirmektedir.

32 PARMAK(OLUK) EROZYONU

33

34 PARMAK(OLUK) EROZYONU Sonuçta, arazinin yüzeyinde derinlikleri birkaç santimetreyi bulan sayısız oluklar ve kanallar meydana gelmektedir. Bu oluklar, bir elin parmaklarını andırır. Bu nedenle de oluk veya parmak erozyonu olarak adlandırılmaktadır.

35 PARMAK(OLUK) EROZYONU Oluk erozyonu, yüzey erozyonunun ilerlemiş bir safhasıdır. Bu nedenle, oluk erozyonun farkedildiği anda, topraklar zaten en önemli özelliklerini ve üst katmanlarını kaybetmiş durumda olacaklardır. Bu erozyon türü ile arazi üzerinde büyüklükleri 5-10 cm i bulan sayısız miktarda oyuklar oluşmakta ve toprağın önemli bir bölümü başka alanlara taşınmaktadır.

36 OYUNTU EROZYONU Yağmur damlası erozyonu, oluk erozyonu ve birbirini takip eden donma ve çözünmeler sonucunda toprağın dağılması olayları toprağı oyuntu erozyonuna elverişli bir duruma getirir

37 OYUNTU EROZYONU Eğimi fazla ve devamlı olan arazilerde yağışlardan sonra yüzey akışları arazinin yukarı kısımlarında daha önce meydana gelmiş oluklar ve kanalcıklar içinden aşağıya doğru akmaya başlar.

38 OYUNTU EROZYONU Aşağılara doğru suyun miktarı ve taşıma gücü artar. Kanalcıklar içinde akan su yatağını derinlemesine ve yanlamasına oyarak aşındırır. Böylece uzun eğimlerin en aşağısında geniş oyuklara ve fazla toprak kayıplarına sebep olan sel yarıntıları meydana gelir. Bu şekildeki erozyona oyuntu erozyonu veya sel yarıntısı erozyonu denir.

39

40

41 OYUNTU EROZYONU Oyuntu erozyonu arazide derhal izlenebilen ve dikkati çeken bir erozyon şeklidir. Oyuntu erozyonu sadece toprak kaybına sebep olmakla kalmaz. Aynı zamanda taşınan materyal aşağı kısımlardaki verimli toprakların üzerini örterek onların değerini azaltır. Bunlardan başka arazi sel yarıntıları ile düzensiz parçalara ayrılır. Tarım alet ve makinalan ile arazinin işlenmesinde güçlükler ortaya çıkar.

42 OYUNTU EROZYONU En kesitlerine göre oyuntular iki grup altında toplanabilir: "V şekilli oyuntular", "U şekilli oyuntular", V şekilli oyuntular bir doğal drenaj yolunda suyun toplanarak toprağı derinliğine aşındırması ile meydana gelir. Oyuntular şekillerine göre; U şekilli, V şekilli ve yamuk şekilli olarak, derinlik ve su toplama havzasının büyüklüğüne göre de küçük, orta, büyük olarak sınıflandırılırlar.

43 OYUNTU EROZYONU Bu tip oyuklar genellikle alt toprak tabakalarının üst toprak tabakasına kıyasla ince tekstürlü ve erozyona daha dayanıklı olmaları halinde meydana gelir. U şekilli oyuntular oyuntu başlangıcında setlerden aşağıya düşen suların alt kısımlarındaki daha yumuşak, materyali aşındırması ve taşıması ile meydana gelir. Üst toprak tabakasına kıyasla gevşek olan alt toprak kolayca aşınarak kısa zamanda büyür ve mağara şeklini alır. Alt kısımları oyulan kenarlar zamanla oyuntu tabanına düşerek su ile uzaklara taşınır.

44 AKARSU EROZYONU Akarsuların yataklarını ve kenarlarını aşındırmalarına "akarsu erozyonu" denir. Akarsu erozyonu "mecra erozyonu" ve "akarsu kenar erozyonu" şeklinde görünür. Akarsu kenar erozyonuna korozyon da denilir.

45 AKARSU EROZYONU Mecra erozyonu akarsuların tabanlarının aşınması ve oyulması ile kendini belli eder. Akarsu kenar erozyonu akarsuların yataklarının kenarlarına yaptığı aşındırma etkisinin bir sonucudur. Akarsu yataklarının yan kısımlarının alttan oyulmasiyle üst kısımlar çökerek su ile taşınır. Taşkınlar sırasında korozyon tahribatı ve korozyonla taşınan toprak miktarı çok fazladır.

46 AKARSU EROZYONU Akarsu erozyonu Özellikle taşkınlar arasında akarsu kenarlarında kıymetli arazilerin elden çıkmasına, karayolu, demiryolu, köprü ve değirmen gibi birçok tesislerin zarar görmesine sebep olmaktadır.

47 AKARSU EROZYONU Ayrıca akarsuların taşıdığı materyal bentleri, barajları ve su kanallarım doldurmaktadır. Akarsuların taşıdığı materyalin hareketi üzerine akarsuyun hızı, taşınan materyalin yoğunluğu ve büyüklüğü, akarsu yatağının pürüzlülüğü, akarsu yatağındaki engeller ve materyalin taşınabilmesi gibi faktörler etki yapar.

48 RÜZGAR EROZYONU Rüzgâr erozyonu toprakların rüzgâr kuvveti ile aşındırılıp taşınarak başka bir yerde biriktirilmesidir. Rüzgâr erozyonu jeolojik devirlerde de etkisini göstermiştir. Çin'deki ve dünyanın diğer ülkelerindeki lös yatakları jeolojik devirlerdeki rüzgâr erozyonunun en güzel örnekleridir.

49 RÜZGAR EROZYONU Toprak ve toprakta yetişen bitkilere insanın etkisi başladıktan sonra rüzgâr erozyonu daha aktif ve daha yıkıcı olmağa başlamıştır. Hızlandırılmış rüzgâr erozyonu arazinin yanlış kullanılma ve idaresinin veya arazinin yeteneğinin dışındaki amaçlar için kullanılmasının bir sonucudur. Rüzgâr erozyonu arazi yüzünün bitki örtüsünce fakir veya bitkiden yoksun olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde çok daha aktiftir.

50 RÜZGAR EROZYONU Rüzgâr erozyonunun hızına iklim, bitki örtüsü, toprak özellikleri, arazinin eğimi ve insanların müdahalesi gibi faktörler etki yapar. Yağışın, az bağıl nemin düşük, sıcaklığın ve rüzgâr hızının fazla olduğu iklim koşulları altında rüzgâr erozyonu daha etkilidir. Arazi yüzünün çıplak olması veya seyrek bitki örtüsü ile kaplı olması rüzgâr erozyonunun etkisini artırır.

51 RÜZGAR EROZYONU Toprağın tekstürü, strüktürü, organik madde miktarı, nemliliği ve yüzey pürüzlülüğü gibi faktörler rüzgâr erozyonu ile toprak kaybına etki yapan toprak faktörleridir. Kaba tekstürlü topraklar ise ince tekstürlü topraklara kıyasla rüzgâr erozyonuna daha fazla dayanıklıdırlar. Furda strüktürlü, organik maddece zengin, nemli topraklarda rüzgâr erozyonu ile toprak kaybı daha azdır. Toprak yüzünün pürüzlü olması rüzgâr erozyununu azaltıcı yönde etki yapmaktadır. Rüzgâr erozyonunun önemli olduğu bölgelerde boş bırakılan, nadasa terkedilen arazinin yüzeyi pürüzlü ve kesekli bırakılmalıdır. Rüzgâr erozyonu hafif eğimli ve düz yerlerde daha etkili olmaktadır

52 RÜZGAR EROZYONU

53 RÜZGAR EROZYONU Saltasyon. Rüzgârın etkisi ile daha çok mm. çapındaki toprak parçacıkları arazinin yüzünden sıçrarlar, birbirlerine çarparak 1 m. kadar yükse- ye çıkarılırlar. Daha sonra yer çekiminin etkisi ile rüzgârın estiği doğrultuda ileriye düşer ve hareketlerine devam ederler. Bu sırada toprak zerreleri kendi etraflarında da hızla dönerler. Süspansiyon. Çapları 0.1 mm. den küçük toprak parçacıkları süspansiyon ile uzaklara taşınırlar. Sıçrama ile hareket eden toprak parçacıkları 0.1 mm. den daha küçük toprak parçacıklarını da harekete geçirirler. Bunlar süspansiyon halinde çok yükseklere çıkarlar. Ayrıca toprak üzerindeki girdaplar da toprağın süspansiyon halinde taşınmasını sağlar. Süspansiyon halinde havaya kalkan toprak parçacıkları rüzgârın hızına bağlı kalarak çok uzaklara taşınır. Yüzeyde Sürüklenme ile Toprağın Hareketi.Çaplan mm. arasında olan parçacıklar sıçrama ile hareket için ağırdırlar. Fakat bunlar sıçrama ile hareket eden parçacıkların çarpması ile yüzeyde sürüklenebilirler. Yani bunlar kinetik enerjilerini sıçrama ile hareket eden parçacıkların çarpmasından alırlar.

54 KĐTLE EROZYONU Kitle hareketleri, genellikle ayrışma ürünü olan, sağlam kaya ve geçirimsiz tabaka üzerine oturmuş bulunan örtünün esas itibari ile yerçekimi etkisi ile küçük veya büyük kitleler halinde yamacın aşağısına doğru yer değiştirmesi olayıdır. Heyelan, yerçekimi erozyonudur yamaçlarda; 1-Toprak kitlesi altında geçirimsiz tabaka olması, 2-Yağışlarla az geçirimli tabaka üzerinde olan toprağın suya doyup hidrolojik yükle yüklenmesi, Sonucu aşağıya ve dışa doğru göçmesidir.

55 KĐMYASAL EROZYONU Yağışlı iklim bölgelerinde toprak içine sızan (İnfiltrasyon) yağış ve kısmen de yüzey akış suları, profil boyunca aşağıya derinlere doğru süzülürken, bitki besin elementlerini, çözünebilir tuzları ve toprağın kolloidal fonksiyonunu beraberinde yıkayarak götürür ve bitki kök bölgesinin dışına çıkarır(düşey Erozyon). Eğimli arazilerde de, eğim doğrultusunda akan yüzey akış suları, üst topraktaki besin elementlerini ve tuzları beraberinde, arazi yüzeyinden akıtarak uzaklaştırır. Her iki durumda da bir kayıp söz konusu olduğundan, kimyasal erozyon toprağın verim gücünün düşmesine neden olur.

56 KĐMYASAL EROZYONU Topraktaki bitki besin maddeleri; Bitki kökleriyle alınarak (Bitki beslenmesi, yararlı), Erozyonla ve yüzey akışla taşınarak, Drenajla yıkanarak, Buharlaşmayla gaz halinde uçarak, kaybolurlar. Özellikle kurak bölgelerde toprağın besin elementlerince zengin olan verimli üst kesiminde yer alan kolloidal tanecikler rüzgârlarla üflenerek başka yerlere taşınır ve topraklar bu suretle de verimsizleşir(yatay Erozyon)

57 KĐMYASAL EROZYONU Taban suyu seviyesi yüksek olan arazilerde kapillarite (kılcallık) olayı ile toprak yüzeyine yükselen sularla birlikte taşınan çeşitli besin elementleri ve tuzlar da yine toprak yüzeyinden su ve rüzgârın etkisiyle alınıp uzaklaştırılırlar. Bu şekilde meydana gelen kayıpların hepsine birden kimyasal erozyon denilmektedir.

58

59 BUZUL EROZYONU Yüksek dağlık arazilerdeki derelerde, çeşitli zamanlarda oluşmuş buzulların parça parça aşağılara doğru kayması esnasında, beraberinde moren (buzul taş) denilen çeşitli büyüklükteki materyal kitlelerini sürüklemesi ile meydana gelen aşınma ve taşınma olayına buzul erozyonu denir.