ÇALI MALARI VE KURTARMA KAZILARI SEMPOZYUMU

Transkript

1 ÇALI MALARI VE KURTARMA KAZILARI 21.MÜZE SEMPOZYUMU T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 21. MÜZE ÇALIŞMALARI VE KURTARMA KAZILARI SEMPOZYUMU NİSAN 2012 MARMARİS

3 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Ana Yayın No:3389 Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları Yayın No: 156 YAYINA HAZIRLAYAN Dr. Adil ÖZME Kapak ve Uygulama Yusuf KOŞAR ISSN: Kapak Fotoğrafı: Serkan Gedük, Topkapı Sarayı Müzesi ve Louvre Müzesi Atölyelerinde Üretilmiş, Sergileme Aparatlarından Örnek Çalışmalar. Not : Kazı raporları, dil ve yazım açısından Adil ÖZME tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur. İ. Aygül Ofset Mat. Ltd. Şti. Tel:

4 İÇİNDEKİLER Ayşe ERDOĞDU, Ahmet AYHAN, Aysel ÇÖTELOĞLU. Topkapı Sarayı Dış Hazine Binası Restorasyonu ve Silah Seksiyonu. Teşhir-Tanzim Çalışmaları...1 Hülya YALÇINSOY, Süleyman ATALAY. Eudokias Antik Kenti, Doğu Nekropolü 267 Ada 18 Parseldeki Tonozlu. Khamasorion Tipi Mezarlar...15 Serkan GEDÜK. Topkapı Sarayı Müzesi ve Louvre Müzesi Atölyelerinde Üretilmiş,. Sergileme Aparatlarından Örnek Çalışmalar...41 Pınar İLMAN. Kaman Kalehöyük Arkeoloji Müzesi Eğitim Çalışmaları...57 Nesrin KARABAY, Birgül Çamoğlu GÜNAYDIN. Pınarkent Nekropol Alanı Kurtarma Kazısı Metin TÜRKTÜZÜN, Tuğba B. ŞİMŞEK. Kütahya İli, Merkez, Aydoğdu Mahallesinde Yol Çalışmasında Ortaya Çıkan. Mezar Odası Kurtarma Kazısı...95 Melih EKİCİ, Uğur GENÇ, Ali Osman AVŞAR. Antalya Müzesi nde Restorasyonu Yapılan Yorgun Herakles Heykeli Hasan BUYRUK. Misis Antik Kenti Sit İrdeleme Çalışması A. Tarık GÜÇLÜTÜRK, Uğur GENÇ, Ali Osman AVŞAR. Boğazköy-Hattuşaş Sfenksi nin Türkiye ye Getirilişi ve. Koruma-Onarım Çalışmaları Ayşen BEDİR AKHAN, Nevin KAYA. Hacıbektaş Veli Müze Müdürlüğü Envanterinde Yer Alan. Bir Kısım (68 Adet) Hat Levhanın Restorasyon ve Konservasyon. Çalışmaları Suzan OKUMUŞ. Side Müzesi Sikke Konservasyon Çalışmaları Seval KONAK TARAKCI, Tayfun SELÇUK. Batı Liman 1205 Parsel Kurtarma Kazısı

5

6 TOPKAPI SARAYI DIŞ HAZİNE BİNASI RESTORASYONU VE SİLAH SEKSİYONU TEŞHİR-TANZİM ÇALIŞMALARI Ayşe ERDOĞDU* Ahmet AYHAN Aysel ÇÖTELOĞLU Topkapı Sarayı Müzesi silah koleksiyonu, 1924 yılında Atatürk ün emriyle, sarayın müze olarak ziyarete açılışından itibaren, II. Avludaki Dış Hazine binasında sergilenmektedir. Buradaki teşhir-tanzim ilk olarak 1928 yılında yapılmış, daha sonra 1987 yılında yenilenmiştir. Dış Hazine binasının yapısal sorunları sebebiyle restorasyona ihtiyaç göstermesi ve teşhirinin çağdaş müzecilik anlayışına göre yenilenmesi amacıyla, sergi salonu 22 Aralık 2008 tarihinde ziyarete kapatılmıştır. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü ile İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü nün ortak çalışmalarıyla projelendirilen ve yürütülen restorasyon ve teşhir tanzim çalışmaları, İstanbul Valiliği İl Özel İdaresi nin katkılarıyla hayata geçirilmiştir. Seksiyon 28 Ağustos 2011 tarihinde Bakanımız Sayın Ertuğrul Günay, Genel Müdürümüz Sayın Osman Murat Süslü ve Daire Başkanımız Zülküf Yılmaz ın katılımlarıyla Başbakanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan tarafından ziyarete açılmıştır. İlk olarak Fatih Sultan Mehmed Döneminde yaptırılan Dış Hazine binası, Kanuni Sultan Süleyman Döneminde yıllarında bu- * Ayşe ERDOĞDU, Müze Müdür Vekili, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, Sultanahmet, İstanbul/TÜRKİYE. Ahmet AYHAN, Silah Bölümü Sorumlusu, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, Sultanahmet, İstanbul/TÜRKİYE. Aysel ÇÖTELİOĞLU, Müze Araştırmacısı, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, Sultanahmet, İstanbul/TÜRKİYE. 1

7 günkü şekliyle yeniden inşa edilmiştir. Mekân üç büyük payanda üzerinde ve dörderli iki sıra halinde sekiz kubbe ile örtülüdür. Güneydoğu cephesi sarayın yönetim merkezi olan II. Avlu ya bakar. Ülke ve eyaletlerden alınan vergiler, ganimet gelirleri, elçilere giydirilen hil atlar, ipek ve altın brokardan kaftanlar, samur-vaşak kürkler ve Divanhane nin eski kayıt defterleri burada saklanır, yeniçerilerin ulufe denilen maaşları, donanma ve sefer giderleri, merkezdeki kamu görevlilerinin aylıkları da Dış Hazine den karşılanırdı yılına kadar devletin resmi hazinesi olarak kullanılmıştır (Resim: 1). 2 İSTANBUL RÖLÖVE VE ANITLAR MÜDÜRLÜĞÜNCE YÜRÜTÜLEN RESTORASYON ÇALIŞMALARI Yapılan zemin etüdünde, binanın olası İstanbul depremine karşı sağlamlaştırılması gerektiği anlaşılmış ve restorasyon projesi öncelikli olarak bu gerekliliğe göre şekillendirilmiştir. İlk olarak mekânın içerisinde duvar ve kubbelerdeki çimento sıvaların tamamı söküldü. İç duvarlarda çürümüş ve yerleri doldurulmuş ahşap hatıllar yenilendi, çatlaklar orijinal harçla dikilerek derzlendi. Çimento sıvalar tamamen raspa edilerek Horasan harçla sıvandı, sıvanın üzeri düzgün bir yüzey elde etmek için alçı ile kaplanarak boyandı (Resim: 2) yılında yapılan zemin döşemesi -yazılı kaynaklarda bahsedilen para odacıklarının ortaya çıkarılması ve orijinal döşemeye ulaşılabilmek amacıyla- kaldırıldı. Döşemenin kaldırılması sonucunda Roma Dönemine ait üç adet lahit, bir adet vaftiz teknesi olabileceği düşünülen dairesel bir hazne, iki adet sütun kaidesi ve 19 m. derinliğinde bir kuyu ortaya çıkarıldı. Türk Tarih Kurumu tarafından 1937 yılında Topkapı Sarayı nın 2. Avlusunda yapılan kazı çalışmaları sırasında Dış Hazine binasının önünde, toprağın altında 1-2 m. derinlikte bazilika planlı üç nefli bir Doğu Roma (Bizans) kilisesine rastlanmıştır. 5. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilen kilisenin atriumu, Dış Hazine binasının içinde kalmıştır. Kilisenin atriumunda kalan lahitlerin ve teknenin, Osmanlı Döneminde para odacıkları olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Bu

8 kiliseyle ilgili bir plan ve bilgi panosu teşhirde kullanılmıştır. Bunların yanında, büyük bir kısmı tahrip olmasına rağmen, döşemede yer yer Osmanlı yaprak tuğlaları ve Doğu Roma Dönemine (Bizans) ait yazılı tuğlalar bulundu (Resim: 3-4). Binanın II. Avlu ya bakan cephesinde, taş aralarındaki çimento sıvalar temizlenip yerine Horasan harcı sıva uygulandı. Kubbelerde kurşun kaplamalar tamamen söküldü. Karbon fiber bohçalaması ve karbon fiber şerit uygulamasıyla güçlendirme yapıldı. Kubbe orijinal harçla dikilerek derzlendi. Dış Hazinenin 1987 yılı onarımlarında yenilenmiş olan ve zaman içerisinde deformasyona uğrayan alemlerin bir kısmı mermer alemlerle yenilendi (Resim: 5). TEŞHİR-TANZİM ÇALIŞMALARI Restorasyon çalışmaları devam ederken bir yandan da teşhir tanzim projesi için çalışmalara başlandı. Teşhir projesi İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü mimarlarından Hasan Fırat Diker tarafından, teşhir tanzim senaryosu ise Silah Seksiyonu Sorumlusu Ahmet Ayhan ve Hasan Fırat Diker tarafından hazırlandı. Projenin oluşumunda Müze Müdür Vekili Ayşe Erdoğdu ve Müdür Yardımcısı Vekili Aysel Çötelioğlu nun danışmanlığında çalışıldı. Projenin Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nce onaylanması ve restorasyonun tamamlanmasını takiben teşhir tanzim çalışmalarına müze uzmanları, restoratörler ve atölye personelinden oluşan bir ekiple birlikte başlandı. Yapının zemini metal profillerle 1x1 m. ölçülerinde karelaja bölünerek üzeri buluntuların ve orijinal döşemeden kalan bölümlerin görülebilmesi için camla kaplandı. Cam kaplama yapılmadan önce elektrik tesisatına ait kablolar önceden mevcut olan kanallara yerleştirildi. Niş vitrinlerin altına mekânın iklimlendirme cihazları takıldı. Nişlerin yer aldığı duvarlar, önce metal profilden iskelet oluşturularak Grapol adı verilen bir malzeme ile kaplandı. Böylece her nişin altında bulunan iklimlendirme cihazlarının ve duvar boyunca devam eden yüzlerce metre kablo gizlendi. Vitrinler Almanya da Glassbau Hahn firmasına yaptı- 3

9 rıldı. Vitrin içleri ayrıca iklimlendirildi. Mekân içinde aydınlatma yapılmadı. Kubbeye yakın olan camlara UV filtre kaplandı. Zeminde yer alan üç lahit, dairesel hazne ve kuyu da led ampullerle aydınlatıldı. Sergilemede Osmanlı silahları, saldırı, savunma ve törensel olmak üzere üç ana gruba ayrıldı. Her gruba ait silahlar kendi içinde yeniden gruplandırılarak kronolojik bir sergileme yapıldı. Bu tasnife göre, orta vitrinler binanın ortasında yer alan üç payanda hizalanarak tasarlandı ve uç kısmında bir T oluşturuldu. Yapının duvarlarını çevreleyen nişler de vitrin olarak kullanıldı. Ortadaki vitrinlerde Osmanlı silahları tematik ve kronolojik bir düzende sergilenerek, İmparatorluğun silah teknolojisindeki gelişiminin yansıtılması amaçlandı. İşlevlerinin yanında Osmanlı süsleme sanatının ince işçiliğini gösteren ünik eserler orta vitrinlerle, tematik bir uyum amaçlanarak niş vitrinlerde karşılıklı olarak sergilendi. Saray koleksiyonunun en görkemli örneklerini oluşturan Osmanlı padişahlarına ait silahlar diğer bölümde niş içi vitrinlerde sergilendi. İslam devletleri hükümdarlarının ve Batılı kralların çeşitli dönemlerde Osmanlı padişahlarına hediye ettikleri silahlar ile savaşlarda ganimet olarak ele geçirilen silahlar ise, ayrı bir vitrinde sergilendi. İnsanların kendilerini savunmak ve avlanmak amacıyla geliştirdikleri ilk saldırı silahlarından olan ok gibi vurucu silahlar, tarih öncesi çağlardan ateşli silahların ortaya çıkışına kadar etkili bir savaş aracı olarak kullanılmıştır. 17. yüzyılın başına kadar Osmanlı ordusunda en etkili uzun mesafe silahı olan ok ve yayların sergilendiği vitrinlerde ok atışı sırasında başparmağa takılan zehgir, bilek siperi, yayı germeye yarayan kemend gibi okçuluk araç ve gereçleri de sergilendi (Resim: 6). Saldırı silahlarının önemli bir grubunu oluşturan ve boyutlarına, formlarına, işlevlerine göre kılıç, yatağan, meç, kama, hançer, balta, teber gibi farklı isimler alan Osmanlı kesici silahları gruplanarak ayrı vitrinlerde sergilendi (Resim: 7). Savaşçıyı ok ve mızraklardan, göğüs göğse çarpışmalarda kılıç, topuz ve şeşper vuruşlarından koruyan miğfer, zırh ve kalkandan oluşan savunma silahları (Resim : 8), kale tüfekleri-tabancalar ve ateşli silah 4

10 teçhizatı (Resim: 9), orta vitrinlerin son bölümünde seremoni silahları sergilendi. Topuz, sancak alemi, söğüt kalkan, tuğ, teber ve balta gibi silahlar kendi işlevlerinin yanı sıra, padişahların tahta çıkışı, alayla bayram ve Cuma namazına gidişleri, ordunun sefere gidişi ve dönüşü, şenlik alayları gibi çeşitli nedenlerle yapılan törenlerde, Osmanlı İmparatorluğu nun güç, hakimiyet ve ihtişamını göstermek amacıyla hazır bulundurulurdu (Resim: 10). Ünik Eser Vitrinlerinden Örnekler Koleksiyonun en erken örneklerini 7. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar tarihlenen Emevi ve Abbasi halifelerine ait kılıçlar ile 14. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar tarihlenen kılıç, miğfer, zırh takımları, alem, balta gibi Memluk silahları oluşturur. Yavuz Sultan Selim in Mısır ı fethinden sonra ganimet olarak saraya gelen bu örneklerin içinde, Kayıtbay, Kansuh el-gavri gibi Memluk sultanlarının adını taşıyan silahlar, dönemlerinin silah teknolojisini yansıtan sanatsal değeri yüksek eserlerdir. Ganimet ve hediye yoluyla saray koleksiyonuna girmiş olan İran silahları grubu, yay, kılıç, balta, mızrak, alem, zırh ve miğfer gibi örneklerden meydana gelir. İslam maden sanatının ince işçiliğini ve süsleme zevkini yansıtacak çeşitliliğe sahip olan Memluk ve İran silahlarının yanı sıra, çeşitli Avrupa devletlerine ait silahlar da hediye ve ganimet yoluyla, Kırım-Tatar ve Japon silahları ise hediye yoluyla Saray koleksiyonuna girmiştir (Resim: 11). Hediye ve Ganimetler Vitrini Bu koleksiyonun en önemli örneklerini, padişahlara hediye edilmek üzere veya bizzat padişahların siparişi ile özel olarak imal edilmiş silahlar oluşturur. Fatih Sultan Mehmed, II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, III. Mehmed, I. Ahmed gibi birçok Osmanlı padişahına ait silahlar ayrı ayrı vitrinlerde sergilenerek vurgulandı (Resim: 12-15). Teşhirde eğitime yönelik bazı uygulamalara da yer verildi. Örneğin mekanın Harem e bitişik muhdes duvarında Osmanlı İmparatorluğu nun en geniş sınırlarını gösteren Piri Reis in Kitab-ı Bahriye sinden alınan 5

11 bir harita kullanılmıştır. Bu harita üzerinde Osmanlı İmparatorluğu nun yedi önemli savaşıyla fethedilen yerler gösterilmektedir. Tarihsel sıralamayla yanıp sönen LCD ekranlarla savaşın yapıldığı bölge, savaşın tarihi ve o savaşın betimlendiği minyatürler izlenebilmektedir. 6 EĞİTİME YÖNELİK FİLMLER 1) Orta vitrinlerin üç tanesinin aralarına küçük LCD ekranlar yerleştirilmiştir. İlk ekran atıcı silahlar bölümünün ok-yay ve aksamları kısmında yer alır. Burada okçuluk ile ilgili minyatürlerden izlenmektedir. İkinci ekran kılıçların sergilendiği bölümde yer alır. Burada Osmanlı kıyafetleri giydirilmiş bir demirci ustasını atölyesinde kılıç yaparken anlatan bir film gösterilmektedir. Ateşli silahlar bölümünde yer alan üçüncü ekranda ise tüfek kullanımını gösteren minyatürler izlenebilmektedir. 2) Osmanlı padişahlarına ait silahların sergilendiği bölümde padişahların av sahnelerinin betimlendiği minyatürler gösterilmektedir. Bu minyatürler saray koleksiyonuna ait el yazma eserlerden seçilmiştir. 3) Giriş kapısının sağındaki duvara projeksiyon ile Johannes Lewenklau nun Osmanlı tarihini anlatan 16. yüzyıla ait albümünden alınan minyatürler ard arda eklenerek yansıtılmıştır. Bu minyatürlerde Osmanlı ordusu, yeniçeri ve çeşitli birliklerin kıyafetleri, kullandıkları silahlar ve bu silahları nasıl taşıdıkları izleyiciye görsel olarak anlatılmaktadır. 4) Hologram odasında Osmanlı ordusunun Yeniçeri, Sipahi ve Levent sınıfından askerleri canlandıran birer dakikalık üç film gösterilmektedir. Yeniçeri fitilli tüfeğin doldurulması ve ateşlenmesi aşamalarını, sipahi yayın gerilip ok atışını, Levent ise özellikle denizcilerin kullandığı sadece Osmanlılara özgü bir kılıç türü olan yatağanın kullanılması ve çakmaklı bir tabancanın doldurulması aşamalarını göstermektedir. Kıyafetler Faruk Saraç tarafından orijinaline uygun olarak tasarlanmıştır. Ayrıca teşhirde 15 parçalık bir albüm devamlı olarak çalmaktadır. Bunlardan 14 ü Türkiye nin önde gelen müzisyenlerince mehter müziğinden esinlenilerek silah seksiyonu için bestelenmiştir.

12 Resim: 1 Resim: 2 7

13 Resim: 3 Resim: 4 8

14 Resim: 5 Resim: 6 9

15 Resim: 7 Resim: 8 10

16 Resim: 9 Resim: 10 11

17 Resim: 11 Resim: 12 12

18 Resim 13: Fatih Sultan Mehmed in kılıcı Resim 14: Fatih ve Kanuni Sultan Süleyman a ait kılıçlar 13

19 Resim 15: II. Osman a ait kılıç-iv. Murad a ait kılıç ve alem 14

20 EUDOKİAS ANTİK KENTİ, DOĞU NEKROPOLÜ 267 ADA 18 PARSELDEKİ TONOZLU KHAMASORİON TİPİ MEZARLAR Hülya YALÇINSOY* Süleyman ATALAY Antalya İli, Döşemealtı İlçesi, Düzlerçamı Mahallesi nde 2011 yılında 6465 No.lu Sokak üzerindeki parselde yapılan kazı çalışmalarında 1 (Resim: 1-2); kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu yan yana bitişik olarak inşa edilmiş iki adet tonozlu khamasorion tipi mezarlar açığa çıkarılmıştır (Resim: 3). Söz konusu mezarlar, bir Selçuklu kervansarayı olan ve Selçuklu Sultanı İzzettin Keykavus tarafından Antalya yı fethettiği 1216 yılından hemen sonra inşa edilmiş, Evdirhan ın güneydoğusunda bir Pamphilya * Hülya YALÇINSOY, Arkeolog, Müze Müdürlüğü, Antalya/TÜRKİYE. Süleyman ATALAY, Arkeolog, Müze Müdürlüğü, Antalya/TÜRKİYE. 1 Antalya İli, Döşemealtı İlçesi, Düzlerçamı Mahallesi, 6465 sokak, 267 ada 18 nolu parselin F ile belirtilen alanında Antalya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 115 sayılı kararı ile sınırları son şeklini alan III. Derece Arkeolojik Sit Alanı içerisinde, ifraz işlemine esas olmak üzere, Antalya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 5192 sayılı kararı doğrultusunda Bakanlığımız, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün tarih ve sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla İlgili Olarak Müzeler Tarafından Yapılacak Kazı ve Sondaj İzin Belgesi gereği, Antalya Müzesi Müdürlüğü Başkanlığında, Arkeolog Hülya Yalçınsoy ve Arkeolog Süleyman Atalay tarafından 1 harita teknikeri, 1 restoratör, 5 işçi ve Akdeniz Üniversitesi Arkeoloji Bölümü nden 9 stajyer öğrenci ve Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi nden 1 antropoloji öğrencisinin dönüşümlü katılımıyla kurtarma kazısı 22-Haziran - 04 Temmuz 2011 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Antropolojik İncelemeler ise Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Antropoloji Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ayla Sevim Erol ve Araştırma Görevlisi Alper Yener Yavuz tarafından gerçekleştirilmiştir. 15

21 yerleşmesi olan Anydros-Eudokias antik kentinin (bugünkü Evdirhan çevresindeki) Doğu Nekropolü içerisinde kalmaktadır. Önce Anydros, daha sonra Eudokias adıyla tarih sahnesine çıkan antik kent, Antalya kent merkezinin 17 km. kuzeybatısında Antalya- Korkuteli E-87 karayolunun kuzeyinde yer alan Düzlerçamı Mahallesi sınırları içerisindedir 2. Roma İmparatorluk Çağında Anydros adıyla anılan kentteki ilk yerleşmenin, 10 km. batısındaki Termessos un territoryumu içinde, sur duvarı bulunmayan açık bir alan üzerine kurulu ve bir akropolisten yoksun, kırsal-tarımsal nitelikli bir kome olarak karşımıza çıkmaktadır. Anydros adını taşıyan komenin ilk kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. M.S. 3 yüzyıl başlarında Eirenarkhos Orthagoras ın mevcut sulama kanalları sisteminde yaptırdığı hidrolik düzenlemenin ardından, 13 km. kuzeydeki karstik Kırkgözler kaynaklarından sağlanan bol su sayesinde yapılan yoğun tarım, bölgeye zenginlik ve refah getirmiş, böylece kome Anydros, Termessos a bağlı komeler içerisinde sivrilerek en büyük ve görkemli kome haline gelmiş, M.S. 3. yüzyıl gibi ekonomik açıdan sıkıntılı bir dönemde Termessos un güçlü bir şekilde ayakta kalabilmesinde önemli bir rol oynamıştır. M.S. 4. yüzyıl sonlarında, bölgede Hıristiyanlığın kök salmaya başlamasıyla birlikte kentleşme sürecini tamamladığı anlaşılan kome (peripolion) Anydros, büyük bir olasılıkla II. Theodosius zamanında, imparatorun karısı Aelia Eudocia veya İmparator Arcadius un karısı Aelia Eudoxia nın onuruna Eudokias adını alarak Termessos territoryumu içinde (polis) kent statüsüne kavuşmuştur. M.S. 431 yılında Ephesos ta yapılan Ekümenik Konsili ne ait kayıtlara göre, Termessos ve Eudokias adına Termessos Piskoposu Timotheus katılmıştır. Bu tarihlerde resmi olarak Eudokias hala ayrı bir piskoposluk değildir. Termessos un piskoposu tarafından temsil edilmektedir. 2 Çelgin V., Anydros-Eudokias Suyla Hayat Bulan İnsan Eliyle Yok Olan Bir Kültür Mirası ve Düşündürdükleri, 23-57, Coll.An.VII,(2008). 16

22 M.S. 5. yüzyılın ortalarında, Pamphylia kilise eyaletinin Side ve Perge metropolisi olarak ikiye ayrılmasının ardından, M.S. 458 yılında Perge Piskoposu Epiphanius önderliğinde İmparator I. Leo ya gönderilen mektubu imzalayan piskoposlar arasında, Termessos Piskoposu Auxentius un isminin yanında ilk kez Eudokias Piskoposu Innocentius un adına rastlanmaktadır. Bu mektupla ilk kez Eudokias ın kilise yönetimi açısından Termessos piskoposluğundan ayrılarak ayrı bir piskoposluk haline geldiği anlaşılmaktadır. Eudokias ın M.S. 6. yüzyıldan itibaren önemini tamamen yitirdiği, anlaşılan ana kent Termessos u zamanla, temsil eder konuma geldiği görülmektedir. 3 Kuzey-güney doğrultusunda yaklaşık 800 m., doğu-batı doğrultusunda ise yaklaşık 650 m. boyutlarındaki 52 hektar kadar bir alanı kapsayan Eudokias antik kentinin (Resim: 4); en başta gelen özelliği, ana kayaya oyulmak suretiyle meydana getirilmiş olan ve Geç Roma Döneminden günümüze kadar işlevselliğini koruyan su kanallarıdır. Ayrıca ören yeri ve çevresinde yine susuzluğa bir çare olarak meydana getirilmiş kuyulara rastlanmaktadır. Profan yapıların yanı sıra günümüze ulaşan en görkemli mimarlık kalıntısı Evdirhan ın güneybatısında kalan Korinth düzeninde inşa edilmiş prostylos planlı tapınak yapısıdır. Modern gezgin ve araştırmacıların vermiş oldukları ayrıntılı bilgilerden, antik yerleşimin biri doğuda (eski yol Evdirhan çevresinde) diğeri ise güneyde (güney yolu ile batıdaki Kuruçay dere yatağı arasında) olmak üzere iki nekropolünün bulunduğu anlaşılmaktadır. Nekropollerdeki egemen mezar türünü lahitler oluşturmaktadır. Termessos tipi kalkanlı lahitler yoğun olarak bölgede karşımıza çıkmaktadır. 4 3 Çelgin V., Termessos un Görkemli Komesi Anydros ve Ondan Doğan Geç Antik Çağ/ Erken Bizans Kenti Eudokias 109 vdd., Özsait Armağanı, (2011). 4 Çelgin V., Anydros-Eudokias Suyla Hayat Bulan İnsan Eliyle Yok Olan Bir Kültür Mirası ve Düşündürdükleri 23-57, Coll.An.VII,(2008). 17

23 Lahitler, antik kaynaklardan edinilen bilgilere göre; ana ulaşım yollarıyla bağlantılı nekropol caddelerinin iki yanlarında, ikişer sıra halinde dizili olarak durmaktaydı. Lahitlerin yanında anıt-mezar yapıları diğer bir mezar tipini teşkil etmekteydi. Ayrıca ilk defa Paribeni ve Romanelli tarafından da değinilen, en büyük iki tanesi Doğu Nekropolü nde olmak üzere traverten molozların yığılmasıyla yapılan irili ufaklı tümülüs mezarlar, bölgedeki yaygın mezar tiplerinden birisini oluşturmaktadır. Kazısını gerçekleştirdiğimiz, Tonozlu khamasorion tipi mezarlar, Eudokias antik kentine ilişkin açığa çıkmış olan diğer mezarlardan farklı tipolojisi ile dikkat çekmekte ve bölgenin ilk örneklerini teşkil etmektedir. KAZI ÇALIŞMALARI Bitki ve atık malzeme temizliğinin ardından başlanan kazı çalışmaları 5.00 x 7.00 m. ölçülerinde bir açmada yürütülmüştür. Açmanın kuzeybatı kısmında, birbirine bitişik ve üzerleri tonoz örtülü iki mezar yapısının dış konturları belirlenmiş ve bunlar M1 ve M2 olarak isimlendirilmiştir. 18 A- Mezarların Üst Örtüsünün ve Tonozlarının Belirlenmesi M1 No.lu mezarın giriş doğrultusu olan kuzeybatı kısmındaki tonozunun görünen kısımları ve üst örtüsünün tamamını açığa çıkarmak amacıyla sürdürülen çalışmalar sırasında bu mezara bitişik ikinci bir tonozlu mezar yapısı (M2) tespit edilerek, tonozların dış konturları belirlenmiştir.(resim: 5). Seviye inme çalışmaları sırasında -10 ve - 20 cm. derinlikte pişmiş toprak tuğla, kiremit parçaları ile keramik parçaları yoğun olarak ortaya çıkarılmıştır. Mezarlara ait tonozların üst kısımlarının belirginleşmeye başladığı -25 ve -.30 cm. derinlikte önce açılıp, daha sonra koruma amaçlı örtülmüş dolgu toprak içerisinde ise birbiri üzerine bindirilmiş basit halka formlu yüzük; doğu üst köşede ağız kısmı kırık gözyaşı şi-

24 şesi (form olarak M.S 3. yüzyıl sonu 4. yüzyıl başına tarihlenmektedir) ele geçirilmiştir. Tonozlar -50 cm. derinlikte belirginleşmiş ve bu alanda 2,5 cm. çapında, 1,5 cm. kalınlığında, çizgisel bezekli, pişmiş toprak bir tezgâh ağırlığı bulunmuştur. Tonozların çevresinde ve mezarların üst örtü sistemi üzerinde yapılan çalışmalar sırasında; buluntu olarak 1.8 cm. yüksekliğinde metal obje; pişmiş toprak muhtelif kap parçaları (dudak, kaide, kulp, gövde vb.) ele geçirilmiştir. Mezarların tonozları etrafında yapılan ön incelemede; 5.00 x 7.00 m.lik açmanın güney batı tarafında -30 cm. derinlikte, (17 cm. yüksekliğinde) mermer bir sütunce parçası ile 1 adet kemik tespit edilmesi üzerine alanın 1.00 m. güneyinde 1.00 x 2.00 m. ölçülerinde bir sondaj açılmıştır. İstinat duvarı ile 1 No.lu açma arasında yer alan 2 No.lu açmada -20 cm. derinlikte 1 adet metal obje, -20 ve - 40 cm. derinlikte yoğun tuğla parçaları ile az sayıda keramik parçalarına rastlanılmıştır. -70 cm. derinlikte ana kayaya ve kırmızı renkli ham toprağa ulaşılması nedeniyle 2 No.lu Açma olarak numaralandırılan sondajda çalışmalar sonlandırılmıştır. B- Mezarların Üst Örtü Sistemi ve İnşaası Yan yana bitişik olarak kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda açığa çıkarılan Tonozlu khamasorion tipi mezarların üst örtüsü önemli ölçüde korunmuş olarak tespit edilmiştir. Mezarların üzeri, mezarları gizlemek amacıyla 4.20 m. x 3.30 m. ebatlarında, ana kaya zeminden + 33 cm. ile + 40 cm. arasında değişen bir yükseklikte kapatılmıştır. 4 5 sıra traverten moloz taşın yanı sıra, dolgu malzemesi olarak kullanılan pişmiş toprak tuğla, profilli levha parçaları ve çatı kiremidi parçaları ile günlük kullanıma ait kap parçaları, kireç kum karışımı harçla sıvanmıştır. Üst örtünün yüzeyi dolguyu kapatacak şekilde kireç-kum karşımı harçla örtülmüştür (Resim: 3). 19

25 Her iki mezarda; ana kayanın oyulması ile inşa edilmiştir. Ana kaya düzlenerek oluşturulan çukurluğun araları örüldükten sonra üst kısım yuvarlatılarak tonoz oluşturulmuştur. Mezarların üzerini örten tonozlar, üst örtü sistemi inşası ile eş zamanlı olarak yapılmışlardır. Burada, mezarların üzeri bir taraftan üst örtü ile kapatılırken, diğer taraftan tonozlar inşa edilmiş, mezarların yan yüzleri, taban ve tonoz iç yüzeyi kireç-kum karışımı harçla kabaca sıvanmıştır (Resim: 6). Tonozların yüksekliği 25 cm. ile 50 cm. arasında değişmektedir. Tonoz çapı 90 cm. dir. Tonozlu yapıya uygun olarak mezarların iç mekânında bir genişlemeye gidildiği anlaşılmaktadır. M1 No.lu mezarda, kuzeydoğu ve güneybatı uzun yan duvarlarına, (tabandan yaklaşık 1 m. yükseklikte) hafif iç bükeylik verilerek, mezar genişliği bu alanda 1.10 m.ye ulaşmaktadır. Mezar genişliği; M2 No.lu mezarın güneydoğu kısa kenarında 96 cm., kuzeybatı kısa kenarında ise 1.05 m.dir. Tonoz yüksekliği güneydoğu kısa kenar önünde 2.17 m. ortada 2.20 m.dir. Mezar ana kaya tabanında travertenin doğal yapısına bağlı olarak çukurluklar bulunmaktadır. Bu çukurluklar toprakla doldurulup, düzlendikten sonra mezar tabanı kabaca sıvanmıştır. Ayrıca mezarlar içerisinde mezara iniş ve çıkışları kolaylaştırmak amacıyla basamak işlevi de gören iki adet ayak basma çıkıntısı yer almaktadır. M1 No.lu mezarda kuzeybatı kısa kenar üzerinde bulunan ayak basma çıkıntısı, tabandan 91 cm. (17 cm.x25 cm. ölçülerinde, 10 cm. kalınlıkta) kuzeydoğu uzun yan duvar üzerindeki ayak basma çıkıntısı ise tabandan 62 cm. yüksekliktedir (Resim: 7). Benzer şekilde M2 No.lu mezarda, güneybatı uzun yan duvarda bulunan ayak basma çıkıntısı tabandan 65 cm., (20 cm. uzunluğunda, 7 cm. genişliğinde, yaklaşık 10 cm. kalınlıkta) kuzeydoğu uzun yan duvardaki ayak basma çıkıntısı ise tabandan 1 m. yüksekliktedir. (20 cm. uzunluğunda 7 cm. genişliğinde, 15 cm. kalınlıkta) (Resim: 8). Kazı çalışmalarında, seviyeler -5 cm. ve -10 cm. aralıklarla inilerek, mezar içerisindeki dolgu toprak yatay olarak boşaltılmış ve taban toprağı da dahil olmak üzere mezar toprağının tamamı elenmiştir. 20

26 C- M-1 NO LU MEZAR Ana kayaya oyularak inşa edilmiş mezar, traverten moloz taş ve kireç - kum karışımı harçla basit bir şekilde örülerek üst kısmı yuvarlatılmış olup içi sıvanmıştır (Resim: 9) Mezarın iç mekânı -60 cm. derinlikte, 0.95 m. x 2.72 metre ölçülerindedir. Tonoz kalınlığı ise 40 cm.dir. Mezarın iç genişliği tonoz oluşturma amaçlı basit örgü yapısından dolayı 94 cm. ile 104 cm. arasında değişmektedir. Mezar orta kısmında daha geniş, (yaklaşık 1.00 m m.) kısa kenarları ise dardır. Örgü sisteminde kullanılan kireç harcının bağlayıcılığı zayıftır (Resim: 10). Mezar içindeki dolgu toprak tabakası ile tonoz arasındaki boşluk 1.00 m m. arasında değişmektedir. Kazı çalışmalarında öncelikle toprak yüzeyindeki moloz taşlar ve meşe palamudu atıkları temizlenmiştir. İlk -30 cm.lik kısmın incelemesinde; hayvan kemiği parçaları (üzerinde 3 diş bulunan çene, kaburga, diş vb.), cam kap parçası (boyun), tonoz üst örtü sistemine ait tuğla, kiremit parçaları ile harçlı moloz parçalar tespit edilmiştir. Tonozdan metre derinlikte 6 cm.x7cm. ebadında üzerinde 13 adet tessera bulunan taban mozaiği parçası bulunmuştur. Tesseralar yaklaşık 1,5 cm.x1,5 cm. ölçülerindedir. Beyaz, gri, koyu kırmızı renkli tesseralar Geç Roma Dönemi özellikleri göstermektedir. M-1 No.lu mezarın içinde, kuzeybatı kısa kenara 94 cm., kuzeydoğu uzun kenara 21 cm. uzaklıkta, güneydoğu dar kenara 145 cm., güneybatı uzun kenara 65 cm. uzaklıkta, tonozdan m. derinlikte, 33 cm. uzunluğunda, 10 cm. genişliğinde üzerinde 10 adet diş bulunan 3 cm. kalınlığında hayvan alt çene kemiği tespit edilmiştir. Aynı seviyede mezarın kuzey köşesinde öbek halinde hayvan kemiği parçalarına rastlanılmıştır. Kemik yığıntısı çevresinde bol miktarda moloz taş, ağaç kökü ve 1 adet kulp parçası bulunmuştur. Kemiklerin sunu amaçlı kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kuzeydoğu uzun kenarda, kuzeybatı kısa kenardaki gibi basamak işlevli tonozdan m. derinlikte bir çıkıntı daha (9x26 cm. ölçülerinde, 9 cm. kalınlığında) belirlenmiştir (Resim: 7). 21

27 Tonozdan m. ve m. 30 cm.lik mezar toprağı incelemesinde ele geçirilen kemik ve kulp parçaları dışında, 3 adet demir çivi parçasına rastlanmıştır. Mezarın orta kısmında; tonozdan -1.50m. ve m. derinlikte 2 adet diş, 2 adet kemik parçası, aynı seviyede kuzeybatı duvarı dibinde 2 adet büyük baş hayvana ait kemik parçası, diş ve 1 adet parmak kemiği, güneybatı uzun kenarda 1 adet kulp, kuzeydoğu uzun yan duvarın dibinde ise 1 adet dikey olarak duran kemik parçası, 1 adet cam kap parçası (ağız kenarı) ve seramik parçası tespit edilmiştir. Tonozdan m. ve metre arasındaki 30 cm.lik kısımda pişmiş toprak tuğla, traverten moloz ile kireç harçlı dolgu tabakası görülmüştür. Tonozdan m.ve m. derinlikte, mezar toprağı incelemesi sırasında; 8 adet kemik parçası, 2 adet diş, 1 adet pişmiş toprak dip parçası bulunmuştur m. derinlikte ise güneydoğu dar yüze 110 cm., kuzeybatı duvarına 26 cm., güneybatı duvarına 35 cm. uzaklıkta dağılmış halde büyük baş hayvana ait olduğu anlaşılan alt çene kemiği parçalarına rastlanmıştır. M-1 No.lu mezarın içinde m.ve m. derinlikte güneydoğu dar yüze 90 cm. uzaklıkta 1 adet, dikey duran kalın hayvan kemiği (bir ucu kesik) ile birlikte etrafa dağılmış halde çok sayıda diş, kemik parçasının yanı sıra, kuzeydoğu duvarının önünde, kuzeybatı duvarına 53 cm. uzaklıkta, 1 adet pişmiş toprak plaka (39,5cm.x56 cm. ve kalınlık: 5 cm.) dikey olarak bulunmuştur. Aynı seviyelerde 1 adet kaide parçası, 2 adet diş, 3 adet kemik parçası, 1 adet kulp, 1 adet saklama kabı parçasına ait ağız kısmı, 1 adet yayvan kemik parçası (oyluk kemiği?) bir arada bulunmuştur. Tonozdan m. derinlikte, kuzeybatı kısa kenara 70 cm. uzaklıkta, güneybatı duvarı dibinde 1 adet hayvan başı (küçük baş hayvana ait olabilir) ile 1 adet (30 cm. uzunluğunda, 6 cm. genişliğinde) kürek kemiği parçası, 1 adet seramik parçası ve 1 adet kâse parçası tespit edilmiştir. 22

28 -1.80 m. ve m. seviyelerinden çıkarılan mezar toprağının elenmesi sırasında, 2 adet pişmiş toprak keramik parçası, 1 adet diş, 2 adet çivi, 4 adet cam parçası, seramik ve kemik parçaları ele geçirilmiştir. M-1 No.lu mezarın içinde m. ve m. derinlikte, kuzeybatı duvarının hemen önünde 1 adet pişmiş toprak tabak parçasına ait dip kısmı, kuzeydoğu yan yüzdeki ayak basma çıkıntısının 45 cm. altında, 20 cm. uzunluğunda, 5 cm. genişliğinde 1 adet kemik parçası ile tonozdan m. derinlikte kuzeybatı duvarına 40 cm., güneybatı duvarına 50 cm., güneydoğu duvarına 1.18 m. uzaklıkta 1 adet kulp bulunmuştur. Tonozdan m. derinlikte, kuzeydoğu duvarına yaslanmış halde bulunan pişmiş toprak plakanın taban seviyesinin, 28 cm. güneybatısında, kuzeybatı kısa kenara 84 cm., güneybatı uzun kenara 34 cm., uzaklıkta 1 adet bronz terazi (libra) kefesi ele geçirilmiştir (Resim: 11). 8 cm. çapındaki yuvarlak formlu kefenin üzerinde, zincir tutturmak için kullanılan 3 küçük delik bulunmaktadır. Bir kenarı yırtılmıştır. Aynı seviyede, 1 adet pişmiş toprak dip parçası ile kuzeybatı duvarına 30 cm. uzaklıkta 2 adet diş bulunmuştur. Tonozdan m. derinlikte, güneydoğu duvarı bitişiğinde, kuzeydoğu duvarına 40 cm. uzaklıkta, 12 cm. uzunluğunda 1 adet amphora boynu parçasına rastlanmıştır. M-1 No.lu mezarın içinde, tonozdan m. derinlikte, güneydoğu duvarı önünde 1 adet tüp biçimli unguanterium dip parçası (uzunluk 4 cm.), 2 adet diş, 5 adet kemik parçası tespit edilmiştir. Aynı seviyede kuzeydoğu duvarına 55 cm., güneydoğu duvarına 30 cm., kuzeybatı duvarına 55 cm., uzaklıkta, tuğla plakanın taban seviyesinde bulunan terazi kefesinin kol kısmı bulunmuştur (Resim: 12) m. ve m. seviyelerindeki mezar toprağının incelemesi sonucunda, 16 adet seramik parçası, 3 adet kemik parçası, 3 adet cam parçası, 1 adet çene kemiği parçası ele geçirilmiştir. M-1 No.lu mezarın içinde, tonozdan m. derinlikte traverten mezar tabanına ulaşılmıştır. Mezar toprağının incelemesi sonucunda 1 23

29 adet diş, cam parçaları, kemik parçaları, seramik parçaları ile 1 adet demir çivi bulunmuştur. Mezarın temizliği yapılarak çalışma sonlandırılmıştır (Resim: 13). Buluntuların gerekli ön koruma önlemleri alındıktan sonra belgeleme çalışmaları yapılmıştır. D- M-2 NO LU MEZAR M-2 No.lu mezar, M-1 No.lu mezarın 60 cm. kuzeydoğu bitişiğinde olup 2.62 m. x 1.05 m. iç ölçülerinde tonozlu khamosorion tipi mezardır (Resim: 14). Mezara daha önce bitki temizliği sırasında üst örtüsü açılmış olan batı kısa kenar önünden girilmiştir. Seviye ölçümlerinde mezara ait tonozun alt yüzeyi sıfır noktası olarak alınmıştır. Mezarın içerisindeki toprak tonoz alt yüzeyinden -30 cm. aşağıdadır. Seviye inme çalışmaları sırasında; -30 cm. ve -35 cm. arasında 1 adet kulp parçası ve pişmiş topraktan günlük kullanım kap parçalarına ait kırık parçalar ele geçirilmiştir. -50 ve -70 cm. de 1 adedi daha küçük olan, 2 parça halinde hayvan kemiklerine rastlanmıştır. Ayrıca -67 cm. seviyesinde 2 adet profilli pişmiş toprak plaka parçası ve kap parçasına ait dip kısmı, mezar içi dolgusundan ele geçirilen buluntular arasındadır. -75 cm. derinlikte, pişmiş topraktan kaba hamurlu seramik parçaları, günlük kullanım kabı parçaları (ağız kenarları, dip kısımları) ve profilli pişmiş toprak plaka parçaları yanı sıra kırık çatı kiremidi parçalarına rastlanmış olup irili ufaklı hayvan kemikleri ve dişleri de ele geçirilmiştir. -80 cm. de kiremit rengi kaba hamurlu pişmiş toprak keramik parçaları, dolgu malzemesi olarak ele geçirilmeye devam edilmiştir. -30 ve -80 cm. arasında toprak koyu kahverengi homojen olmayan bağlayıcılığı zayıf yumuşak dokuludur. Toprak içerisinde günlük kullanım kap parçaları, kaba hamurlu keramik ile kiremit parçaları, irili ufaklı traverten moloz taşlar yer almaktadır. 24

30 -1.00 m.ye ulaşıldığında toprak kırmızımsı kahverenkli yine homojen olmayan bağlayıcılığı zayıf yumuşak dokuludur. -90 cm. seviyesinde 1 adet hayvan dişi, kulp parçası ile kaba hamurlu pişmiş toprak keramik parçaları ele geçirilmiştir m. seviyesinde mezarın güneybatı köşesinde büyükbaş hayvan çene kemiği parçalı olarak 2 adet diş ile birlikte açığa çıkarılmıştır. Aynı seviyede ayrıca pişmiş toprak testinin ağız kısmı, kulp parçası, muhtelif günlük kullanım kaplarına ait dip kısımları ve kaba hamurlu seramik parçaları, traverten moloz taşlar mezar dolgusu yapısına uygun olarak devamlılık göstermektedir m. derinlikte yanık hayvan kemiği ayak parçası ile birlikte mezar içi dolgu malzemesi olarak, pişmiş topraktan günlük kullanım kırık kap parçaları (kulp, ağız ve dip kısımları) ve kaba hamurlu seramik parçaları, traverten molozlar ele geçirilmiştir m. ve m. arasında, traverten moloz taş, kaba hamurlu seramik parçaları, günlük kullanıma ait kap parçaları yanı sıra kırık cam parçaları ve 1 adet demir çivi ile hayvan kemiği parçaları ele geçirilmiştir m. seviyesinde karşılaşılan 9 adet hayvan kemiği parçası, kuzeybatı kısa kenara 110 cm. uzaklıkta, güneybatı uzun kenara ise 25 cm. uzaklıktadır. Ayrıca m. seviyesinde mezar içindeki dolgu toprağın içerisinden 1 adet pişmiş topraktan yapılmış kırık unguanteriumun boyun kısmı bulunmuştur m. seviyesinde de mezara bırakılan sunulara ilişkin hayvan kemikleri gelmeye devam etmiştir. Bu seviyede, güneydoğu kısa kenara 55 cm., güneybatı uzun kenara 30 cm. mesafede, yine sunu olarak bırakılmış hayvan bacağına ait kemik parçasına rastlanmıştır. Söz konusu seviyede kırmızımsı kahverengi toprak altında moloz taş, pişmiş topraktan kaba hamurlu keramik parçaları, kireç harcı parçaları ve moloz taş dolgusu oldukça belirgindir m. ile m.ler arasında mezar içi moloz taş dolgusu oldukça yoğundur. Arada kaba hamurlu pişmiş toprak tuğla ve plaka parçaları 25

31 ile kırık seramik parçaları, az sayıda günlük kullanım pişmiş toprak kırık kap parçaları (kulp, ağız, boyun ve dip kısmı) ele geçirilmiştir m. seviyesinde traverten moloz taş, pişmiş toprak kaba hamurlu kap parçaları, keramik ve plaka parçaları katkılı toprak içerisinden dikdörtgen şeklinde yassı uzun delikli bronzdan 1 adet mobilya aksamı bulunmuştur. M-2 No.lu mezarda m. derinlikte moloz taş, pişmiş toprak keramik dolgusu içerisinden 2 adet çatı kiremidi parçası açığa çıkarılmıştır metrede ise mezar içi dolgu toprak içerisinden 1 adet pişmiş toprak unguanterium dip kısmı ile günlük kullanım (ağzı, dip kısmı, kulp) kap parçaları ele geçirilen buluntular arasındadır ve metreler arasında günlük kullanım kap parçaları, dolgu malzemesi olarak devamlılık gösterir m. seviyesinde kuzeydoğu uzun kenara 10 cm., güneydoğu kısa kenara 85 cm. mesafede 3 parça halinde hayvan kemikleri ile karşılaşılmıştır m. ve m. derinlikte mezar içerisindeki traverten moloz taş, kaba hamurlu seramik parçaları ve tuğla parçaları, günlük kullanım kap parçalarından oluşan toprak dolgu malzemesi devamlılık göstermektedir m. derinlikte mezarın güneybatı köşesinde mezara sunu olarak bırakılmış, 2-3 adet hayvan kemiği bulunmuştur. Kemikler güneybatı uzun yan duvara 8 cm., kuzeybatı kısa kenara 6 cm. mesafededir m. ve m. seviyelerinde moloz taş kaba hamurlu pişmiş toprak plaka ile çatı kiremidi, günlük kullanım kap parçaları dolgusu devamlılık göstermektedir cm. derinlikte yer alan ve aynı zamanda mezar içi dolgusunu oluşturan pişmiş toprak kiremit ve kap parçaları daha büyüktür. Kazı çalışmaları süresince dolgu içerisinde hayvan sunularına ait kemik parçaları devamlılık gösterir. Ayrıca bu seviyeler arasında 2 adet demir çivi ile cam parçaları ve üst kısmı yarım yuvarlak yassı bronz bir obje parçası ele geçirilen buluntular arasındadır. 26

32 -1.90 m. de mezar dolgusu yapısı aynı şekilde devamlılık gösterirken 1 adet unguanterium parçası ile kulp parçası toprak içerisinden açığa çıkarılmıştır m. ve 2.00 m. derinlikler arasında, mezarın güneybatı uzun yan duvarına 30 cm., güneydoğu kısa yan duvara 1,15 m. uzaklıkta 14 cm. x 10 cm. ebatlarında 4-5 parça halinde kırık olarak bireye ait bir kafatasının üst kısmı belirginleştirilmiştir m. seviyesinde mezarın güneydoğu köşesinde güneybatı uzun kenara bitişik 2 cm. uzaklıkta, kuzeybatı kısa kenara 64 cm. güneydoğuda hayvan kemiği parçaları moloz taş ve pişmiş toprak kiremit-tuğla üst örtü dolgusu üzerinde yer almaktadır. Ayrıca bu kemiğin kuzeydoğusunda kuzeybatı kısa kenara 27 cm., güneybatı uzun yan yüze 30 cm. mesafede ikinci bir hayvan kemiği parçası mezara sunu olarak bırakılmıştır. Güneybatı uzun kenara 13 cm., kuzeybatı kısa kenara 32 cm. uzaklıkta ise yaklaşık 39 cm. uzunluğunda büyük baş hayvan çene kemiği yine sunu olarak bırakılan üçüncü bir hayvan kemiği parçası bahsi geçen moloz taş ve pişmiş toprak kiremit-tuğla üst örtü dolgusu üzerinde ele geçirilmiştir. Çene kemiği üzerinde 4 diş korunmuştur cm. derinlikte mezarın güneybatı köşesindeki büyük baş hayvan çene kemiği ve iki hayvan kemiği parçası altındaki dolgudan, 1 adet yassı dikdörtgen kırık obje parçası açığa çıkmıştır. Kuzeydoğu uzun kenara 31 cm., kuzeybatı kısa kenara 84 cm. uzaklıkta 21 cm. çapında pişmiş toprak olasılıkla tabağa ait olabilecek dip kısmı, iç bükey kısmı kemiklerin üzerine gelecek şekilde ters olarak kapatılmıştır. Mezar içerisinde bireylere ait ilk belirlemelerin ardından m. derinlikte mezar içerisindeki iskeletlerin açığa çıkarılmasına başlanmıştır. Mezar içerisine yatırılmış bireylerin ayakları güneydoğu kısa kenar önünde bu seviyede yer alan meyil üzerine doğru uzatılmıştır. Mezara konulmuş olan bireylerin üzerleri gömme işlemi esnasında irili ufaklı 27

33 moloz taşlar ve iç bükey büyük kap parçaları ya da çatı kiremitleri ile kapatılarak bir nevi üst örtü sistemi oluşturulmuştur. Ayrıca mezarın kuzeydoğu köşesinde de izlendiği üzere bireylerin yatırıldığı seviyede yan duvarların önüne, duvardan bağımsız olarak kırık pişmiş toprak plaka parçalarının yerleştirilmiş olduğu gözlenmiştir. Açığa çıkarılan kemikler dağınık ve düzensiz olarak izlenmektedir. Mezarın doğu yarısında açılan 110 cm.x105 cm.lik alanda açığa çıkan kemik grubunda mezara yatırılan bireylerin yan yana ayrıca üst üste üç kat halinde belli bir doğrultu takip etmeksizin ve her hangi bir yön kaygısı taşımaksızın, farklı yönlerde mezar içerisine konulduğu tespit edilmiştir m. ve m.ler arasında, mezar içerisine yatırılan bireylere ait iskeletlerin belirginleştirilmesi çalışmaları esnasında iskeletlere ait kafataslarının yoğunlukla mezarın kuzeybatı yarısında yer aldığı görülmüştür. Aynı seviyede mezarın kuzeydoğu uzun yan duvarına 20 cm, kuzeybatı kısa kenarına 133 cm uzaklıkta iç bükey pişmiş topraktan büyük bir kap parçası (20x32 cm ebatlarında) iskeletlere ait kemiklerin üzerine kapatılmıştır. Yan yana ve üst üste yatırılan bireylere ait iskeletlerin bir bütün olarak izlenmesine yönelik çalışmalar güçlükle sürdürülmüştür. Bireylere ait kemikler arasındaki kahverengi yumuşak dokulu ve homojen olmayan toprak yapısı ile iskeletlerin zaman içerisinde çökmüş olmasına bağlı olarak, iç içe geçerek kaynaşmış olmaları iskeletlerin, bütün olarak belirginleştirilmesini ve açığa çıkarılmasını zorlaştırmıştır. İskeletlere ait kemikler arasında kafatası ve kafatası parçaları, femur, ulna, radius, kol el ve parmak kemikleri, pelvis, kürek kemiği, bacak ve ayak parmak kemikleri, sacrum dağınık olarak yoğun kemik öbeği içerisinde oldukça belirgin biçimde izlenmektedir. Bireylere ait iskeletlerin belirginleştirilmesi sırasında m. derinlikte biri kuzeybatı kısa kenara 25 cm., kuzeydoğu uzun yan duvara 35 cm. uzaklıkta, diğeri güneybatı uzun yan duvara 20 cm. kuzeybatı kısa kenara 84 cm. mesafede olmak üzere 2 adet demir çivi ele geçirilmiştir. 28

34 -2.15 m. ile m. derinlikte, mezara yerleştirilen bireylerin II. katında yer alan toprak dolgusu içerisinden, silindirik gövdeli, ortası delik bir taş boncuk ile mavi cam boncuk ve açık pembe renkli damla şeklinde oval formlu küçük bir cam boncuk ele geçirilen buluntular arasında yer almaktadır. Ayrıca m.deki taban toprak dolgusu elemesinden 1 adet cam parçası ile 3 adet demir çivi ele geçirilmiştir m. seviyesinde mezarda ana kaya tabana ulaşılmıştır m. ve m. seviyeleri arasındaki bireylere ait iskelet yığını daha ziyade mezarın güneydoğu yarısında yoğunluk arz etmektedir. İskeletlerin belirginleştirilmesi çalışmaları sonucunda 17 adet kafatası belirgin olarak açığa çıkarılmıştır (Çizim:1). İskeletlerin mezara yatırılmaları sırasında her hangi bir yön kaygısı taşınmamaktadır. Gömülenler mezarın kuzeydoğu ve güneybatı uzun kenarı boyunca yan duvarlara sırt üstü yaslanmış olarak tespit edilmiştir. Mezar ana kaya tabanı kısmen düzleştirilmiş olmakla birlikte aralarda çukurluklar yer almaktadır. Bu çukurluklar toprakla doldurularak düz bir zemin elde edilmeye çalışılmış ve daha sonra üzerleri kireç kum karışımı harçla kabaca sıvanmıştır. Mezar içerisindeki bireyler, öncelikle toprakla düzlenen bu sıvalı taban üzerine yatırılmış olup, ilk sıra yerleştirmenin ardından bireylerin üzerini kapatacak kadar bir toprak atılarak ikinci kez diğer bireylerin yerleştirilmesine devam edilmiş daha sonra yeniden üzerlerini hemen hemen kapatacak miktarda toprak atıldıktan sonra üçüncü kat olarak gömme işlemine devam edildiği anlaşılmaktadır. Gömme işlemlerinin ardından gömülenlerin üzerleri moloz taşlar, iç bükey pişmiş topraktan büyük, kırık, kap parçaları ve çatı kiremitleri ve kaba hamurlu keramik parçaları ile üst örtü (kapak) niteliğinde kapatılmıştır. Mezar içerisindeki yan duvarlar ile birlikte, mezarın üzerini kapatan tonoz içi kabaca kireç- kum karışımı harçla sıvalıdır. Sıva yapılan aletin (mala) sıvalı duvardaki hareketine bağlı izleri belirgin olarak takip edilebilmektedir. 29

35 Mezarın temizliği yapılarak M-2 No.lu mezardaki çalışma sonlandırılmıştır. Buluntuların gerekli ön koruma önlemleri alındıktan sonra belgeleme çalışmaları yapılmıştır. E- ANTROPOLOJİK BULGULAR Mezarlara sunu için bırakılan hayvan kemikleri üzerinde yapılan antropolojik incelemeler sonunda, üç farklı aileye ait kemikler tespit edilmiştir. Boynuzlugiller yada boş boynuzlular olarak adlandırılan bovidae ailesi üyelerinden sığıra rastlanmıştır. Atgiller ailesi olarak bilinen equidae ailesine ait sadece (izole dişler) azı dişleri tespit edilmiştir; Domuzgiller suidae ailesine ait ayak kemiklerine rastlanmıştır. Ayrıca, üç farklı (mandibula) çene, 2 adet (metapodium) tarak kemikleri ile kırık vücut kemik parçaları ele geçirilmiştir. Bu aileler dışında, (rodentlere) kemirgenlere ait vücut kemikleri de tespit edilmiş, fakat bu kemikler değerlendirmeye alınmamıştır. M-2 No.lu mezarda ele geçirilen insan iskeletlerine ait kemiklerin ön incelemeleri sonrasında ise, 12 si erkek, 17 si kadın, 7 si çocuk 2 de tespit edilemeyen bireyle birlikte toplam 38 bireye ait iskelet parçaları olduğu anlaşılmıştır. Antropolojik ön incelemelerde her bir kemik tek tek incelenmiş olup yapılan ilk makroskobik değerlendirmelere göre, ileri derece de bir lezyon belirlenmemesine karşın, az derecede de olsa diş aşınmaları, apse, anemiye bağlı lezyonlar (cribraorbitalia), kemik kaynaşmaları (ankilozing) ekstra kemik çıkıntıları (osteofit) ile bel fıtığı belirtisi olan omurlarda fıtıklaşma (schomorl- nodülünün) varlığı tespit edilmiştir F- ONARIM ÇALIŞMALARI M-1 No.lu mezara ait üst örtünün güneybatı köşesinde yer alan ve aynı zamanda en üst sırayı oluşturan ilk sıra traverten moloz taş numaralandırılıp kaldırılmış ve daha sonra kireç, kum, tutkal karışımı harçla aslına uygun olarak sağlamlaştırılmıştır. Mezarların restorasyonu ile konservasyon çalışmaları, müzemiz uzmanı Restoratör Heykeltıraş Ayşe Korkut tarafından gerçekleştirilmiştir. 30

36 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Antalya İli, Döşemealtı İlçesi, Düzlerçamı Mahallesi, 6465 Sokak, 267 ada 18 No.lu parselin F ile belirtilen alanında yapmış olduğumuz kurtarma kazısı sonucunda; kuzeybatı - güneydoğu doğrultulu iki adet Tonozlu-Khamasorion Tipi mezar üst örtüsü ile birlikte açığa çıkarılmıştır (Resim: 3). Yan yana bitişik olarak ana kayaya oyularak inşa edilmiş, içi kabaca sıvalı, tonozlu, üstten girilen ve iç mekândaki ikişer adet basamak işlevi bulunan ayak basma çıkıntıları ile benzer özellikler gösteren mezarlar; mimari yapısı ve harç özelliklerinin yanı sıra, ele geçirilen buluntulara (cam unguanterium parçaları, mozaik parçaları, bronz terazi (libra) kefesi ve kolu, kişisel eşya olarak mezara bırakılan boncuklar vb.) bağlı olarak M.S. 3. yüzyılın sonu- 4. yüzyıl başına tarihlendirilebilir. M1 No.lu mezarda, hiç defin işlemi gerçekleştirilmemişken, M2 No.lu mezarda 38 adet bireyden oluşan toplu defin yapılmıştır. M1 No.lu mezarda, değişik seviyelerde ele geçirilen büyük baş hayvan çene, kürek kemikleri, domuz vb. hayvan kemik parçalarının yanı sıra, mezar hediyesi olarak mezara bırakılmış olabilecek bronz terazi (libra) kefesi ve kolu ile bronzdan üzerinde Hygieia yazısı okunabilen Asklepios un kızı Tanrıça Hygieia ile ilişkili madalyon biçimli amulet; M1 No.lu mezarın yalnızca sunu amaçlı kullanım gördüğüne işaret etmektedir. Buna karşılık M2 No.lu mezarda çok sayıda kadın, erkek ve çocuk bireyin bir arada yan yana ve üst üste üç kat halinde, sırt üstü olarak değişik yönlerde mezar içerisine yatırılmış olması ve antropolojik incelemeler sonucunda her hangi bir salgın hastalığa ilişkin bir bulguya rastlanılmaması, buluntu olarak sadece kişisel eşya niteliğindeki 2 adet cam ve 1 adet taş boncuk ele geçirilmesi, M.S. 3. yüzyılın sonu ve M.S. 4. yüzyılın başında paganizmin mezar hediyesi bırakma geleneğinin önemli ölçüde azalma ile birlikte, hala devam ettiğinin açık göstergesidir. M2 No.lu mezar olasılıkla döneminde defalarca kullanım görmüş olmalıdır. Mezar içerisine yatırılmış olan bireylerin çevresinde demir çivilerin 31

37 ele geçirilmesi, bireylerin ahşap taşıyıcılar üzerinde taşınarak mezara bırakılmış olmalarıyla açıklanabilir. Her iki mezarda da hayvan kemiklerinin farklı seviyelerde dolgu toprak içerisinde ele geçirilmesi, sunu olarak bırakılan etlerin, yiyeceklerin mezar içine cenaze ritüeli sırasında, ölenlerin üzerinin toprakla kapatılması sırasında, rastgele bırakıldıklarını, mezar içerisine atıldığını düşündürmektedir. Ancak kimi sunuların mezar içerisine inilerek özenle yerleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Roma geleneğine göre mezarlara bırakılan mezar sunuları yaşayanlarla ölülerin aynı yemeği paylaşma âdeti ile yakından ilgilidir. Bu aynı zamanda ölüm sonrası hayatın varlığına dair Roma inancını desteklemektedir. Romalıların tümü gömülme hakkına sahiptir. Ölmüş bedenin üzerine mutlaka bir miktar toprak atılırdı. Roma da gömülmeden bırakılan kişiler çok ağır suçlar işlemiş olanlardı. Bu suçlardan biri de intihardır 5. Kazısı tamamlanan iki adet tonozlu-khamasorion tipi mezarın korunmasına yönelik olarak, Antalya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarihli ve 5 sayılı kararı uyarınca, üstü açık durumda bulunan mezarların korunması ve konservasyonunun yapılmasına ilişkin projelerin ivedilikle hazırlanması kararlaştırılmıştır 6. 5 Arıhan K. S., Karia Bölgesi Ölü Gömme Adetleri, 48-61, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Bölge arkeolojisi ve tarihine ilişkin önemli katkılarından dolayı Sayın Prof. Dr. Vedat ÇELGİN e, Antropolojik değerlendirmelerinden dolayı Sayın Prof. Dr. Ayla SEVİM-EROL a ve Araştırma. Görevlisi. Alper Yener YAVUZ a, Mezarların tespit aşamasındaki katkılarından dolayı Arkeolog N. MALKOÇ a ve Müzemiz Restoratörü A. KORKUT a, kazıya katılan Akdeniz Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü stajyer öğrencilerine teşekkür ederiz. 32

38 Çizim 1: M2 No.lu Mezar Resim: 1 33

39 Resim: 2 Resim: 3 34

40 Resim: 4 Resim: 5 35

41 Resim: 6 36 Resim: 7

42 Resim: 8 Resim: 9 37

43 Resim: Resim: 11

44 Resim: 12 Resim: 13 39

45 Resim: 14 40

46 TOPKAPI SARAYI MÜZESİ VE LOUVRE MÜZESİ ATÖLYELERİNDE ÜRETİLMİŞ, SERGİLEME APARATLARINDAN ÖRNEK ÇALIŞMALAR Serkan GEDÜK* Eseri korumak, buluntunun çıkarıldığı ilk andan teşhirine kadar geçirilen süreçlerin tümünde titizlikle uyulması gereken önemli bir görevdir. Eserlerin depolanmasından, teşhire hazırlanmasına kadar geçen süreçte kullanılan tüm malzemeler özenle seçilip, uzman kişilerce hazırlanmalıdır. Vitrinlerde etkili ve sağlıklı bir teşhir oluşturmak için sergilemede kullanılan malzemelerin genel estetik görünüşü kadar eserlerin güvenliğinde göz önüne almak gerekir. Burada önemli olan eser için uygun malzemelerin özenle seçilmesidir 1. Eserleri teşhire hazırlarken, değerlendirme aşamasında bir takım sorular sormak gerekir. Bu soruları yanıtladıktan sonra tasarıma ve uygulamaya geçilmelidir. SERGİLEME ÖNCESİ ESERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ İÇİN SORULMASI GEREKEN SORULAR Eser tek parçadan mı yoksa birçok parçadan mı oluşuyor? Eserin hacmi nedir? Restorasyon geçirmiş midir? Eğer restorasyon geçirmiş ise bu eserin parçaları güvenli bir biçimde birleştirilmiş midir? Ese- * Serkan GEDÜK, Uzman Restoratör ve Sanat Tarihçi, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, Sultanahmet. İstanbul/TÜRKİYE. 1 C. Spyracoz, I. Koutromanos, C. Maniatakis, A Review of Seismic Mitigtion Effors for Museums in Greece,