Şanlıurfa ve Mardin İllerinde Buğday Yetiştiriciliği Yapan Çiftçilerin Sertifikalı Tohum Kullanımı ve Önerileri

Transkript

1 Şanlıurfa ve Mardin İllerinde Buğday Yetiştiriciliği Yapan Çiftçilerin Sertifikalı Tohum Kullanımı ve Önerileri Ş. İpekçioğlu 1, Ş. Büyükhatipoğlu, M.Sami Bayraktar, T. Monis 1 GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Şanlıurfa E-posta: seyda.ipekcioglu@hotmail.com ÖZET Buğday üretimi, dünyada ekonomik ve stratejik bir öneme sahiptir. Buğday; binlerce yıl beslenmenin temeli olmuş, toplumda kendine güvenin ve istikrarın esasını teşkil etmiştir. Türkiye de üretimi yapılan tarım ürünleri içinde en büyük paya sahip olan önemli bir tarım ürünüdür. Buğday gerek insan beslenmesinde gerekse hayvan beslenmesinde temel bir gıda maddesidir. Buğdayın tüketimi ülkelere göre değişmekle beraber gelişmekte olan ve geri kalmış ülkelerde temel besin maddesi olan ekmeğin ham maddesini oluşturması açısından büyük önem taşımaktadır. Buğday tüketiminin yıllık kişi başına 160 kg. olduğu Türkiye de buğdayın ne kadar önemli bir ürün olduğu açıktır. Türkiye de üretimi yapılan tahıl ürünleri içinde en büyük paya sahip olan buğday, Türkiye için önemli bir tarım ürünüdür. Bu araştırmanın amacı, Şanlıurfa ve Mardin illerinde buğday yetiştiriciliği yapan üreticilerin tohum temin şekilleri, çeşit seçiminde etkili olan etmenler, sertifikalı tohum kullanma durumu ayrıca normal tohum ile sertifikalı tohum arasındaki farkındalık durumu tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Şanlıurfa ve Mardin bölgesinde buğday tarımı yapan 93 üreticiyle anket çalışması yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sertifikalı tohum, buğday, Şanlıurfa, Mardin Using and Advice Certified Seed of farmers Wheat Breeding in Sanliurfa and Mardin ABSTRACT Wheat production in the world has economic and strategic importance. Wheat; thousands of years been the foundation of nutrition, self-confidence and stability in the community have formed the basis. Made production in Turkey, which has the largest share of agricultural products is a major agricultural product. Wheat in both human nutrition and animal nutrition is a basic foodstuffs. Wheat consumption vary between countries but in developing and underdeveloped countries with essential nutrients bread and raw materials is of great importance in terms of creation. Wheat consumption of 160 kg per capita per year. In Turkey, wheat is how important it is obvious that a product. Made production in Turkey, which has the largest share in cereals wheat, Turkey is an important agricultural products. Purpose of this study, Sanliurfa and Mardin in the wheat breeding growers supply of seeds shapes, types influencing the selection factors, certified seed use case also normally seed and certified seed of awareness among cases detected were examined. In the study of wheat farming in Sanliurfa and Mardin survey that was conducted with the manufacturer 93. Keywords: Certified seed, wheat, Sanliurfa, Mardin 1. GİRİŞ Dünyada tarımsal faaliyet yapılabilecek alanların son sınırına ulaşılmış olması, hızla artan nüfusun ihtiyaç duyduğu besin maddelerinin karşılanmasını birim alandan verim artısı ile mümkün kılmaktadır. Verim artısının sağlanabilmesi genotip, yetiştirme teknikleri ve ekolojik koşulların iyileştirilmesi ile mümkündür. Ekolo jik koşullarda değişiklik yapmak imkansız veya oldukça güç olacaktır. Ancak yetiştirme tekniklerindeki iyileşme, bölgeye uygun ve iyi vasıflı bir çeşidin kaliteli tohumluğunun kullanılmasıyla basarı sağlayabilecektir. Kaliteli tohumluk kullanımı ile ürün verimini; kendine döllenen türlerde % 20-30, yabancı döllenen türlerde 2-3 kat ve hatta hibrit tohumluklarda 8-10 kat artırmak mümkün olmaktadır (Akdogan 2003). Bitkisel üretim faaliyetlerinde en önemli unsurlardan biri de kaliteli tohumluk tedariki ve kullanımıdır. Kaliteli tohumluk kullanımının sağladığı verim artısı, maliyet, ürün satış fiyatı ve birim alana/ürüne sağlanan kar gibi göstergeler, ıslah edilmiş çeşitlerin yaygın olarak yetiştirilmesini kısıtlayan önemli faktörler olarak ortaya çıkmaktadır. Diğer yandan yeni çeşitlerin tarım isletmelerinde yaygın olarak yetiştirilmesi sadece ekonomik bir olay olarak görülmemeli, bu aynı zamanda üretici istek ve eğilimleri ve isletmelerde hayvancılık faaliyetlerine yer verilip verilmemesiyle de yakından ilişkilidir (Anonim 2003a). Bu çeşitler genellikle kamu kuruluşları tarafından ıslah edilerek tescil ettirilmiştir. Bu çeşitlerden 15 adedinin ağırlıklı olarak üretimi yapılmaktadır. Bu koşullarda yeni çeşit geliştirmek için yapılan harcamaların geri dönüsü mümkün olmamakta ve araştırma-geliştirme çalışmalarının verimliliği düşük düzeyde kalmaktadır. Bu araştırmanın amacı; Türkiye nin tahıl üretiminde önemli bir yere sahip olan Şanlıurfa ve Mardin illerind e tarım isletmelerinde ıslah edilmiş buğday çeşitlerinin sertifikalı tohumluklarının kullanım durumları ve bunun isletme ekonomisine katkısının analiz edilmesidir. Araştırmada, tarım isletmelerinde yetiştirilen buğday çeşitleri ve bunların tohumlarının tedarik sekilerli, ıslah edilmiş çeşitlerin kullanım oranları, çeşit seçiminde etkili olan etmenler, sertifikalı tohum kullanma durumu ayrıca normal tohum ile sertifikalı tohum arasındaki farkındalık durumu incelenmiştir. Araştırmada toplanan veriler 2013 üretim dönemine aittir. Araştırmada Şanlıurfa ve Mardin bölgesinde buğday tarımı yapan 93 üreticiyle anket çalışması yapılmıştır. 743

2 Tarım İşletmeciliği 2. MATERYAL VE YÖNTEM Şanlıurfa ve Mardin Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü kayıtlarına göre Şanlıurfa nın Merkez ilçesi, Harran ve Akçakale ilçeleriyle; Mardin İli, Kızıltepe ve Derik ilçelerinde bulunan buğday işletmesinden elde edile birincil veriler çalışmanın ana materyalini oluşturmuştur. Örnek hacmin belirlenmesinde aşağıdaki oransal örnek hacmi formülü kullanılmıştır (Newbold, 1995; Miran, 2002; Şahin, 2008). Np(1 p) n 2 2 ( N 1) pˆ p(1 p) px x N=Anakitle =oranın vaansı p=oran N= p=0,5 olarak alınmıştır (en yüksek örnek hacmine ulaşmak için) n: 93 (%95 güven aralığı ve 0,085 hata payı ile) Buna göre 93 işletme ile anket yapılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1. Araştırma alanındaki çiftçilerin sertifikalı buğday tohumu kullanımı konusundaki bilgi tutum ve davranışları Yapılan araştırmada üreticilerin %59,1 inin sertifikalı tohumdan haberdar oldukları, %33,3 ünün ıslah çalışmalarından haberdar oldukları görülmektedir. Üreticilerin %35,5 i her yıl sertifikalı tohum kullandıkları görülmektedir. Üreticilerin %86 sı çeşit seçiminde bölgenin iklim ve toprak koşullarına gere ekim yaptığı ve %83,9 u normal tohum ile sertifikalı tohum arasındaki farkı bildiği görülmektedir. Genel olarak Şanlıurfa ve Mardin illeri buğday üreticilerinin sertifikalı tohum ile normal tohum arasındaki farkı bildiği yeni teknolojilere karşı kısmen açık oldukları ve çevre bilinç düzeylerinin yüksek olduğu görülmektedir (çizelge 3.1.). Çizelge 3.1. İşletmecilerin sertifikalı buğday tohumu kullanımı konusundaki bilgi tutum ve davranışları Konular (kişi) (kişi) Sertifikalı tohumdan haberdar olup olmama durumu 55 59, ,9 100 Islah çalışmalarından haberdar olup olmama 31 33, ,7 100 Sertifikalı tohumu her yıl kullanıp kullanmama durumu 33 35, ,5 100 Çeşit seçiminde bölgenin iklim ve toprak koşullarına uygun çeşit seçiminin yapılıp yapılmama durumu Normal tohum ile sertifikalı tohum farkını bilip bilmeme durumu 78 83, ,1 100 Buğday ekimi ile ilgili yeni teknolojileri takip edip etmeme durumu 52 55, ,1 100 Kaliteli ürünün farkında olup olmaması 81 87, ,9 100 Kaliteli tohum temini için kendisinin bir çabasının olup olmaması 71 76, ,7 100 Her y ıl çeşit değiştirip değiştirmediği 37 39, ,2 100 Kaliteli ve yüksek verim için hastalık zararlı takibinin yapılıp yapılmadığı 90 96,8 3 3,2 100 Hasadın erken veya geç yapılması halinde yaşanacak ürün kaybının farkında olup olmadığı 83 89, ,8 100 Koşullar uygun olsa sözleşmeli tarım yapıp yapmama durumu 64 68, ,

3 Türkiye de sertifikalı tohumluk kullanımı, genellikle tarım politikası araçlarıyla yeterince desteklenememiş ve isletmelerde sertifikalı tohumluk kullanımı istenilen düzeye çıkarılamamıştır. Buğday ve arpa ürünlerini TMO dışında borsa, tüccar, sanayici ve kooperatiflere satan üreticilere, ürünlerini ürettikleri alan için gerekli olan tohumluk miktarına karşılık gelen miktarda sertifikalı buğday ve arpa tohumluğu satın aldıklarında Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) tarafından yapılan açıklamada 2013 yılı müdahale alım fiyatları; Anadolu Kırmızı ve Beyaz Sert Ekmeklik Buğday için ton başına 720 TL, Diğer Kırmızı ve Beyaz Ekmeklik Buğday için ton başına 685 TL, Makarnalık Buğday için ton başına 765 TL olarak açıklanmıştır. Düşük Vasıflı Makarnalık Buğday için müdahale fiyatı ton başına 640 TL, Düşük vasıflı Ekmeklik Buğdayda 620 TL olarak açıklanmıştır (2013). Yapılan araştırmada üreticilerin %86 sı satış yeri olarak TMO yerine tüccarı tercih etmektedir (çizelge 3.2.). Çizelge 3.2. Satış Yeri Satış yeri İşletme Sayısı Oran Tüccar TMO Total Araştırma Alanındaki Sertifikalı Tohum Kullanımı Konusunda Bilgi Tutum ve Davranışlarının Ki- Kare Analizi İle İncelenmesi İlaç kullanım konusunda çiftçilerin birbiriyle ilişkili olduğu düşünülen bazı değişkenler Ki-Kare Analizi ile incelenmiş; çeşit seçiminde bölgenin iklim ve toprak koşullarına uygun çeşit seçiminin yapılıp yapılmama durumu ile sertifikalı tohumu her yıl kullanıp kullanmama durumu arasında, eğitim ile ıslah çalışmalarından haberdar olup olmama durumu arasında istatiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır (p>0,05). Kaliteli ürünün farkında olup olmama durumu ile hasadın erken veya geç yapılması halinde yaşanacak ürün kaybının farkında olup olmama durumu arasında, istatiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,05) (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3. Kaliteli Ürünün Farkında Olup Olmaması İle Hasat Zamanı Arasındaki İlişki Hasadın erken veya geç yapılması halinde yaşanacak ürün kaybının farkında olup olmadığı Kaliteli ürünün farkında olup olmaması Pearson Chi-Square Value 13,721, Asymp. Sig. (2-sided) 0,000 Çizelge 3.4. Normal tohum ile sertifikalı tohum farkını bilip bilmeme durumu ile Koşullar uygun olsa sözleşmeli tarım yapıp yapmama durumu Arasındaki İlişki Koşullar uygun olsa sözleşmeli tarım yapıp yapmama durumu Normal tohum ile sertifikalı tohum farkını bilip bilmeme durumu Pearson Chi-Square value 6,921, Asymp. Sig. (2-sided) 0,09 Ülkemizde çiftçilerin sertifikalı tohumluk kullanımı konusunda bilinçlendirilmeleri için yürütülen eğitim çalışmaları yetersizdir. Araştırma bölgesindeki isletmecilerden yapılan görüşmelere göre uygun çeşit seçimi konusunda görüşen ve çeşit tanıtımı amacıyla düzenlenen tarla günleri, demonstrasyon gibi çalışmalarına katılan sadece birkaç isletmecidir. Ayrıca isletmecilerin tamamı bölgeleri için önerilen buğday çeşitlerini bilmemekted ir. Tecrübeleri doğrultusunda çeşit seçimi yapmaktadırlar. Kamu ve özel sektör tohumculuk kuruluşları ile yayım kuruluşları tarafından çiftçilere bölgelerine iyi uyum sağlayan, verim ve kalite özellikleri iyi çeşitlerin tanıtılmas ı ve bu çeşitlerin sertifikalı tohumluklarını kullanmaları yönünde yürütülen çalışmalara önem verilmelidir. 745

4 Tarım İşletmeciliği Çizelge 3.5. Çeşit seçiminde bölgenin iklim ve toprak koşullarına uygun çeşit seçiminin yapılıp yapılmama durumu ile Sertifikalı tohumu her yıl kullanıp kullanmama durumu Arasındaki İlişki Sertifikalı tohumu her yıl kullanıp kullanmama durumu Çeşit seçiminde bölgenin iklim ve toprak koşullarına uygun çeşit seçiminin yapılıp yapılmama durumu Pearson Chi-Square value 0,147, Asymp. Sig. (2-sided) 0,702 Çizelge 3.6. Eğitim İle Buğday Ekimi İle İlgili Yeni Teknolojileri Takip Edip Etmeme Durumu Arasındaki İlişki Buğday ekimi ile ilgili yeni teknolojileri takip edip etmeme durumu Eğitim İlköğretim ve alt seviye Lise ve üzeri Pearson Chi-Square value 3,765, Asymp. Sig. (2-sided) 0,052 Çizelge 3.7. Eğitim İle ıslah çalışmalarından haberdar olup olmama durumu Arasındaki İlişki Islah çalışmalarından haberdar olup olmama durumu Eğitim Lise ve üzeri İlköğretim ve alt seviye Pearson Chi-Square value 0,721, Asymp. Sig. (2-sided) 0, SONUÇ VE ÖNERİLER Ülkemizde buğday üretiminde verim ve kaliteyi artırmanın iki yolu vardır. Bunlardan birincisi yüksek verimli ve kaliteli çeşitlerin yetiştirilmesi, ikincisi uygun yetiştirme tekniklerinin kullanılmasıdır. Tohumluk bitkisel üretimin vazgeçilmez girdilerinin başında gelir. Buğday tarımında yağışın bol olduğu ekolojilerde ve sulanır koşullarda uygun çeşit seçilmediği takdirde beklenen verimde %50, kuru tarım sisteminde ise % azalma olmaktadır. Dünya da olduğu gibi Türkiye de de tarımsal üretim artışında üstün nitelikli yeni buğday çeşitlerinin ve kaliteli tohumluğun payı büyüktür. Tohumluk başlangıçta yalnızca üretimin bir aracı olarak görülmüşken, sonraları tohumlukla ürün, verim ve kalite arasındaki ilişkilerin anlaşılmasıyla iyi çeşit ve iyi tohumluk kavramları gündeme gelmiştir. Türkiye de 2012 yılı başı itibari ile toplam 183 ekmeklik buğday çeşidi ve 58 adet makarnalık buğday çeşidi bulunmaktadır. Türkiye de yeni çeşitlerin buğday üretiminden aldıkları pay kısıtlı düzeyde kalmıştır. Uzun zamanda yoğun emek ve maliyetle ıslah edilen çeşitlerin üretimde yer almaması ekonomik bir kayıp olarak görülmektedir. Yıllarca temel ıslah amacı olarak verimin ele alınması ve kalitenin ihmal edilmesi sonucunda, ıslah edilen çeşitlerin potansiyel verimleri giderek yükselmiş olmasına karşın, kalite parametrelerinde yeterli gelişme sağlanamamış ve hatta gerilemeler ortaya çıkmıştır. Ülkemizde buğday tarımında her yıl kullanılan tohumluğun büyük çoğunluğu, çiftçilerin kendi üretimlerinden ayırdıkları, birbirlerinden ya da yerel tohumculardan sağladıkları tohumluklardan oluşurken, sertifikalı ya da kontrollü olarak kullanılan belgeli tohumluklar ise başta TİGEM, Tarım Kredi Kooperatifleri ve Pankobirlik olmak üzere Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlı kuruluşlarla Üniversitelerin ilgili Fakülteleri ve sayıları her yıl giderek artan özel tohumculuk kuruluşlarınca sağlanmaktadır. Türkiye de yaklaşık 8 milyon ha buğday ekim alanı olduğu düşünülürse 3 yılda bir sertifikalı tohumluk kullanım esasına göre yıllık sertifikalı tohumluk ihtiyacı yaklaşık 540 bin tondur. Ülkemizde en büyük buğday tohumluğu üreticisi TİGEM dir. TİGEM, 2002 yılında yaklaşık 72 bin ton buğday tohumluğu dağıtımını gerçekleştirmişken, 2010 yılında bu değer 157 bin tona ulaşmıştır. TİGEM, 2002 yılında sertifikalı buğday tohumluğu dağıtımında %90.2 lik pay alırken, 2010 yılında bu oran %49.7 ye düşmüştür yılında sertifikalı tohumluk üretiminde kamu payı %51.7 iken, özel sektör payı %48.3 olmuştur. Bu durum, sertifikalı buğday tohumluğunun üretim ve dağıtımına özel sektör tohumculuk firmalarının da önemli düzeyde girmiş olduğunu göstermektedir. Özel sektör firmalarının bu alana ilgisinin artması, ülkemizin önemli açığı 746

5 bulunan sertifikalı buğday tohumluk ihtiyacının tamamına yakınının önümüzdeki yıllarda karşılanabileceğini göstermektedir. Nitekim 2005 yılından sonra çok sayıda buğday çeşidinin üretim yetkisi özel kuruluşlara devredilmiştir. Kamu ve özel sektör kuruluşlarının buğday tohumculuğuna ilgi duyması, buğday tarımında "sertifikalı tohumluk" ve dolayısıyla endüstrinin ihtiyacı olan daha fazla "kaliteli ürün" üretimi için oldukça önemlidir. Sertifikalı tohumluk kullanımının yetersiz olmasının başlıca nedenleri şunlardır; Sertifikalı tohumluk kullanımının önemi konusunda, çiftçiye yeterli bilgilendirmenin yapılamamış olması Buğday tarımı ile uğraşan çiftçilerin bir kısmının ekonomik durumunun tohumluk alımı için yetersiz oluşu Sertifikalı tohuma doğrudan teşvik uygulanması (2011 yılında 6 TL/dekar) konusunda çiftçiye yeterli bilgilendirme yapılmamış olması Yeni geliştirilip tescil edilen çeşitlerin tohumluk üretimlerinin yetersiz oluşu ve çiftçiye yeterince tanıtılamaması Çiftçiler tarafından yoğun talep gören çeşitlerde, sertifikalı tohumluk fiyatlarının yüksek bulunması, Tohumluk üretim maliyetinin yüksek olması: Buğday tohumluğunun maliyeti normal fiyatın yaklaşık 1.5 katına mal olmaktadır. Devletin sertifikalı tohuma 6 TL desteği dikkate alındığında çiftçiye sertifika lı tohumun maliyeti ürün fiyatına eşdeğer olmaktadır. Ülkemizde tohumluk üretim alan ve bölgelerinin belirlenmemiş olması Üreticiden alınarak selektörden geçirilen vasıfsız ürünlerin piyasada denetimsiz bir şekilde tohumluk olarak satılabilmesi ve ucuz olması nedeniyle çiftçinin bu tohumlukları tercih etmesi. Sertifikalı tohumluk kullanımını artırmak için şu önlemlerin alınması tavsiye edilebilir; Hangi çeşidin hangi bölgede en yüksek verim ve kaliteli ürün vereceğini gösteren araştırma sonuçlarına dayalı çeşit tavsiye listelerinin oluşturulması Tohumluk dağıtımı ve pazarlanmasında kurumlar arası koordinasyonun daha iyi sağlanması ve özel sektörün dağıtım aşamasında devreye sokulması Sertifikalı tohumluk kullanımı ve sağlayacağı avantajlar konusunda çiftçiyi aydınlatıp tohumluk talebinin artırılması Doğrudan gelir desteği yeniden düzenlenerek sertifikalı tohumluk kullanımının bir ön destek şartı haline getirilmesi Hem tohumluk üretimi için hem de kaliteli ürün üretimi için sözleşmeli üretim modelinin yaygınlaştırılmas ı. Ülkemizde kalite düşüklüğünün belki de en önemli nedenlerinden birisi sertifikalı tohumluk kullanım düzeyinin (%60) henüz istenen seviyenin oldukça altında olmasıdır. 6. KAYNAKLAR Akdoğan, İ. 2003a. Türkiye de Tohumluk Üretim, Dağıtım ve Kullanımında Üretici Örgütlerinin Rolü. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Semineri, 44 s., Ankara. Anonim. 2003b. Milli Çeşit Listesi Tarım ve Köy isleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğü, 126 s., Ankara. Anonim. 2003c. Tohumculuk Müzakere Kurulu Raporu. Tarım ve Köyisleri Bakanlıgı, Tarımsal Üretim ve Gelistirme Genel Müdürlügü, 12 s., (Yayınlanmamıs), Ankara. Anonim. 2005b. Ülkesel Tohumluk Tedarik, Dağıtım ve Üretim Programı. Tarım ve Köy isleri Bakanlığı TÜGEM Tohumculuk Dairesi Başkanlığı, 232 s., Ankara. Cento, Seminar on Cost and Return Rations for Majör Agricultural Products, Turkey, Iran, Pakistan. Fenske, L.J Erzurum İlindeki Çiftliklerde Kullanılan İşgücü. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Zirai Araştırma Enstitüsü Araştırma Bülteni No:3,A.Ü.Basımevi, Erzurum Ferhatoglu, H. ve Dağdeviren İ Şanlıurfa Yöresi Kuru Tarım Kosullarında Buğday, Arpa ve Mercimeğin Üretim Girdileri ve Maliyetleri. TOKB. Köy Hizmetleri Özdemir,Y Tarım Alet ve Makinaları İle Çalışmada ts İhtiyacı, İs Sarfiyatı ve Maliyet Hesabı. (Doçentlik tezi) İstanbul. Geçit, H.H Yeni Tahıl Çeşitlerimiz Çiftçiye Neden Geç Ulasıyor?. Tarım ve Köyisleri Bakanlığı, Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü Dergisi, (Sayı: 79) , Ankara. 747