9. Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, Ekim 2000, Trabzon.

Transkript

1 17 9. Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, Ekim 2000, Trabzon. PLANLAMADAKİ YANLIŞLIKLAR VE YOL AÇTIĞI SORUNLARA BİR ÖRNEK: 1998 SELİNDE FİLYOS ÇAYI HAVZASINDAKİ ETKİLERİ VE SONUÇLARI 1 ÖZET: Doç. Dr. Sedat Avcı İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Filyos çayı, Batı Karadeniz Bölümü nde yer almaktadır. Akarsuyun taşıdığı su miktarına ve normal yatağının darlığına karşılık, geniş bir taşkın yatağının olması onun akım karakteri hakkında bilgi vermektedir. Bu akarsuyun kollarında da taşkın özelliği son derece belirgindir. İncedere nin Yenice yi, Ağustu deresinin Gökçebey i, Devrek çayının Devrek i sık sık sular altında bırakması, bunun en güzel göstergesidir. Daha aşağı çığırda ise Kokaksu deresi yine sel olaylarına oldukça sık neden olmaktadır. Bu çalışmada Filyos çayı havzasında 1998 yılında yaşanılan sel olayının planlama açısından nedenleri ve sonuçları ele alınmıştır. GİRİŞ: Planlama çalışmaları, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, bir yerin kalkınması açısından büyük önem taşımaktadır. Kaynak israfının engellenmesi doğru planlama kararları ile mümkündür. Aksi taktirde gelişmeyi ve sorunların çözümlenmesini sağlamak amacıyla yapılan planlar, şartların daha da ağırlaşmasına ve yenilerinin doğmasına neden olmaktadır. Filyos havzasının bir bölümü, Zonguldak ve çevresi için alternatif gelişme alanı olarak belirlenmiştir (Harita 1). Ancak, doğal çevre koşullarına bağlı onlalar ile insan faaliyetleri sonucunda oluşan sorunlar çeşitli ölçekteki planlama çalışmalarıyla giderilmeye çalışılırken, bazen çözüm yerine yeni sorunlar ortaya çıkmıştır. 1 Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından Bilimsel Etkinliklere Katılımı Destekleme Programı (BEKADEP) çerçevesinde desteklenmiştir (Proje no: B-668/ ).

2 18 Filyos havzası ile ilgili daha önce yapılan bir çalışmada, mevcut sorunlar çeşitli başlıklar altında toplanmıştı (AVCI, 1998). Bu sorunlar doğal çevre şartlarına bağlı olanlar, insan faaliyetlerinin eseri olanlar şeklinde kabaca ikiye ayrılabilir. Kütle hareketleri, depremler ve seller doğal çevre şartlarına bağlı olarak meydana gelmektedir. Tarımsal alanların sanayi alanlarına dönüştürülmesi veya yerleşmeye açılması gibi arazi kullanımına bağlı olanlar, sanayi tesislerinin faaliyetlerinden kaynaklananlar veya bu tesislerin faaliyetlerini etkileyen sorunlar, sosyo-ekonomik özelliklere bağlı olarak ortaya çıkan ve nüfus özelliklerini ilgilendiren sorunlar, çevre kirliliği ve ekolojik dengenin bozulması gibi sorunlar ise insan faaliyetlerinin eseridir. Bunların yanında ortam ile planlar arasında veya planlamayı yapan kurumlar arasında eşgüdümün sağlanamaması gibi planlama sorunları da yer almaktadır. Bu incelemede önce yapılan planlama çalışmaları kısaca ele alınmış, daha sonra her üç sorunun birleşimi olan ve yanlış planlamaya bağlı olarak etkisini daha çok hissettiren sel olayları değerlendirilmiştir.

3 19 Filyos Havzasında Planlama Çalışmaları ve Genel Durum: Filyos havzasındaki en önemli sorun, amaçları ve öncelikleri açık olarak belirlenmiş bir planın olmamasıdır. Planlama çalışmalarına ilk başlanıldığında farklı kuruluşların ayrı ayrı planlar yaptıkları ortaya çıkmıştır. bir kuruluşun tarımsal ol arak öngördüğü ve sulama amaçlı yatırımlar planladığı alanlarda, bir diğeri sanayi tesisi kurulması için ön çalışmalara başlamış oluyordu. Bu tarzdaki planlara, DSİ tarafından hazırlatılan ve havzanın bir bütün olarak arazi kullanımını da yönlendirmesi beklenilen Filyos Havzası Master Planı iyi bir örnektir (DSİ, 1987). Söz konusu master plan, havza içinde bir çok yerde yapılanların farklılığı nedeniyle günümüzde neredeyse kullanılamaz hale gelmiştir. Master planda, Çaycuma ile Perşembe arasında I. ve II. sınıf araziler olarak belirlenen alanların sulanması için yatırım planları geliştirilmiştir. Oysa aynı yer Zonguldak Organize Sanayi Bölgesi Çaycuma I Kasım sanayi kullanımına açılmıştır. Altyapı çalışmaları tamamlanmış olan bu sanayi bölgesinde bir kısım sanayi tesisleri faaliyete de geçmiştir. Oysa taban suyu seviyesinin yüksekliği nedeniyle II. sınıf olarak değerlendirilmesine karşılık bu saha, verimli bir tarım arazisidir. Aynı şekilde Kokaksu yerleşmesi ve çevresinde yer alan ve DSİ tarafından sulanması planlanan bir başka alan, yine sanayi alanı olarak ayrılmıştır. Bu kesim organize sanayi bölgesi içinde yer almasına karşılık, Zonguldak ın kalkınmada öncellikli iller içinde olması nedeniyle bazı yatırımcıların ilgisini çekmiştir. Bu sahay yatırım yapmanın teşvikler nedeniyle cazip olduğunu açık olarak belirten Ceylan Holding yatırım kararı alarak bazı çalışmalar yapmıştır. Bu amaçla önce Hacılar köyünün tarım alanlarından bir kısmı fabrika yapımı için alınmış, ancak daha sonra sahanın yetişmeyeceği belirtilerek Kokaksu Belediye sınırları içinden kalan bir miktar arazinin de sanayi alanı olarak ayrılmasını istemişti. Kokaksu yerleşmesine ait imar planı hazırlanırken bu istek göz önünde bulundurulmuş ve Hacılar köyünden alınan arazilere bitişik olan yer sanayi alanı olarak ayrılmıştır. Ancak imar planının belediye meclisinde kabul edilmemesi nedeniyle bu plan yürürlüğe girmemiştir. Buna karşılık Çevre Düzeni Haritası hazırlanırken bu plan sanki yürürlükteymiş gibi kabul edilmiştir yılında meydana gelen sel felaketinden sonra Ceylan Grubu, teşviklerin gecikmesi ve bürokratik engelleri ileri sürerek yatırımlarını Diyarbakır a aktarmışlardır. Ancak bu alan günümüzde yine sanayi alanı olarak görülmektedir.

4 20 Bir diğer örnek, Filyos Çayının aşağı kesiminde 4 parçadan oluşan bir alanın Bakanlar Kurulu Kararı ile Serbest Bölge ilan edilmesidir 2. Söz konusu sahalardan 3 tanesi, master planda sulamalı ziraat yapılacak saha olarak nitelenen arazi ile çakışıyordu. Ancak Serbest Bölgenin III. ve IV. kısımlarının iptal edilmesi nedeniyle bugün sadece II. kısım bu sahalar üzerinde yer almaktadır. Uzun yıllar süren çalışmalardan sonra yapımına karar verilen Filyos limanı, inceleme sahasının içinde yer almaktadır. Fakat liman projesinin kullanım alanları bazı yerlerde çelişmektedir. Liman sadece kıyıyı kaplamamaktadır. Limanın liman geri sahası olarak nitelenen ve gelişmesini sağlayacak alanlara da ihtiyacı vardır. Limanın güneyinde planlanan bu sahalar, verimli tarım arazileri üzerinde yer almaktadır. Filyos havzasında şehir ve bölge planlaması açısından yapılan hatalar, 1998 yılında meydana gelen sel felaketi sonrasında açığa çıkmış ve doğa insana ne yapması veya yapmaması gerektiğini tekrar işaret etmiştir. Bu yanlışlıklardan bir kısmı şehir planlamalarına bağlı gibi görünürse de sorunun asıl nedeni; bölge planı yapılırken yerleşmenin üstleneceği fonksiyonların, kapasite ve mevcut durumlarsın tam olarak belirlenmemesidir Seli ve Selden Etkilenen Alanlar: Filyos havzasının yabancısı olmadığı en önemli sorunlardan birisi olan sel, birçok yerleşmede etkili olmaktadır. Bazen 1-2 yıl süreyle herhangi bir taşkın olayı görülmezken, bazen yılda iki kez dahi meydana gelebilmektedir. Filyos havzasında sellerden etkilenen alanlar çoğunlukla, son yılda kurulmuş veya eski yerleşmelerin aynı dönem içinde gelişme gösteren yeni kesimlerdir. Araç ve Soğanlı çaylarının birleşme yerinde kurulmuş olan Karabük, İncedere nin Filyos a karıştığı yerde kurulan Yenice, Ağustu deresinin Filyos çayına karıştığı yerde kurulan Gökçebey, Devrek çayı vadisinin iki yanında kurulmuş, ancak yeni gelişme alanlarının hemen kıyısında yer aldığı Devrek, yine Filyos çayının iki yakasında kurulmuş olan Çaycuma nın İstasyon mahallesi, 50 yıl önce sadece ziraat arazisi olan Kokaksu bunlara örnektir. 2 Filyos Serbest Bölgesi, 5 Nisan 1994 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan 94/5377 sayılı karar uyarınca kurulmuştur. Kurulduğunda 4 kısımdan oluşuyordu. Ancak daha sonra 7 Ocak 1997 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan 96/8692 sayılı karar ile III. ve IV. kısımlar iptal edilmiştir.

5 21 Filyos havzasının yıllık yağış ortalamalarına bakıldığında vadi içinde mm arasında değiştiği görülmektedir.yağışın yıl içindeki dağılışı yeterince düzenli değildir. Kış aylarında yağışların yaklaşık 1/3 düşmektedir. Çevreye nazaran sadece Karabük te ilkbahar yağışlarının oranı kış yağışlarına yakındır. Devrek, Zonguldak ve Bartın da yağışların en az olduğu ayalar, ilkbahar ve yaz aylarıdır. Buna karşılık özellikle ilkbahar aylarında sel olaylarına bölgede sıkça rastlanmaktadır. 20 Mayıs 1998 tarihinde meydana gelen sel felaketi Filyos ve kolları üzerinde birçok yerleşmede etkili olmuştur. Mevsim normallerinin üzerinde gerçekleşen yağışların ardında, dağlardaki karların da erimesiyle önce Araç ve Soğanlı çaylarının birleşme yerinde bulunan Karabük su baskınına uğramıştır. Yerleşmenin içinden geçen Araç çayının taşması ile bazı köprüler yıkılmış, Kardemir i sel sularının işgali ise, işçilerin gayretli çalışmaları ile önlenmiştir. Filyos çayının Karabük e göre daha aşağı mecrasında yer alan Yenice ise, içinden geçen İncedere nin de taşmasıyla selden çok etkilenmiştir. Bu yerleşmede Filyos çayına yakın olan yerlerde su seviyesi 4 metre daha yükselmiş, derenin taşkın yatağına yapılan çok katlı bir bina ise yan yatarak kullanılmaz durma gelmişti. Sel daha aşağıda yer alan Gökçebey de genellikle iki yönde etkili olmaktadır. Bunlardan bir kısa bir akarsu olan Ağustu deresinin, diğeri ise Filyos çayının taşmasıdır. Ancak Gökçebey çevresinde Filyos çayının oldukça geniş bir yatağa sahip olması, bu selden yerleşmenin fazla etkilenmesini engellemiştir.

6 22 Selden fazla etkilenen yerleşmelerden biri Devrek tir. Filyos çayının önemli kollarından biri olan Devrek çayı, yerleşme içinde kanala alınmıştır. Ancak Eğerci çevresindeki dağlardan, yağışa bağlı olarak büyük miktarda suyun gelmesi ve Hasanlar barajının taşma ihtimaline karşılık kapaklarının açılması nedeniyle sular kabarmış ve bu kanaldan taşmıştır. Sonuçta akarsuya paralel uzanan karayolunun bir kısmı ve akarsuyun taşkın yatağına inşa edilmiş birçok ev tahrip olmuştur. Selin Devrek in eski mahallelerinde değil de, son yıllarda anayola yakınlığı nedeniyle gelişen mahallelerinde etkili olması ilgi çekicidir.

7 23 Aynı durum Çaycuma da da görülmektedir. Çaycuma yerleşmesi Filyos un iki yakasında birbirinden ayrı iki çekirdeğe sahiptir. Zonguldak-Ankara demiryolunun yapımından sonra gelişmeye başlayan istasyon mahallesi, yerleşmenin diğer kısımlarına karşılık daha alçaktır. Ancak burada selin en etkili olduğu saha, Filyos çayına komşu olan küçük sanayi sitesi ile çukur bir alana inşa edilen şehirlerarası otobüs terminalidir. Her iki tesis için de taşkın ve aşırı yağışların zararlı olabileceğinin düşünülmediği açıktır. Filyos havzasında selden en fazla etkilenen yerleşme olarak ise Kokaksu gösterilebilir. Ancak selin bu boyutlara ulaşmasının başlıca nedeni, yerleşme için yapılan planların hatalı olmasıdır. Aşağıda bu yerleşmedeki sel olayı detaylı olarak ele alınacaktır. Selde bu yerleşmeler büyük ölçüde etkilenmiştir. Filyos çayı havzasında 1998 selinde sadece Çaycuma, Devrek ve Gökçebey de 577 az hasarlı, 9 orta hasarlı, 207 ağır hasarlı ev ve işyeri bulunmaktadır. Bir Örnek Olarak Kokaksu da Yapılan Planlama Yanlışlıkları Nelerdir ve Selden Etkilenmemek İçin Ne Yapılmalıydı? Kokaksu örneği 20 Mayıs 1998 de meydana gelen sel felaketinden en fazla etkilendiği için seçilmiştir. Bu yerleşmenin geçmişi yıl öncesine dayanmaktadır. Hemen güneyinde yer alan Düz köyünün tarım alanlarının bulunduğu bu saha 1938 yılında demiryolu açılması ile Bartın a bağlantının sağlanacağı bir istasyon olarak kurulmuştur. Ancak zaman içinde çevre için bir pazar fonksiyonu ve bucak merkezi olarak idari fonksiyon kazanmıştır. Zonguldak havaalanının da yerleşmenin sınırları içinde yer alması nedeniyle bu yerleşmenin gelecekte de birçok yeni fonksiyonlar üstlenmesi beklenmektedir. Kokaksu yerleşmesi eğimin düze yakın olduğu bir alanda kurulmuştur. Filyos çayına doğudan karışan Kokaksu deresi ile çevre tarım alanları sulanmaktadır. Bu alan I. ve II. tarım arazisi olarak nitelendirilmektedir. Tarımı sınırlayan tek unsur, taban suyu seviyesinin yüksek olmasıdır. bu saha eskiden beri bir taşkın alanı olarak dikkati çekmektedir. Özellikle Kokakasu deresi vasıtasıyla gelen sular, Filyos çayına karışmadan önce akarsuyun yatağının çeşitli nedenlerle dolması ve iki akarsuyun birleşme yerine yakın bir köprünün çok alçak olmasına bağlı olarak tıkanması nedeniyle sürekli taşmaktaydı. Bu taşkınları önlemek için DSİ, büyük kanallar kazılarak drenajı düzenlemeye çalışmıştır yılından beri sahaya yaptığımız çeşitli gezilerde bu sellerden bazılarına da rastladık. Sular belli

8 24 bir seviyeye kadar yükseldiği ve sonra geri çekildiği için halk neredeyse bu taşkına alışmış, ona göre tedbir alıyordu de meydana gelen selden sonra, tıkanıklığı yaratan küçük köprü nispeten genişletilmesine karşılık, yükseltilemediği için büyük yarar sağlanmadı. Kokaksu yerleşmesinde belediye teşkilatının kurulmasından sonra yerleşmede yeni fonksiyon alanları da oluşturulmaya çalışılmıştır. bu fonksiyonlardan biri sanayi fonksiyonudur. Belediye mücavir alanı içinde yer alan Hacılar köyünün tarım alanlarından ayrılan sanayi sahası yukarıda da belirtildiği gibi genişletilmiştir. Ancak sanayi alanı olarak ayrılan saha I. ve II. tarım alanları üzerinde yer almaktadır. Ayrıca, hem kurulması çalışmalarına başlanılan Filyos limanına erişimi kolaylaştırmak, hem de Bartın-Çaycuma karayolu ile bağlantıyı sağlamak üzere bir çevre yolunun yapımına gerek duyulmuştur. Ancak bu yol, I. ve II. sınıf tarım arazilerinin yer aldığı son derece verimli bir ovayı ikiye bölerek geçirilmiştir. Eğimin azlığı, karayolunun kuzeyde demiryolunu kesme zorunluluğunun olması gibi nedenlerle, güneyde ova tabanın 1 metre yükseltilerek yapılan yol, kuzeyde 5 metreyi de aşan bir duvar görünümü kazanmıştır yılında yaşanan sel felaketinde suların yükselmesindeki en büyük neden karayolunun bir set görevi görmesidir. Öncelikle arazinin kullanımına ilişkin kararlar alırken, mevcut durum ile arazinin potansiyeli çok iyi değerlendirilmelidir. Tarım alanlarını farklı kullanımlara açtıktan sonra, onları yeniden tarıma kazandırmak oldukça zor, hatta imkansızdır. Bu nedenle bir tarım arazisini hangi nedenle olursa olsun başka kullanımlar için ayırmamak gerekmektedir. Buna karşılık Kokaksu da tarım arazisi iki farklı kullanıma ayrılmıştır. Bunlardan birincisi yerleşmenin güneydoğu ucunda

9 25 yer alan sanayi kullanımı, diğeri çevre yolunun geçirilmesi. Oysa çevre yolunun yapımına başlandığı yıllara kadar bu sahada ekip biçme faaliyetleri yapılmakta ve hatta yılda iki ürün dahi alınmaktaydı. Ancak bu yolun yapımına başlanmasının hemen ardından (daha ham yol iken) çevresinde bazı faaliyetlerinde gelişmeye başladığı görülmüştür. Herhangi bir planlama çalışması yapılmamış olmasına karşılık, bir sürücü kursunun antrenman pisti hazırlayabilmek için verimli tarım arazisinin üstüne mıcır dökerek, sert bir zemin elde etmeye çalışmıştır. Bunu birkaç katlı evlerin yapımı izlemiş, ardında bir dizi kooperatif evlerinin yapımı gerçekleştirilmiştir. 20 Mayıs 1998 tarihinde meydana gelen sel, Filyos çayının taşması sonucunda oluşmuştur. Filyos çayının bu kadar yükselmesinin sebebi, sadece gelen su miktarının fazlalığı değildir. Bunun yanında Kokaksu yerleşmesinin biraz kuzeyinde bulunan demiryolu köprüsünün altına akarsu tarafından taşınan ağaç, kaya ve benzeri gibi malzemenin birikmesi de büyük çapta etkili olmuştur. Sonuçta her zaman yerleşmeye doğudan gelen su, bu sefer ters taraftan gelmiştir. Ancak yapılan yoldaki mühendislik hataları (menfezlerin dar ve seyrek yapılması gibi) nedeniyle, çevre yolu baraj gibi suların yayılışını engelleyince, su seviyesi hiçbir zaman olmadığı kadar yükselmiştir. Sel sonrasında yerleşmedeki yaşlılarla yaptığımız görüşmelerde son yılda böyle bir şeyin olmadığı açıkça belirtilmektedir. Oysa, tarım alanlarının başka kullanımlara ayrılmasına kesinlikle izin verilmemeli ve çevre yolu tarım alanlarının ortasından değil, ovanın kenarından

10 26 geçirilmeliydi. Mühendislik hizmetleri sadece mevcut durum göz önüne alınarak gerçekleştirilmemeli ekstrem değerlere de yer verilmeliydi. Yerleşme, zemin açısından son derece sakıncalı alanda kurulmuş olmasına karşılık, havaalanı nedeniyle yerleşmenin gelişmesi yönünde bir planlama yapılmaması gerekmektedir. Bugün demiryolu ile Filyos çayı arasında kaln kesim aynı zamanda havaalanının yaklaşma alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kesimde belli bir yükseltinin aşılmaması gerekirken, çok katlı binalar ve bir caminin varlığı, uçuş emniyeti açısından tehlike yaratmaktadır.

11 27 Sonuç: Planlama gelişmenin ön şartıdır. Özellikle bu planların bölge ölçeğinde hazırlanması ve amaçları ile araçlarının uyumluluğu esastır. Filyos havzasında hazırlanan planlarda bu genel ilke ihmal edilmiş görülmektedir. Yapılan planlar fiziki özellikler ile uyum içinde olmadığı gibi, geri dönüşü mümkün olmayan bazı çevre sorunlarına da yol açmaktadır. Kaynaklar: AVCI, S., 1998, Filyos Çayı Havzasında (Karabük-Filyos arası) Mekansal Sorunlar ve Bazı Çözüm Önerileri, Türk Coğrafya Dergisi,Sayı 33, s , İstanbul. AVCI, S., 1998, Filyos Çayı Havzasında (Karabük-Filyos arası) Coğrafi Etüd I: Fiziki Şartlar, Coğrafya Dergisi, Sayı 6, s , İstanbul. AVCI, S., 1998, Filyos Çayı Havzasında (Karabük-Filyos arası) Coğrafi Etüd II: Beşeri Coğrafya Özellikleri, Coğrafya Dergisi, Sayı 7, s , İstanbul. AVCI, S., 1998, Filyos Çayı Havzasında (Karabük-Filyos arası) Coğrafi Etüd III: Ekonomik Coğrafya Özellikleri, Coğrafya Dergisi, Sayı 7, s , İstanbul. DPT, 1997, Zonguldak-Bartın-Karabük Bölgesel Gelişme Projesi, Cilt I-V, Devlet Planlama Teşkilatı yayını, Ankara. DSİ, 1987, Filyos Akarsu Havzası Master Plan Raporu, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Etüd ve Planlama Dairesi Başkanlığı, Ankara. KÖY HİZMETLERİ, 1989, Zonguldak İli Arazi Varlığı, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara. --- Filyos Vadisi Çevre Düzeni İmar Planı 1/ / Ölçekli Filyos Vadisi Çevre Düzeni Nazım İmar Planı Plan Notları.