ENGELLİLERE YÖNELİK BİTKİSEL TASARIM OLANAKLARI. Tahsin Yılmaz*, Rifat Olgun**, Mert Yiğit Kaplan

Transkript

1 ENGELLİLERE YÖNELİK BİTKİSEL TASARIM OLANAKLARI Tahsin Yılmaz*, Rifat Olgun**, Mert Yiğit Kaplan *Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Antalya Telefon: , Fax: , e-posta: tahsin@akdeniz.edu.tr ** Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Antalya Telefon: Fax: E-posta: rifatolgun@akdeniz.edu.tr ÖZET Yeşil alanlar kentlerin prestij mekanlarıdır. Bu alanlar kente sadece estetik olarak değer katmamakta bunun yanında, kent sakinlerini sosyal yönden de desteklemektedir. Kamusal bir alan konumunda olan yeşil alanlar, herkes için eşit derecede ulaşılabilir olmalıdır Yeşil alanların kullanıcı profillerinin bir bölümünü engelli bireyler oluşturmaktadır. Dünya üzerinde engellilerin topluma oranının %10 olduğu ve yapılan çalışmalarda engelli bireylerin yeşil alanları kullanlama oranlarının %87 seviyelerinde olduğu gözönünde bulundurulursa bu alanların engelli bireyler için önemi anlaşılmaktadır. Engelliler yeşil alanlarda diğer bireylerle ortak paylaşımlarda bulunmakta, çeşitli rekreasyonel faaliyetlere katılabilmektedir. Engelli bireylerin yeşil alanları herhangi bir engelle karşılaşmadan kullanabilmeleri için gerekli çeşitli yapısal düzenleme standartları bulunmaktadır. Ancak bununla birlikte yeşil alanlarda kullanılacak bitkilerin de çeşitli kriterlere göre belirlenmeleri gerekmektedir. Bitkiler diğer yapısal malzemelerden farklı olarak canlı organizmalardır. Bitkiler yılın farklı dönemlerinde farklı oranlarda gelişme göstermekte, yaprak, meyve, diken oluşumunda bulunmakta, ses ve koku yaratabilmektedir. Bu özellikler çeşitli engel grupları için farklı anlamlar ifade etmektedir. Bu çalışmada engelliler için yeşil alanlardaki bitkisel tasarım olanakları araştırılmış ve çeşitli engel gruplarına göre tasarım ve bitki seçimi önerileri geliştirilmiştir. ANAHTAR KELİMELER: Yeşil Alan, Engelli Birey, Bitkisel Tasarım Green areas are the prestige areas of cities. These areas not only add aesthetic values to cities but also support them socially. As a public space, green areas should be accessible for all equally. A part of green area users are disabled. The importance of green areas for disabled people can be understood if it is consider that the rate of disabled people to all is 10% and the rate of using green areas among the disabled people is 87%. Disabled people can share something to others and attend several recreational facilities with them. The are some standarts that can be used for creating accessible places for disabled people. Nevertheless, plant species which can be used in green areas should be selected according to some criterias. Plant species are different organisms then structural elements by being 1146

2 alive. They grow in diffent rates according to the seasons, produce leafs, fruits, thorns and can be create noise and smell. These features have several meanings for different disabled groups. In this study planting design possibilities for disabled people are investigated and several design and plant selection suggestions are improved according to different disabled groups. KEY WORDS: Green spaces, disabled people, Planting Design 1.GİRİŞ Engellilik kavramı birçok kişi ve kurum tarafından farklı şekillerde yapılırken, Türkiye de 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanununun 3. Maddesinin c fıkrasında tanımlanmıştır. Bu maddeye göre engelli ; doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle normal yaşamın gereklerine uymama durumunda olup; korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyacı olan kişi olarak tanımlanmıştır (Anonim, 2013). Birleşmiş Milletler (UN/United Nations) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO/World Health Organization) tarafından hazırlanan rapora göre dünya nüfusunun yaklaşık %10 unu engelli bireyler oluşturmakta, bu oran bazı ülkelerde %15 lere ulaşmaktadır. Bu veriler doğrultusunda dünya da yaklaşık olarak milyon engelli birey olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre nüfusumuzun %12 si engelli bireylerden oluşmaktadır. Buna göre, ülkemizde yaklaşık olarak 8,5 milyon engelli bireyin yaşadığı anlaşılmaktadır (Gökçe, 2012). Yapılan çalışmalar göstermektedir ki, engelli bireyler, engelleri nedeniyle, kentsel mekânlarda karşılaştıkları olumsuzluklardan dolayı günlük hayatın gerektirdiği ihtiyaçlarını karşılayamamaktadırlar. Kentsel mekânda, engelli bireylerin hayatlarını zorlanmadan devam ettirecek biçimde hareketliliklerinin sağlanmaması, sosyal gereksinimlerini karşılamaktan da yoksul bırakılmalarına neden olmaktadır (Gökçe, 2012). Tüm insanların ortak kullanım hakkı olan kentsel yeşil alanları herhangi bir rahatsızlık duymadan kullanmak engelli bireylerinde hakkıdır. Bu nedenle engelli gruplarında istek ve ihtiyaçları doğrultusunda alanda rahat bir şekilde bulunmalarını sağlayacak ilkelere tasarım aşamasında dikkat edilmesi gerekmektedir. Tasarım aşamasında dikkat edilmesi gereken kriterlerden biriside bitkisel tasarımdır. Bitkiler yeşil alanlarda estetik özellikleri kadar işlevsel olarak da kullanılmaktadır. Ancak kullanılan her bitkinin kendine özgü özellikleri bulunmaktadır. Her bitkinin kendine özgü yaprak, çiçek, dal, gövde, kök, doku, taç vb. gibi fiziksel ve bu özelliklere bağlı ses, koku, tat, dokunma gibi duyusal özellikleri vardır. Bu özellikler farklı engel grupları için farklı anlamlar ifade edebilmekte ve tasarım aşamasında göz önünde bulundurulması gereken bir konu olarak bulunmaktadır. 2. MATERYAL ve YÖNTEM Çalışmanın ana materyalini literatür taramaları oluşturmaktadır. Bu nedenle ilk aşamada bitkisel tasarıma ilişkin bir literatür taraması yapılmış, kentsel alanlarda erişilebilir bir 1147

3 tasarım oluşturma sürecinde bitkisel tasarımın ne şekilde kullanabileceğine ilişkin bilgiler toplanmıştır. Bununla beraber engellilerle ilgili standartlar araştırılmış, konu dahilinde olan standartlar çalışmaya dahil edilmiştir. Çalışma kapsamında konuyla ilgili yayımlanmış tez, kitap, makale, bildiri gibi yazılı kaynaklar ve engellilere ilişkin internet siteleri araştırılarak literatürler toplanmıştır. Yapılan değerlendirmeler ışığında engelliler için bitkisel tasarıma dair öneriler geliştirilmiştir. 3. BULGULAR Engellileri bitkisel tasarım konusuna göre 4 gruba ayırmak mümkündür. Bunlar; Görme Engelliler Fiziksel Engelliler Zihinsel Engelliler İşitme Engelliler 3.1. Görme Engelliler Görme engelli bireylerin diğer duyu organları, özellikle dokunma ve işitme duyuları gelişmiştir. Sağlıklı bireylerin dikkate almadığı sesler onlar için çeşitli anlamlar ifade etmektedir. Çünkü görme engelli bireyler algıladıkları sesleri yorumlamakta ve bu doğrultuda yönlerini ve uzaklıkları tahmin etmektedirler. Ayrıca yürümelerine yardımcı olması için kullandıkları değnekleri ile yerdeki dokuları hissetmekte ve anlamaktadırlar. Görme engelliler için yapılacak olan tasarımlarda bitkilerin görme engelliler için tehlike oluşturmamasına dikkat edilmelidir. Bu nedenle tasarımlarda ; - Tavan yüksekliği en az 220 cm yüksekliği seviyesinde olmalıdır. Bu sayede görme engellilerin hareket halinde nesnelere çarparak zarar görmeleri engellenecektir. Bu yükseklik yol ağaçlaması yapılırken de göz önünde bulundurulmalı, bitkilerin taç yapısı ve yükseklikleri dikkate alınmalıdır. - Bazı bitkiler sahip oldukları dikenler ya da sivri parçaları ile yaralayıcı olabilmektedir. Bununla beraber bazı bitkilerin meyve, yaprak ya da kökleri zehirli maddeler içerebilmektedir. Bu nedenle bitkisel tasarımda tür seçimi aşamasında bu iki konu göz önünde bulundurulmalıdır. - Görme engelli bireylerde görme duyusunun sağlıklı olması % değerler üzerinden ölçülmektedir. Bireyler ya tamamen sağlıklı ya da tamamen görme engelli olmayabilir. Bir gözü ya da iki gözü birden örneğin % vb görüşe sahip bireyler de engelli birey olarak kabul edilmektedir. Dolayısı ile tasarımlarda görme algısını artıran parlak renkler ve kontrastlar kullanılması görme engelli bireylerin mekanı algılaması açısından önemlidir. - ÖZİDA (2008) kaldırım üzerindeki ağaçların görme özürlü bireyler tarafından fark edilebilmesi için, ağaç diplerinde çevre ile renk zıtlığına sahip ızgaralar veya çakıllar yerleştirilmesi önerilmektedir. - BM (2004) in çalışmasında yaya kaldırımındaki bitki kasası, ağaççık gibi bir tasarım elemanının bitiminden itibaren 0.60 m lik bir alanda doku farklılaşması yaratılarak duyumsanabilir yüzey oluşturulması önerilmektedir. 1148

4 - Görme engellilerin en fazla yardım aldıkları duyu duymadır. Sesler sayesinde nesnelerin yerleri ve uzaklıkları hakkında bilgi sahibi olabilir ve mekanı daha iyi algılayabilirler. Tasarımlarda ses çok önemli birer bileşendir. Bu nedenle gerek rüzgar esintisi ile ses oluşturan bitkiler kullanılarak, gerek kullanılan uygun türlerle mekana çekilebilen kuş, kurbağa gibi yaban hayvanları ile mekana ses etkisi kazandırılabilmektedir. - Görme engelliler için mekan algısında koku da önemli bir öğedir. Mekan içinde ya da çevresinde seçilecek uygun türlerle yapılacak olan tasarımlarla mekana çeşitli kokular sağlanması ve engelli bireylerin mekanı bu şekilde daha fazla algılamaları sağlanabilmektedir. - Ayrıca yeşil alanlarda yer örtücülerle farklı dokular elde etmek mümkündür. Bu dokular görme engellilerin yönlenmelerinde bir araç olarak kullanılabilmektedir Fiziksel Engelliler Fiziksel engelli olan bireyler için yapılacak olan tasarımlarda zemin en önemli faktördür. Çünkü engelli olan bireyler tekerlekli sandalye, koltuk değnekleri gibi çeşitli yardımcı aletlerle hareket ettiklerinden dolayı alanın mümkün olduğunca düz ve hareketi zorlaştırmayacak bir zemine sahip olması gerekmektedir. - TS 8146 ya göre tekerlekli sandalye kullanan bir engellinin rahat hareket edebilmesi için yürüme yolu genişlikleri en az 90 cm olmalıdır. Yeşil alanlarda tür seçimi yapılırken bu konu göz önünde bulundurulmalı, özellikle bakım koşullarının yetersiz olduğu alanlarda yatay yönde gelişim göstererek yol genişliklerini kısıtlayabilecek bitki türleri tercih edilmemelidir. - Yeşil alanlarda iklimsel aktiviteler sonrası ya da sonbahar-kış döneminde, yaprak,dal, meyve dökümü ile birlikte fiziksel engelli bireylerin hareketlerini engelleyebilecek türlerden kaçınılmalıdır. - Fiziksel engelli bireylerin hareketi esnasında zorluk yaşamamaları için geniş yeşil alanlarda hareketi zorlaştırmayan yer örtücü bitkiler tercih edilmelidir. - Engelli bireylerin yeşil dokuya dokunup hissedebilmeleri için yüksek boyutlu çalılar ve küçük boyutlu ağaçlar tercih edilebilmektedir Zihinsel Engelliler Zihinsel engelli insanlar, sağlıklı insanlara göre hayata farklı bir penceren bakmakta ve o şekilde algılamaktadır. Bu özelliklerinden yola çıkarak zihinsel engelli bireyler için yapılacak olan bitkisel tasarımlarda aşağıdaki unsurların dikkate alınması gereklidir. - Yapılan çalışmalar otistik rahatsızlığı olan bireylerin kokuya karşı aşırı hassasiyet gösterdikleri ve bu tarz ortamları tercih etmediklerini ortaya koymuştur. Bu nedenle bu engel grubu için koku etkisi çok fazla olan türlerin kullanımından kaçınılmalıdır. - Bu engel grubu yeşil alanları genellikle aile ya da bakıcıları ile beraber kullanmakta olsalar da, özellikle yenildiğinde sağlığa tehlike oluşturabilecek türlerden kaçınılmalıdır. - Dikenleri ya da gövdeleri, dokunulduğunda insana zarar verebilecek türler bu tarz insanların kullanacağı alanlarda tercih edilmemelidir. 1149

5 - Bu alanlarda bitkilerle yarı kapalı ya da kapalı mekanlar oluşturularak engelli bireylerin daha güvenli alanlarda vakit geçirmeleri sağlanabilmektedir. - Oluşturulacak kompozisyonlar basit ve rahat algılanabilir olmalıdır İşitme Engelliler Sesleri tamamen ya da belli bir seviyede duyamayan bireyler işitme engelli olarak tanımlanmaktadır. Bitkisel tasarımda bu grup en az seçici grup durumundadır. Bu grup göz önüne alınarak yapılacak tasarımlarda; - Görme ve koklama duyusunun uyarılması ön plana çıkarılabilmekte, bitkisel tasarım çalışmalarında farklı kompozisyonlar oluşturularak renk ve koku etkisiyle öne çıkan türler tercih edilebilmektedir. 4. SONUÇ ve ÖNERİLER Bedensel yetenekleri ne olursa olsun, tüm insanların kentsel yaşama katılım gereksinimleri belli ayrımlara dayanmaksızın ele alınmalı ve tasarımlara yansıtılmalıdır. Engellilerin toplumun ayrı bir kesimi olmaktan çok bütünleşik bir parçası olduğu kabul edilmeli ve kentsel yaşama katılım engelli gereksinimlerinden çok insan gereksinimleri biçiminde ele alınmalı, tasarımın bütünleştirici, çoğulcu ve ayrımsız olması ilkeleri benimsenmelidir. Buradan hareketle kenti ve kent içindeki tüm mekanları engellilerin de kullanabileceği şekilde tasarlamak, tasarımcıların, yöneticilerin ve karar vericilerin önceliği olmalıdır. Bu süreçte yapısal öğelerin düzenlenmesinin yanında, yeşil alanlarda kullanılacak bitki türlerinin seçimi de önem kazanmaktadır. Herbir engel grubunun farklı istek, ihtiyaç ve beklentileri olabilmektedir. Yapılacak tasarımlarda ve bitki türü seçimlerinde bu engel grupları ayrı ayrı ve birlikte düşünülerek, uygun tür seçimi yapılmalı ve seçilen türler belli tasarım kriterlerine göre konumlandırılmalıdır. Herkes için erişilebilir olan tasarımlar bu şekilde ortaya çıkabilecektir. 5. KAYNAKLAR Anonim, Gökçe, D., Antalya Atatürk Kültür Parkı Örneğinde Parkların Engelli Bireyler Tarafından Kullanım Olanakları. Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Antalya, 96 s. ÖZİ (T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi başkanlığı), Yerel Yönetimler İçin Ulaşılabilirlik Temel Bilgiler Teknik El Kitabı, T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Yayınları, Ankara. ÖZİDA (Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı), Herkes İçin Ulaşılabilirliğin İyileştirilmesi: Örnek Uygulama Rehberi, aslından çeviri, Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, yayın no: 48, Ankara, TS 8146 Şehiriçi Yol ve Meydan Ağaçlandırma Kuralları 1150