konferansın bildirileriyle aynı zamanda yayımlanan kitabımızın İngilizce baskısında bulabilirsiniz. Dilek Kurban Demokratikleşme Programı, TESEV

Transkript

1 Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV) İstanbul da 4 5 Aralık 2006 da, dünyada ve Türkiye de ülke içinde yerinden edilme üzerine uluslararası bir konferans düzenledi. Türkiye'de ve Dünyada Yerinden Edilme: Uluslararası İlkeler, Deneyimler ve Çözüm Önerileri başlıklı konferans; yerinden edilme üzerine var olan literatürü oluşturmuş ve geliştirmiş olan uluslararası uzmanları, Türkiye nin yerinden edilme meselesi üzerine öncü araştırmalar yapmış olan yerel akademisyenleri, uluslararası kurumların temsilcilerini, Türkiye deki yerel ve ulusal kamu görevlilerini, pek çok ülkeden yerinden edilme konusunda deneyimli uluslararası pratisyenleri ve Türkiye deki yerinden edilmiş kişilerle çalışan yerel sivil toplum örgütlerini bir araya getirmesiyle Türkiye de bir ilk teşkil etmiştir. Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri nin Yerinden Edilmiş Kişiler eski Özel Temsilcisi Francis Deng i açılış konuşmacımız olarak ağırlamaktan özellikle gurur duyduk. Dr. Deng, gerçekleştirdiği Türkiye misyonu ve 2002 de hazırladığı ve Türkiye hükümetine yönelik pek çok öneriler içeren raporla hükümetin yerinden edilmiş kişilere karşı tutumunda radikal bir değişikliğe neden olmuş ve Türkiye deki yerinden edilmiş kişilerin sorunlarını hafifletmek için gösterilen çabalara paha biçilmez bir katkıda bulunmuştur. Konferansta sunulan bildirilerin coğrafi kapsamı oldukça genişti; konuşmacılar yerinden edilmeyi Kolombiya dan Sri Lanka ya, Gürcistan dan Rusya ya, Bosna dan Sırbistan a pek çok ülke üzerinden tartıştılar. Bu konferansın içeriksel kapsamı da daha önce örneği görülmeyen bir genişlikteydi; toplam dokuz panel çerçevesinde katılımcılar geri dönüş, kentsel bütünleşme, korunma, yerinden edilmiş kadın ve çocuklar, onarıcı adalet ve toplumsal mutabakat üzerine karşılaştırmalı tartışmalar gerçekleştirdiler. Konferansın pek çok ilk lerinden biri de Türkiye de yerinden edilme bağlamında toplumsal mutabakata ithaf edilen paneldi. Konferansta toplam otuz beş sunum yapıldı. Katılımcıların ve sunumlarının isimlerinin tam listesini web sayfamızda bulabilirsiniz. ( Şimdiye kadar yirmi katılımcı, konferanstaki sunumlarından yola çıkarak yazılmış makalelerini teslim etti. Bu sayfada, söz konusu makaleleri bulabilirsiniz. Okuyuculara resmin tamamını gösterebilmek adına web sitemize henüz makalelerini teslim etmemiş olan katılımcıların sunum notlarını koymaya karar verdik. Bu sunumları da web sitemizde bulabilirsiniz. Brookings-Bern Yerinden Edilme Projesi nin verdiği desteği minnettarlıkla belirtmek isteriz. Projenin eski eş direktörü Roberta Cohen, TESEV in yerinden edilme projesinin her zaman destekçisi oldu. Cohen, konferansa konuşmacı olarak katılmanın yanı sıra; aynı zamanda TESEV in Zorunlu Göç ile Yüzleşmek: Türkiye'de Yerinden Edilme Sonrası Vatandaşlığın İnşası başlıklı kitabının İngilizce baskısının ( çıkması için Brookings in finansal destek sağlamasını kabul etti ve bu kitap için bir önsöz yazdı. Roberta ya çalışmalarımıza inandığı ve onları desteklediği için minnettarız ve hep öyle olacağız. Aynı zamanda Brookings-Bern Projesi in yeni eş direktörü, Cohen in varisi, Elisabeth Ferris e konferansta sunulan makalelerin çevirisi ve düzenlenmesi için kaynak ayırarak, makalelerin dağıtımına destek olduğu için teşekkür ederiz. Brookings-Bern Projesi nden Steven Most ve Molly Browning in verdiği emekleri de belirtmek isteriz. Umarız okuyucular web sitemizdeki makaleleri faydalı ve Türkiye de ya da başka bir yerde yerinden edilme üzerine olan çalışmaları ve/veya ilgileri için ilham verici bulurlar. Makalelerin TESEV e 2007 bahar döneminde teslim edildiğine dikkat çekmek isteriz. Türkiye de yerinden edilme üzerine son dönemdeki gelişmelerle ilgili daha güncel bilgileri 1

2 konferansın bildirileriyle aynı zamanda yayımlanan kitabımızın İngilizce baskısında bulabilirsiniz. Dilek Kurban Demokratikleşme Programı, TESEV 2

3 Dünyada ve Türkiye de Yerinden Edilme Sempozyumu (4-5 Aralık 2006 Istanbul) Zekeriya Şarbak Sayın Başkan, Birleşmiş Milletler ( BM ) Genel Sekreteri Eski Özel Temsilcisi Sayın Deng, sivil ve resmi kuruluşların değerli temsilcileri, değerli araştırmacılar, değerli katılımcılar ve değerli basın mensupları, herkese günaydın diyerek sözlerime başlamak istiyorum. Son 20 yılımızı yitirmemize yol açan bir terör dönemi yaşadık. Terör, telafisi olmayan korkunç can ve mal kayıpları yanında, yüzbinlerce insanımızı yerinden, yurdundan etmiştir. Kendi ülkemizde yaşanan bu sorunun da bütün boyutlarıyla tartışılacağı Türkiye de ve Dünyada Yerinden Edilme sempozyumuna hoş geldiniz. Yerinden olma veya yerinden edilmenin daha iyi anlaşılmasına ve bu sorunun devlet ve sivil toplum tarafından daha iyi fark edilmesine yardım edecek bu sempozyumu düzenleyen, başta Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Can Paker olmak üzere tüm Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı ( TESEV ) yöneticilerine ve çalışanlarına İçişleri Bakanlığı adına teşekkür ediyorum. TESEV, Türkiye de terör nedeniyle yerinden olmuş kişilerle ilgili araştırmalarını Haziran 2006 da yayımlamıştı. Bundan iki hafta önce de Ankara da Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Sosyal ve Ekonomik Öncelikler başlıklı araştırmayı kamuoyuna açıkladı. Ayrıca, hükümetin talebi üzerine, BM nin de katkılarıyla Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması nın da 6 Aralık günü Ankara da açıklanacağını öğrendik. Dolayısıyla, yerinden olmuş kişiler meselesi hem bir sivil toplum örgütü olan TESEV tarafından hem de akademik bağımsızlığı olan bir kurum tarafından enine boyuna araştırılmıştır. Bu araştırmalar, ülkemizde hükümet ve sivil toplum tarafından sorunun fark edildiğini göstermesi bakımından çok önemlidir. Hacettepe Üniversitesi nin araştırma sonuçlarını henüz ben bilmiyorum. Ancak bu çalışmaların her biri hem kamu kuruluşları hem de sivil toplum örgütleri için değerli bir başvuru kaynağı olacak ve bundan sonraki kamu politikalarını da etkileyecek niteliktedir yılında, Türkiye Büyük Millet Meclisi nde ( TBMM ) boşaltılan köylerle ilgili olarak kurulan araştırma komisyonunda bir süre uzman olarak çalışmış ve özellikle o raporun yazımına katkıda bulunmuştum. O zaman, güvenlik nedeniyle yerlerini terk edenlere, zamanında, hızlı ve sağlıklı bir yerleşim sağlanamamasının asıl nedeninin, yasal eksiklik olduğu tespit edilmişti. Bu insanların güvenlikli bir yerde iskân edilebilmesi için devlete sorumluluk yükleyen, bunun için yetki ve kaynak sağlayan bir mevzuat yoktu. TBMM Araştırma Komisyonu tarafından o tarihte aslında bu konu çok iyi araştırılmış, olayın vahameti tüm çıplaklığıyla ortaya konmuş ve öneriler geliştirilmişti. Fakat o yıllarda, bu sorunu çözme yönünde Parlamento da mutabakat sağlanamadığından bir siyasi irade ortaya çıkamamış ve de soruna köklü bir çözüm mümkün olamamıştır. İçişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı 1

4 O günkü terör ve terörle mücadele ortamında göçü engellemek olası değildi. Fakat göçü hem bu insanların hem de toplumun yararına yönlendirmek mümkün olabilirdi. Bu bir kriz durumuydu, fakat devlet ve toplum olarak bu krizi yönetemedik. Herkesin bildiği gibi, yerinden olmuş kişilerle ilgili olarak 1994 yılından beri Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Programı ( KDRP ) uygulanıyor. Terör nedeniyle zarar gören köylerin altyapıları ve köylülerin evlerinin onarılması ve yeniden inşası için şu anda 14 ilde bu program uygulanıyor. KDRP kapsamında sadece yıllarında, (2006 Ekim ayı itibariyle) yaklaşık 57 milyon YTL harcanmış ve kişinin köye dönüşüne destek verilmiştir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne ( AİHM ) başvuruların yoğunlaşmasının sonucunda, Birleşmiş Milletler in ( BM ), diğer uluslararası kuruluşların ve sivil toplum örgütlerinin de katkılarıyla sorunun sadece KDRP ile çözülemeyeceği anlaşılmış ve Temmuz 2004 te 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Yerinden olmuş kişilerin sorunlarının çözümünde, elbette tazmin tek başına yeterli değildir. Fakat hem sivil toplum örgütlerinin çeşitli vesilelerle dile getirdikleri devlete karşı güvensizlik sorununun aşılmasında hem de bu insanların kayıplarının telafi edilmesinde tazminat çok önemli bir adım olmuştur. Yasanın etkin biçimde uygulanmasına hükümetimiz özel önem vermektedir. Başbakanımız ve İçişleri Bakanımız, kanunun süratli ve adil biçimde uygulanması, özellikle de komisyonların çalışmalarını hızlandırılmaları için bölgede görevli valilerle toplantılar yapmış ve talimatlar vermişlerdir. Bilindiği üzere, Ocak 2006 da 5233 sayılı kanunda değişiklikler yapılarak geçmişe dönük kayıpların telafisi için tanınan müracaat süresi uzatılmış, komisyonların çalışmalarını ve ödemeleri hızlandıracak yeni hükümler getirilmiştir. Gelinen aşamada göç edenlerin köylerine geri dönmelerinin önünde kayda değer bir güvenlik sorunu kalmamıştır. Ancak yerinden olmuş kişiler sorunu, kendilerine tazminat ödemekle, köylerin altyapısını tamamlamakla ve bir kısmının köyüne dönüş koşullarının sağlanmasıyla bitmemektedir. Yerinden olmuş bu insanların önemli bir kısmı, köylerine ne yapılırsa yapılsın, kendilerine ne sağlanırsa sağlansın, artık geçimlerini sağlamak veya hayatlarını sürdürmek amacıyla köylerine dönmemekte ve göç ettikleri yerlerde yaşamlarını sürdürmektedirler. Hem bölgedeki il ve ilçe merkezlerine, hem de batıdaki bazı kentlere göçün ani ve yoğun olması nedeniyle, kent alt yapıları buna cevap verememiş, bu insanlara yaşamlarını sürdürecek istihdam olanağı sunulamamıştır. Dolayısıyla, hem göç edenler, hem de göç alan kentler, tabir yerindeyse bir çöküş, bir travma yaşamışlardır. Doğu ve Güneydoğu daki kentlerde kalanların ve diğer bölgelere göç edenlerin sosyoekonomik problemleri maalesef önemli ölçüde devam etmektedir. Bu insanların önemli bir kısmı, meslek sahibi olmadıkları için gittikleri yerlerde toplum yaşamına ve iş piyasalarına entegre olamamışlardır. Daha ziyade marjinal işlerle yaşamını sürdürmek zorunda kalan bu 2

5 insanların önemli bir kısmına Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları nca ( SYDV ) gerekli yardımlar yapılmakla birlikte, bu insanların büyük çoğunluğunun yoksulluk içinde bulunduğu, özellikle eğitim çağındaki çocukların nitelikli eğitim alamadığı ve meslek edinme şansına sahip olmadıkları bir gerçektir. Büyük kentlerimizde yaşanmakta olan güvenlik zafiyeti ile yerinden olmuş kişiler arasında ilişki kurmak doğru değil, fakat terör nedeniyle büyük kentlere göçmüş, işsiz, mesleksiz ve yoksul gençlerin organize suç örgütlerince hırsızlık, kap-kaç ve insan ticareti gibi suçlar için kaynak teşkil ettiğini kimse inkâr edemez. Araştırma sonuçları, büyük kentlere göç edenlerin yine de geldikleri yere göre daha iyi sağlık ve eğitim hizmeti aldığını, insanların önemli bir bölümünün artık köyüne geri dönmek istemediğini gösteriyor. Bu durumda yerinden olmuş kişilerle ilgili politika ve uygulamaları buna göre şekillendirmek gerekiyor. Yerinden olmuş kişilerden eğitim çağında olan çocuk ve gençlerin, kendi başlarına nitelikli eğitim almaları ve meslek sahibi olmaları mümkün görünmüyor. Meslek sahibi olmayan ancak çalışabilir durumdaki büyükler için de kısa süreli meslek edindirme kursları açıp bu insanları iş bulabilir ve geçimini sağlayabilir hale getirmek gerekir. Hükümetimiz yerinden olmuş kişilerin sorunlarının çözümü için son yıllarda büyük adımlar atmıştır. KDRP ye ayrılan ödenekleri ciddi anlamda arttırılmış, hepsinden önemlisi Tazminat Yasası diye bilinen 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Ayrıca, 19 Eylül 2006 tarihinde çıkarılan 5543 sayılı İskân Kanunu ile milli güvenlik sebebiyle yerlerinin değiştirilmesine karar verilen kişilerin, yeniden iskânı hususu kalıcı bir şekilde düzenlenmiştir. SYDV lere aktarılan ödenekler önemli miktarda arttırılmıştır. Özellikle yerinden olmuş ailelerin çocuklarının eğitimlerine devam edebilmesi için parasal destek sağlanmıştır. Yasal düzenlemelere ilave olarak Doğu ve Güneydoğu dâhil tüm kırsal alanın altyapı eksikliğini tamamlamak amacıyla, 2005 yılında Köy Altyapısını Destekleme ( KÖYDES ) projesi başlatılmıştır yılında tamamlanacak bu proje ile doğuda ve batıda tüm köylerin içme suyu, kanalizasyon ve yol ihtiyaçları tamamlanmış olacaktır. Ayrıca 2007 yılında nüfusu in altındaki tüm belediyelerin de benzer şekilde yol, su ve kanalizasyon ihtiyaçları BELDES projesi ile tamamlanmış olacaktır. Ancak tüm bunlara rağmen, KDRP, KÖYDES, BELDES programlarından ayrı olarak köyüne dönme niyeti olmayan ve kentlere yerleşmiş bu kişilerin tüm ekonomik ve sosyal sorunlarının kalıcı çözümü ve ihtiyaçlarının giderilmesi için kapsamlı politikalar üretmeye ihtiyacımız var. Köye dönüş büyük ölçüde tamamlanmıştır. Bundan sonra ağırlığın hem bölgede hem de diğer kentlerde yaşayanlara verilmesi gerekir. Bakanlığımız, yerinden olmuş kişiler ve bunların sorunlarının çözümüyle ilgili olarak BM başta olmak üzere (bu arada Birleşmiş Milletler Kalkınma Programını (United Nations Development Programme - UNDP ) özel olarak belirtmeliyim) diğer uluslararası 3

6 kuruluşlarla ve de TESEV başta olmak üzere yerli ve yabancı sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapmaya devam edecektir. Bu sempozyumun Türkiye de ve dünyada yerinden olma konusunda devletlerin ve toplumların bilincini arttıracağına ve de sorunun çözümünde daha ileri ve doğru adımlar atılmasına yardım edeceğine inanıyor, sabırla beni dinlediğiniz için teşekkür ediyorum. 4

7 Ülke İçinde Yerinden Edilme ile İlgili Ana Politika Müzakereleri Roberta Cohen Yerinden edilme yüzyıllardır cereyan eden bir hadise olmasına rağmen, ancak yirminci yüzyılın son on yılında uluslararası alanda yankı bulmuştur. Soğuk Savaş sonrasında yerinden edilme sorunu yaşayan ülkelere daha rahat erişilebilmesi yerinden edilmiş kişilerin her geçen gün artan sayılarına dikkat çekmeyi kolaylaştırdı yılında, onbir ülkedeki yerinden edilmiş nüfusun sayısı 1,2 milyon iken, 1995 de bu sayı kırk ülkede 20 ila 25 milyona ulaşmıştı ki, bu rakam mülteci nüfusunun neredeyse iki katıdır. 1 Yerinden edilmiş kişilerin içinde bulundukları yoksunluk, sadece büyük bir insan hakları felaketi değil, aynı zamanda, Birleşmiş Milletler ( BM ) eski genel sekreteri Kofi Annan ın da belirttiği gibi, uluslararası ilgi gerektiren siyasi ve güvenlik odaklı bir sorun haline geldi. Ülke sınırları içerisinde istikrarsızlığa yol açan yerinden edilme, çözümsüz kaldıkça sınırları aşıp bölgesel istikrara da zarar verebilir. 2 Bu durumun çözümü için ortaya konan öneriler arasında, kendi ülkelerinde topraklarından koparılan insanların korunmasını sağlamak amacıyla yeni bir uluslararası sistem oluşturulmasının gerekliliği de vardı. İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşturulan mülteci rejimi, sadece şiddet ve zulümden kaçarken sınırı geçen kişileri kapsıyordu. Oysa çoğu devletin bu kişilere yardım etme imkânı ya da isteği olmadığı gerçeği de dikkate alınarak kendi ülkelerinde yerinden edilmiş ve risk altında olan kişiler için etkin bir çerçeve oluşturulmalıydı. Doğal olarak, yerinden edilme kadar karmaşık bir başlıkla ilgili yeni bir uluslararası rejim oluşturulması sürecinde, çeşitli tartışma ve anlaşmazlıklar ortaya çıktı. Zamanla bu anlaşmazlıkların bir kısmı çözüldü; bu makalede ise, hala devam eden altı ana müzakereye değinilmektedir: bağımsızlık, yerinden edilmiş kişi tanımı, yerinden edilmiş kişiler kategorisi, yasal çerçeve, kurumsal anlaşmalar ve yerinden edilmiş kişilerin korunması. Makalenin amacı, yerinden edilme alanının ve karşılaşılan zorlukların genel bir tanımını yapmaktır. 1. Bağımsızlık Eski BM Mülteci Yüksek Komiseri Sadako Ogata nın, 1997 yılında kendisine BM nin yerinden edilmiş kişiler için neden çalışamadığı sorulduğunda cevabı: sorun bağımsızlık 3 olmuştu. Gerçekten de, yerinden edilmeye dair her türlü tartışma bağımsızlığın nasıl tanımlanacağı ve ele alınacağı noktasından başlamalı. Ne de olsa yerinden edilme ülke sınırları içerisinde gerçekleşmektedir ve çoğu durumda, söz konusu devletlerin yetki alanı içerisindedir. Çoğu devletin yerinden edilmiş kişileri koruma kapasitesi ve isteği olmadığı için, yerinden edilmeye dair gündelik tartışmalardan biri, sorumluluğun hangi noktada uluslararası topluluğa geçeceğidir. Daha açık söylemek gerekirse, eğer çok sayıda insanın risk altında olması söz konusuysa, ülke bağımsızlığı hangi noktaya kadar bağlayıcı bir prensip olarak görülmeli? Roberta Cohen Brookings Institution Dış Politika Çalışmaları Programında Kıdemli Araştırmacı, Brookings- Bern Ülke İçinde Yerinden Edilme Projesi nde (Brookings-Bern Project on Internal Displacement) ise Kıdemli Danışman olarak görev yapmaktadır. 1 Cohen, R., ve Deng, F.M. (1998). Masses in Flight: The Global Crisis of Internal Displacement. Washington D.C.: Brookings Institution Press: 3, Annan, K. (1998). Önsöz: Cohen & Deng, Masses in Flight, s. xix. 3 Korn, D.A. (1999). Exodus Within Borders. Washington D.C.: Brookings Institution Press: 49. 1

8 Geçtiğimiz on beş sene içerisinde, yerinden edilmiş nüfusa olan uluslararası ilgi gözle görülür biçimde arttı. Ancak, çoğu devlet hala bağımsızlıklarını korumak gerekçesi ile dışarıdan gelen yardım taleplerine direnmekte. Bunun nedenleri şöyle sıralanabilir: Çoğu zaman devletlerin bir iç savaş sırasında gelen yardımın karşı tarafı güçlendireceğinden, kendi otoritelerini zayıflatacağından, direnişçi grupları meşrulaştıracağından, ya da uluslararası insancıl yardımın güçlü devletlerin zayıf olanların iç işlerine karışması için bir paravan olduğundan korkmaları. Bu nedenlerle, devletler ve uluslararası topluluk arasında düzenli olarak risk altındaki topluluklara yönelik uluslararası insancıl yardım ve korumanın hangi noktada temin edilebileceği tartışılıyor. Burada önemli olan, yüzyıllar boyunca egemenlik ve iç işlerde bağımsızlığın uluslararası ilişkilerde istikrar sağlayıcı etmenler olarak görüldüğünü hatırlamaktır. Ancak mutlak uygulamalar neticesinde, holokostttan günümüze milyonlarca insanın ölümüne ve savaşlara yol açan çeşitli insan hakları ihlallerine seyirci kalınmıştır BM Sözleşmesi de, hem insan haklarının uluslararası alanda savunulması, hem de devletlerin iç işlerine karışılmaması çağrısını yapmış ve bu ikilemi çözmekte yetersiz kalmıştır. Bağımsızlık kavramının tanımlanmasındaki değişiklikler, Soğuk Savaş sonrasında ortaya çıkmaya başladı. Örneğin, BM kararları, ihtiyacı olanlara ulaşabilmek için yardım dağıtımı erişimi, sınır-ötesi operasyon ve yardım kanalları taleplerini içermeye başladı. Bu kavramsal değişimin bir yansıması olarak Fransa, devletin iç işlerine karışılmaması prensibini çiğnediği gerekçesiyle sık sık eleştirilen, insancıl müdahale ( le droit d ingerence) kavramını öne sürdü lı yıllarda ise, o zamanki BM Genel Sektereri nin Yerinden Olmuş Kişiler Özel Temsilcisi ( Özel Temsilci ) Francis Deng yeni bir kavram öne sürdü: bir sorumluluk olarak bağımsızlık. Bu kavram çerçevesinde, devletlerin kendi vatandaşlarına, komşu ülkelere ve uluslararası topluluğa karşı çeşitli sorumlulukları bulunmaktadır. En önemlisi; yerinden edilmiş kişilerin güvenlik ve refahının sağlanmasında, birincil sorumluluk devletlere düşmektedir. Bunları sağlayamadıkları durumlarda devletler dış yardımlara açık olmalarıdır. Ancak eğer devletler, bu yardımı reddeder ya da bilinçli olarak yardıma ihtiyacı olan kişilere erişimi engeller ve çok sayıda insanı risk altında bırakırsa, uluslararası topluluğun bu sürece müdahale etme hakkı ve hatta sorumluluğu bulunmaktadır. 4 Bağımsızlığın bir sorumluluk olarak tanımlanması, insancıl yardıma ihtiyacı olan kişilerin, vatandaşı oldukları devlet sorumluluk almadığında ya da dağılma aşamasında olduğunda, uluslararası topluluk nezdinde hak ve talepleri olduğunun uluslararası düzeyde kabul görmeye başladığını gösteriyor. Dikkate değer bir nokta, hiçbir devletin bağımsızlığın sorumluluk olarak tanımlanmasına doğrudan itiraz etmediğidir - çünkü böyle bir karşı çıkış bağımsızlığın devletin vatandaşlarına hayati yardımda bulunmama hakkı verdiğini iddia etmek olacaktır. Ancak bazı devletler, ihtiyaçları olan uluslararası yardımı reddederek dolaylı da olsa bu kavrama karşı çıkmışlardır. Bazıları ise, yerinden edilmiş kişilerin güvenlik güçleri değil, direnişçi güçler tarafından topraklarından koparıldığını öne sürerek bağımsızlığın devletin bütün vatandaşlarına karşı sorumluluğu olduğunu yadsımışlardır. Benzer bir şekilde, devletler yerinden edilmiş kişiler arasında etnik, dini ve ırksal nedenlerle ayrımcılık yaptıklarında, bağımsızlığın bütün vatandaşlara karşı bir sorumluluk olduğu gerçeğine karşı çıkmış oluyorlar. Öte yandan, günümüzde artık çoğu devlet uluslararası yardım talep ediyor, yerinden edilmiş kişilere ulaşımı sağlıyor ve yardım, koruma, rehabilitasyon ve yeniden yapım aşamalarında uluslararası topluluk ile işbirliği yapıyor. Bu durum, bir yandan ülke çapındaki çalışmaları güçlendirirken, diğer yandan risk altındaki toplulukların korunmasına dair gittikçe belirginleşen bir uluslararası sorumluluğun da altını çiziyor. 4 Cohen ve Deng. Masses in Flight:

9 2005 yılında uluslararası topluluk, bağımsızlık sorumluluktur anlayışına dayanarak dönüm noktası niteliğinde yeni bir kavram oluşturdu: koruma sorumluluğu. (responsibility to protect). 5 Birleşmiş Milletler Zirve Sonucu belgesinde adı geçen 192 devlet, tüm ülkelere birincil olarak kendi nüfuslarını koruma çağrısında bulunuyor. Ancak, eğer devletler nüfuslarını soykırım, etnik temizlik, savaş ve insanlık suçlarından koruyamıyor ya da korumak istemiyorsa uluslararası topluluğun eylemde bulunmasının gerektiği belirtiliyor. Tahmin edileceği gibi, bu yeni kavramın uygulaması değişik bakış açıkları arasında keskin farklara yol açtı. Kimilerine göre koruma sorumluluğu durum bazında belirlenmeli ve Güvenlik Konseyi nin onayı alınmalı (ki bu uygulamayı kısıtlayan bir görüştür), kimilerine göre ise Güvenlik Konseyi nin harekete geçmediği durumlarda, gönüllülerden oluşan koalisyonlar insani müdahalede bulunduktan sonra uluslararası onay alabilir. Şu an itibariyle koruma sorumluluğu kavramının kabulü çerçevesinde, yerinden edilmiş kişileri korumak daha kolay hale gelmiştir. Ancak, artan yerinden edilme durumları düşünüldüğünde, herhangi bir uluslararası müdahale gerçekleşmezse, bağımsızlığın kavramsallaştırılmasında yaşanan değişim durabilir, hatta geri adım atılabilir. Bu bağlamda, mevcut tartışmanın nasıl sonuçlanacağı, ileride kendi ülkelerinde zorla yerinden edilen kişilere nasıl davranılacağı konusunda belirleyici olacaktır. 2. YERİNDEN EDİLMİŞ KİŞİ Tanımının Kapsayıcılığı Süregelen ikinci bir tartışma ise, yerinden edilmiş kişi tanımının kapsamıyla ilgilidir. Eski Özel Temsilci Deng ve onun hukuki çalışma grubu Ülke İçinde Yerinden Edilme Konusunda Yol Gösterici İlkeler de ( Yol Gösterici İlkeler ) yer alan yerinden edilmiş kişi tanımına son şeklini verdiğinde, doğal afet nedeniyle yerinden olan kişilerin tanıma dahil edilmesi üzerine yoğun bir tartışma yaşandı. Bazı kimseler, sadece şiddet ve zulümden kaçan, diğer bir deyişle sınır geçmesi halinde mülteci olacak kişilerin yerinden edilmiş kişi tanımına girmesinden yanaydı. Ancak, Yol Gösterici İlkeler in oluşturulması sırasında danışılan uzmanlardan çoğu, daha kapsamlı, yani sadece silahlı çatışma, şiddet ortamı ve insan hakları ihlallerinden kaçan kişilerin değil, aynı zamanda doğal ve insan kaynaklı afetlerle yerlerinden olanların da dahil edildiği bir tanımdan yanaydı. Doğal afetler nedeniyle yerinden olan kişilerin bu tanıma katılmasının iki nedeni vardı: 1) tanım itibariyle bu insanlar da yerlerinden olmuştur; 2) hükümetlerin çeşitli grupları siyasi veya etnik nedenlerle ihmal ederek, ayrımcılık yaparak ya da bu grupların haklarını ihlal ederek doğal afetlere müdahale ettiği bilinmektedir. Diğer bir deyişle, doğal afetler nedeniyle topraklarından kopan kişilerin de insan hakları ve korunma gibi konularda uluslararası yardıma ihtiyacı vardır. Yol Gösterici İlkeler de yer alan tanım, doğal ve insan kaynaklı 6 yerinden olma halini de içeriyor, ancak hala bu kapsamlı tanıma karşı çıkan uzmanlar var. 7 Bu tanıma göre, doğal afet nedeniyle yerinden olmuş kişiler, tahliye edilmiş kişiler ya da felaket mağdurları olarak 5 Birleşmiş Milletler Genel Meclisi (2005). Birleşmiş Milletler Zirve Sonucu, A/RES/60/1, 15 Eylül Ülke İçinde Yerinden Edilme Konusunda Yol Gösterici İlkeler in Giriş bölümünden (para 2): Bu İlkeler kapsamında, yerinden edilmiş kişiler, zorla ya da zorunda kalarak evlerinden veya sürekli olarak yaşamakta oldukları yerlerden, özellikle silahlı çatışmaların, yaygın şiddet hareketlerinin, insan hakları ihlallerinin veya doğal ya da insan kaynaklı felaketlerin sonucunda veya bunların etkilerinden kaçınmak için, uluslararası düzeyde kabul görmüş hiçbir devlet sınırını geçmeksizin kaçan ya da bu yerleri terk eden kişiler ya da kişi gruplarıdır. UN Doc.E/CN.4/1998/53/Add.2, İkinci baskı: OCHA/IDP/2004/01. 7 Bkz: Castles, S., ve Van Hear, N. (2005). Developing DFID s Policy Approach to Refugees and Internally Displaced Persons. 1. cilt. Oxford: Refugee Studies Centre: 12. 3

10 tanımlanıyor. 8 Bu konuda çalışan örgütler ise yerinden edilmiş kişi sayılarına dair veri topladıklarında, felaket nedeniyle yerinden olanları değil, çatışma nedeniyle yerinden edilenleri dikkate alıyor. Ancak, felaket nedeniyle yerinden olan kişilerin de aynı tanıma katılması yönünde baskılar son yıllarda arttı. BM Genel Sekreteri nin Yerinden Olmuş Kişilerin İnsan Hakları Özel Temsilcisi ( Özel Temsilci ) Walter Kälin 2005 yılında tsunamiden etkilenen ülkeleri ziyaret ettikten sonra en az çatışma nedenli durumlarda olduğu kadar doğal felaket nedenli durumlarda da yerinden olma sorununun incelen[mesi] ve üzerinde çalış[ılması] nın ve koruma perspektifi nin kullanılmasının önemli olduğunu belirtti. 9 Kälin bu açıklamasından sonra İnsan Hakları ve Doğal Afetler için Kullanım Kılavuzu nu oluşturmuştur. 10 Gelecekte mevsim değişiklikleri nedeniyle yaşanması beklenen felaketler düşünüldüğünde, uluslararası topluluğun bu konuya daha kapsamlı yaklaşması gerektiği görülmektedir. Kalkınma projeleri nedeniyle keyfi olarak yerinden olanlara dair de benzer tartışmalar yaşanmıştır. Yol Gösterici İlkeler kalkınma nedeniyle yerinden olan kişileri de kapsamakta, ancak bu kişiler genellikle yerinden edilmiş kişi kategorisine katılmamaktadırlar. Bu kişilere dair hangi uluslararası kurumlar sorumlu olmalıdır, ya da herhangi bir kurum sorumlu olmalı mıdır sorularına dair çok az fikir birliği vardır. Dünya Bankası ve diğer bölgesel kalkınma bankaları, kalkınma projesi kaynaklı istem dışı yer değiştirmeler üzerine bir kılavuz geliştirmiştir, ancak zaten bu programların oluşturulmasından sorumlu olan bankalar sadece izleme faaliyetinde bulunmaktadırlar. Dünya Bankası ve bölgesel kalkınma bankalarının devletlere uluslararası müktesebata uygun ulusal kanunlar çıkarılması çağrısını yapmasına rağmen, kalkınma projesi nedeniyle yerinden olan kişilere dair herhangi bir uluslararası kurumsal uygulama bulunmamaktadır. 11 Bugün kalkınma nedenli yerinden olan ve bu deneyimin yoksunlaştırdığı kişiler küresel yerinden edilmiş kişiler grubunda en büyük alt grubu oluşturmaktadır. 12 Ekonomik nedenlerle göç eden kişiler de, sıkça tartışma konusu olmaktadır. Şu anda yerinden edilmiş kişi tanımına dahil olmamakla birlikte, yerinden edilmiş kişi tanımının yoksulluk ve ekonomik ihtiyaçlar nedeniyle evlerini terk etmek zorunda kalan kişileri de içine alacak şekilde genişletilmesi, düzenli olarak gündeme getirilmektedir. 13 Ancak bugüne kadar çoğunluk, ekonomik göçmenlerin yerinden edilmiş kişi tanımı dışında tutulmasından yana olmuştur. Bunun birinci nedeni ekonomik göçmenler çerçevesinde zorlama ve istem dışı hareketin o kadar belirgin olmaması; ikincisi tanımı genişletmenin yerinden edilmiş kişilerin sorunlarına çözüm bulmayı imkânsızlaştıracağı ve üçüncüsü de yerinden edilmiş kişilerin özgün korunma ihtiyacı olan insanlar olduğuna dair siyasi uzlaşmanın bozulacağıdır. Yerinden edilmiş kişi tanımına kimlerin girdiği sorusuna benzer bir soru da kişilerin hangi noktadan sonra bu tanım dahiline girmediğidir. Kimileri için, yerinden edilme durumu sadece 8 Örneğin bkz: Cohen, R. (2006). Human Rights at Home. _RC_stmt_Harvard_Katrina.pdf. 9 Kälin, W. (2005). Protection of Internally Displaced Persons in Situations of Natural Disaster, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (27 Şubat -5 Mart). 10 UN Inter-Agency Standing Committee (BM Kurumlar Arası Daimi Komite) (2006). Protecting Persons Affected by Natural Disasters: IASC Operational Guidelines on Human Rights and Natural Disaster, Brookings- Bern Project on Internal Displacement, Haziran. 11 Bkz: Brookings-SAIS Project on Internal Displacement. (2002). Summary Report of the Conference on Development Induced Displacement. 5 Aralık, 12 Cernea, M. (2006). Development-induced and Conflict-induced IDPs: Bridging the Research Divide. Forced Migration Review, Özel Sayı, Aralık: Brookings-SAIS Project on Internal Displacement. (2004). Regional Seminar on Internal Displacement in the Americas Mexico (18-20 Şubat): 12. 4

11 yerinden edilmiş kişiler geri dönüş yaptığında son buluyor. Bu görüş genellikle geri dönüş hakkını ve terk edilen yere dönüşü temin eden Dayton Anlaşması üzerine kuruludur. 14 Diğer bir görüş ise, geri dönüşün her zaman mümkün olmadığı ve hatta istenmeyebileceğine vurgu yapar. Yol Gösterici İlkeler, yerinden edilmiş kişilere birkaç seçenek sunuyor: geri dönüş, bulundukları yerde entegrasyon veya kendi seçtikleri bir yerde yeniden yerleşim. Yerinden edilmenin sadece geri dönüş ile son bulacağını söylemek, yerinden edilmenin sona ermediği ve hatta kişilerin ihtiyaçları göz önünde bulundurulmaksızın bu durumun kuşaktan kuşağa aktarıldığı bir duruma yol açacaktır. 15 Çoğunluğun görüşü, yerinden edilmenin ne zaman bittiğine karar verilirken yerinden edilmiş kişilerin savunmasız olup olmadığını dikkate alarak onları nüfusun geri kalanından ayıran etmenleri incelemek ve yerinden edilme kaynaklı özel ihtiyaçları olup olmadığını göz önünde bulundurmaktır. Bu görüş, ayrıca kişilerin tazminat ve onarım hakkının yerinden edilmenin devam etmesinden bağımsız ele alınması gerektiğini belirtmektedir. Yerinden edilmenin ne zaman sona erdiğine dair soruların yoğunluğu dolayısıyla, Özel Temsilci Kälin den bu konuda yol göstericilik yapması istenmiştir. Bunun üzerine, Özel Temsilci, yerinden edilmenin ne zaman bittiğine karar verirken kullanılacak ölçütler hazırlamıştır. Henüz resmi olarak BM ye sunulmasa da, ölçütlerden görünen o ki, yerinden edilmiş kişilerin sorunlarının çözümü fiziksel olarak geri dönüş ve yeniden yerleşimin çok ötesindedir ve bu çözümlerin kalıcı olmasını sağlayacak koşulların yaratılmasını da içermektedir. 16 Bu ölçütler, yerinden edilmiş kişilerin sorunlarına kalıcı bir çözüm bulunup bulunmadığının belirlenmesine dair bazı koşullar da öne sürmektedir: kişi ile istişarede bulunmak, geri dönüş ya da yeniden yerleşim konusunda gönüllülük esası, geri dönüş yapılan ya da yeniden yerleşilen yerlerin güvenliği, yerinden edilmiş kişilerin maddi yardım ve mülk tazmini ya da diğer tazminat mekanizmalarına ulaşımı. Bu ölçütler yerinden edilmenin belli bir noktada bitmekten ziyade uzman yardımı ve koruma ihtiyacının gittikçe azalmasını içeren bir süreç le sonlandığını göstermektedir. 17 Bu ölçütler yaygın dolaşıma girdiğinde, uygulanmalarıyla ilgili belli noktalarda kayda değer tartışmalar yaşanacaktır. 3. Yerinden edilmiş kişi Kategorisi Bir başka tartışma ise, yerinden edilmiş kişiler kategorisinin pratikte kullanışlı olup olmadığı üzerinedir. Yerinden edilmenin uluslararası bir gündem maddesi oluşturduğu ve yerinden edilmiş kişilerin özel ihtiyaçları olduğunun fark edildiği bu günlerde bile, korumanın özel durum değil, risk altında olma bazlı sağlanmasının daha iyi olup olmayacağı tartışmaları mevcuttur. Uluslararası Kızıl Haç Komitesi ( Kızıl Haç ), örneğin, silahlı çatışma mağduru olan bütün sivilleri bir grup olarak düşünüyor ve herhangi bir grubu ayrıştırmanın, aynı derecede yardıma ihtiyacı olanlar arasında ayrımcılık yapılmasına ve dolayısıyla çatışma ve eşitsizliğe yol açabileceğine değiniyor. 18 Yerinden edilmiş kişilerin savunucuları ise tersine, yerinden edilmiş kişilerin özel ihtiyaçları olduğunu ve bu ihtiyaçların - örneğin toprak ve geçim kaynağı kaybı, daha acil gıda ve tıbbi yardım ihtiyacı, belge kaybı, mülk kaybı, şiddete 14 Örneğin, Pinheiro İlkeleri yeniden yerleşim ve tazminat ödemelerinden çok geri dönüş ve onarmalara değiniyor. Bkz: Centre on Housing Rights and Evictions. (2005). The Pinheiro Principles. Cenevre Mooney, E. (2005) The Concept of Internal Displacement and the Case for Internally Displaced Persons as a Category of Concern. Refugee Survey Quarterly 24 (3): a.g.y. 17 Kälin, W. (BM Genel Sekreteri Yerinden edilmiş kişilerin İnsan Hakları Temsilcisi). (2006). Benchmarks of Durable Solutions for Internally Displaced Persons (taslak). 18 Uluslararası Kızıl Haç Komitesi. (2000). Internally Displaced Persons: The Mandate and Role of the International Committee of the Red Cross. International Review of the Red Cross 838:

12 karşı aşırı korumasızlık ve sorunlarına kalıcı çözümler - toplumun diğer kesimlerinin ihtiyaçlarından farklı olabileceğini öne sürüyor. 19 Bu ihtiyaçları saptamanın amacı, yerinden edilmiş kişilere özel bir konum atfetmek değil; herhangi bir durumda, diğer grupların sorunlarının yanı sıra, bu özel sorunların da çözümü için çalışılmasını sağlamaktır. Dahası, yerinden edilmiş kişileri özel bir grup olarak tanımlamak, bağışçı kurumları ve uluslararası kurumları, bu sorunları çalışma alanlarına katmak konusunda ikna edebilir. Geçtiğimiz yıllarda, iki bakış açısını uzlaştırma yönlü çabalar ortaya çıkmıştır. Kızıl Haç ın yerinden edilmiş kişilere dönük 2006 politikası, yerinden edilmiş kişilerin toplumun diğer kısımlarından farklı ve bazen daha acil ihtiyaçları olduğunu belirlemiştir. Kızıl Haç, şu anda, özel olarak yerinden edilmiş kişilerin sorunlarına eğilmek ile toplumun daha geniş kesimlerine yardım etmek arasında bir denge sağla[maya] çalışmaktadır. 20 Daha önce de yerinden edilmiş kişilere dair kaygılarını belirten Avrupa Topluluğu İnsani Yardım Ofisi, artık bir grup kişinin diğerlerinden daha fazla maddi yardım ve koruma ihtiyacı içerisinde olduğu durumlarda, yardımın belli bir gruba yönlendirilmesi nin uygun olduğunu kabul ediyor. 21 Öte yandan, yerinden edilmiş kişilerin savunucuları da, diğer grupların sorunlarını gözetmeksizin yerinden edilmiş kişilerin sorunlarına öncelik verilmemesi gerektiğini ve özellikle de yerinden edilmiş kişilerin yerel nüfusla karışmış olduğu durumlarda, toplum temelli yaklaşımların hem yerinden edilmiş kişilerin hem de diğer grupların sorunlarını çözmede daha etkin olabileceğini söylemektedirler. 22 Esnek fonlama da hem yerinden edilmiş kişilerin hem de göç ettikleri yerdeki toplumun ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik tavsiyelerden biridir. Ancak, gittikçe artan sayıda devlet, sınırları dahilindeki zorla yer değiştirme sorunlarına değinmenin ne kadar önemli olduğunu fark eder ve Kızıl Haç yerinden edilmiş kişilere dair kaygıyı fazlasıyla yerinde 23 olarak tanımlarken bile, bazı uzmanlar yerinden edilmiş kişilerin özel ihtiyaçlarına odaklanan ulusal ve uluslararası ilgiyi sorgulamaktadır. 4. Yasal Çerçeve Dördüncü temel müzakere ise, yerinden edilmiş kişilere dair yasal bağlayıcılığı olan bir mekanizmaya gerek olup olmadığıdır. Yerinden edilmiş kişilerle ilgili ilk uluslararası standart olan ve BM ye 1998 yılında sunulan Yol Gösterici İlkeler in yasal bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Bu ilkeler, BM Genel Konseyi ve İnsan Hakları Komisyonu nun isteği çerçevesinde Özel Temsilci tarafından bir araya getirilen uluslararası hukuk uzmanları tarafından oluşturulmuştur. Hedeflenen, uluslararası insan hakları hukuku ve insancıl hukuk ile uyumlu olarak hazırlanan bu ilkelerin yasal bağlayıcılığı olmasıydı. O dönemde, yerinden edilme hala çok hassas bir konuydu ve yerinden edilmiş kişilere dair bir sözleşmenin devletlerin bağımsızlığı ilkesini çiğneyeceğinden endişe duyuluyordu. Bunun yanı sıra, uluslararası bir sözleşmenin kabul görmesinin on yıllar sürecek olması, ancak yerinden edilmiş kişilerin acil ihtiyaçlarının karşılanmasına dair bir belgeye ivedilikle ihtiyaç duyulması da etkili oldu. Üçüncü neden ise, yerinden edilmiş kişilerin ihtiyacını karşılamaya yetecek kadar uluslararası hukukun mevcudiyetiydi. Bütün bu nedenler 19 Bkz: Cohen & Deng. Masses in Flight: 26-29, ve Mooney. The Concept of Internal Displacement: Uluslararası Kızıl Haç Komitesi. (2006). The ICRC s Position on Internally Displaced Persons (IDPs). Cenevre, Nisan. 21 Bkz: Mooney de söz edilen Avrupa Topluluğu İnsani Yardım Ofisi Politikası, The Concept of Internal Displacement: Mooney. The Concept of Internal Displacement: The ICRC s Position on Internally Displaced Persons. 6

13 çerçevesinde, farklı araçlara dağılmış olan uluslararası hukukun çeşitli maddelerinin bir araya getirilmesi ve yerinden edilmiş kişilerin ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. 24 Üye ülkeler tarafından tartışılmamış olmasına rağmen, BM, Yol Gösterici İlkeler e sık sık yerinden edilmiş kişiler konusunda önemli bir araç ve standart olarak değiniyor; BM Genel Sekreteri ise ulusal mevzuat aracılığıyla bu ilkelerin kabul edilmesi için hükümetlere çağrıda bulunuyor. 25 Birleşmiş Milletler Zirve Sonucu belgesine dahil olan bütün hükümetlerin Yol Gösterici İlkeler i yerinden edilmiş kişilerin korunmasına dair önemli bir uluslararası çerçeve 26 olarak tanımlamasıyla da 2005 de Yol Gösterici İlkeler in yetkinliğinin altı tekrar çizildi. Bugüne kadar Yol Gösterici İlkeler kırkı aşkın dile çevrildi, BM örgütleri, bölgesel oluşumlar, sivil toplum kuruluşları ve gittikçe artan sayıda devlet tarafından yerinden edilmiş kişilere dair siyasa, kanun ve programların temelini oluşturmak üzere kullanılıyor. 27 Öte yandan, kanun ve siyasaların Yol Gösterici İlkeler e dayanması, uygulanacaklarını garanti etmiyor. Uluslararası Yerinden Edilme İzleme Merkezi ne (Internal Displacement Monitoring Centre - IDMC ) göre yerinden edilmeye dair mevzuat ve siyasalara sahip 25 ülkeden sadece 8 inin uygulamaya dair gerçek bir çaba gösterdiği düşünülebilir. 28 Bu çerçevede, bazı uzmanlar yasal bağlayıcılıkları olması durumunda, Yol Gösterici İlkeler e daha fazla uyulup uyulmayacağını sorgulamaya başlamıştır. Sözleşme yanlıları, yasal bağlayıcılığı olan bir belgenin daha fazla yetkinliği ve uluslararası tanınırlığı olacağını ve maddelerine uyulmadığı durumlarda devletlerin sorumlu tutulabileceğini öne sürüyor. 29 Bazı STK lar da, yasal bağlayıcılığı olan bir hukuksal aracın mevcudiyeti durumunda, ülkelerin yerinden edilmiş kişilere dair sorumluluklarını yerine getirme baskısını hissedeceğini söylüyor. 30 Özel Temsilci Kälin, mevcut durumda yasal bağlayıcılık ısrarında bulunulmaması için bir sürü neden sıralıyor. 31 Kälin, insan hakları sözleşmelerinin çok zorlu süreçler olduğunu ve son zamanlarda iyice çetrefilli bir hale geldiğini belirtiyor. Sözleşmeyi tamamlamanın on yılı alması beklenebileceği gibi, gerekli imzaların alınacağı ya da yerinden edilme sorunu yaşayan ülkelerin sözleşmeyi imzalayacağı - ve bunu yaparken sözleşmenin yetkinliğini kısıtlayan çekinceler öne sürmeyeceği - önceden garantilenemiyor. Dahası, devletlerin imzaladıkları sözleşmelere bile uymadığı durumlar oluyor. Bunların yanı sıra bir sözleşme kabul süreci, Yol Gösterici İlkeler in şu anda dayandığı uluslararası insan hakları hukuku ve insancıl hukuk maddelerinin yumuşatılmasına yol açabilir. Cenevre Sözleşmeleri ya da diğer uluslararası hukuk araçlarını, etkinliklerini azaltacak şekilde yeniden 24 Cohen, R. (2004). The Guiding Principles on Internal Displacement: An Innovation in International Standard Setting,. Global Governance. Ekim-Aralık: Birleşmiş Milletler Genel Meclisi. (2005). In larger freedom: toward development, security and human rights for all. Report of the Secretary-General,BM Belgesi. A/59/ Mart, para Birleşmiş Milletler Genel Meclisi. (2005). Birleşmiş Milletler Zirve Sonucu, A/RES/60/1. 25 Eylül, para Cohen, R. (2004). The Guiding Principles on Internal Displacement: Ayrıcana bkz: Cepeda-Espinosa, M.J. (2006). How far may Colombia s Constitutional Court go to protect IDP rights?. Forced Migration Review, Özel Sayı. Aralık: Uluslararası Yerinden Edilme İzleme Merkezi (Internal Displacement Monitoring Centre IDMC ). (2005). Global Overview of Trends and Developments in 2005: Örneğin bkz: Lee, L.T. (2003). The Case for an International Convention on Displaced People. J.H. Williams (Ed.) Invisible Refugees içinde. Washington DC: Chicago-Kent College of Law and Pax International. 30 Örneğin bkz: Gaffar, P.A. (2005). Responsibility toward the Displaced. IDP Newsletter 1, 7. CHA, DPA & HRC NPDS, Colombo, Temmuz. 31 Kälin, W. (2002). How Hard is Soft Law. W. Kälin, F.M. Deng, ve R. Cohen (Eds.). Recent Commentaries about the Nature and Application of the Guiding Principles on Internal Displacement içinde. İç Göç üzerine Brookings-Bern Projesi, Nisan. 7

14 yazmak isteyen bir sürü devlet bulunmaktadır. Özel temsilcinin tavsiyesi, uluslararası topluluk Yol Gösterici İlkeler de yer alan koruma düzeyinde bir aracın yasal bağlayıcılığını kabul edecek hale gelene kadar, Yol Gösterici İlkeler in kullanımının yaygınlaştırılması yönünde. Özel Temsilci, bu yaygın kullanımı cesaretlendirmek ve kanun ve siyasa yapıcılar tarafından Yol Gösterici İlkeler in soyut uluslararası hukuk ilkelerinin somut ulusal siyasa ve kanuna dönüştürülmesinde kullanılması için bir Kanun Koyuculara Kılavuz hazırlamaktadır. Aynı zamanda, bölgesel düzeyde de yasal bağlayıcılığı olan bir mekanizmanın geliştirilmesi yönünde çabalar mevcuttur. Örneğin Afrika Birliği, şu anda yasal bağlayıcılığı olan bir yerinden edilme protokolü geliştirme aşamasındadır. Yol Gösterici İlkeler i temel alan bu protokol Yol Gösterici İlkelerin otoritesini ve yasal dayanağını da güçlendirebilir; ayrıca uluslararası bir anlaşmaya geçiş adımı da teşkil edebilir. Yol Gösterici İlkeler ile belirlenen koruma düzeyini esas aldığı sürece Özel Temsilci bu çabayı çok olumlu bulmakta, 32 aynı zamanda Latin Amerika ve Avrupa daki bölgesel oluşumların da, insan hakları sözleşmelerine eklenmek üzere, yerinden edilme protokolleri oluşturmalarını tavsiye etmektedir. Özel Temsilciye göre, bu çabalar zamanla Yol Gösterici İlkeler in yerinden edilmiş kişilerin korunmasına dair uluslararası bir sözleşme haline gelmesini ya da uluslararası hukukun bütün ülkeler üzerinde bağlayıcı bir ifadesi 33 haline dönüşmesini sağlayabilir. 5. Uluslararası Düzenlemeler Yerinden edilme alanının en zorlu müzakerelerinden biri ise, mevcut uluslararası kurumsal düzenlemelerin ne kadar etkin olduğudur. On yılı aşan süredir uzmanların sonuca bağlayamadığı tartışmanın ana ekseni, mülteciler ve BM Mülteci Yüksek Komiserliği ( BMMYK ) örneğinde olduğu gibi, yetkinin tek bir kurumda toplanmasının mı yoksa BM in değişik kurumlarının sorumluluğu paylaştığı bir işbirlikçi yaklaşımın devam ettirilmesinin mi daha iyi olduğu yönündedir. Tek kurum yaklaşımını savunanlar, yerinden edilmiş kişilere dair evrensel yetkisi olan bir kurumun eksikliğinin yerinden edilme durumlarına müdahalenin tahmin edilemez ve mesul tutulamaz olmasına yol açtığını öne sürer. Mevcut durumda, çeşitli insancıl yardım ve kalkınma örgütleri - örneğin BMMYK, UNICEF, Dünya Gıda Programı, ya da BM Kalkınma Programı (United Nations Development Programme - UNDP ) - yetkileri, kaynakları ve ilgi alanları dahilinde müdahale etmek istedikleri yerinden edilme durumunu seçiyorlar. BM Acil Yardım Koordinatörü, bu kurumlar arası işbirliğini sağlamakla görevlendirildi, ancak milyar dolarlık bu kurumlara ne yapılması gerektiğini bir koordinatörün söylemesi her zaman mümkün olmuyor. Sonuç olarak ise, bazı ülkelerdeki yerinden edilmiş kişilere değişik düzeylerde yardım yapılırken, kimi ülkelerdeki yerinden edilmiş kişiler hiç yardım alamıyor yıllarında Acil Yardım Koordinatörü olarak görev yapan Jan Egeland, uluslararası yardım sisteminin boşluklar[ına]a ilk düşenler[in] yerinden edilmiş kişiler olduğunu kabul etmiştir. 34 BM Mülteci Yüksek Komiseri Antonio Guterres ise yerinden edilmiş kişiler için şüphesiz uluslararası topluluğun insancıl yardım açısından en büyük başarısızlığı tanımını yapmıştır Kälin, W. (2005). The Guiding Principles on Internal Displacement as International Minimum Standard and Protection Tool. Refugee Survey Quarterly 24 (3): Kälin, W. (2006). The Future of the Guiding Principles on Internal Displacement. Forced Migration Review. Özel Sayı, Aralık: Egeland, J. (2005) Toward a Stronger Humanitarian Response System. Forced Migration Review. Ek Sayı, Ekim: UN refugee boss says world tackling past failures. (2005). News 1, New Brisbane, Avusturalya, 27 Eylül. 8

15 Mevcut yaklaşımın eksiklerini gidermek için 2005 yılında, Georgetown Üniversitesi Uluslararası Göç Çalışmaları Enstitüsü tek kurum yaklaşımını yeniden gündeme getirdi. Sunulan öneri, hem mültecileri hem de yerinden edilmiş kişileri kapsamak üzere bir BM Zorunlu Göçmenler Yüksek Komiserliği nin kurulmasıydı. Bu öneri, yerinden edilmiş kişilerin sorunlarının hep arka planda kalacağı düşüncesinden hareketle, BMMYK nin yetkilerinin yerinden edilmiş kişileri de içerecek şekilde genişletilmesi önerisini reddediyordu. 36 Tek kurum yaklaşımı çekiciliğini korusa da, çeşitli karşı tezler de ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki, yerinden edilme sorununun boyutlarının herhangi bir kurumun kapasitesini aştığı ve bu nedenle işbirliğinin daha gerçekçi bir tutum olduğu tezidir. İkincisi, ülkelerin, amacı sadece kendi sınırları içerisindeki yerinden edilmiş kişiler ile ilgilenmek olan bir kuruma karşı çıkabilecekleri gerçeğidir. Üçüncüsü, yeni bir örgütün yerinden edilmiş kişilerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik faaliyet gösteren mevcut örgütlerin işini tekrar edeceği. Dördüncüsü ise, devam eden acil durumlar nedeniyle insancıl fonlar zaten zorlanırken yeni bir örgüt için fon yaratmanın zorluğudur. Tek kurum yaklaşımının bir türevi ise, mevcut bir örgütün, mesela BMMYK nin, yetkinliğini genişletip sorumluluğu almasıdır. Önemli aktörler yıllardır, mültecilerin korunmasına dair sahip olduğu tecrübe, hem yardım hem de korumayı içeren yetki alanı ve çeşitli ülkelerde yerinden edilmiş kişilerle yürüttüğü çalışmalar nedeniyle, BMMYK nin yetkinliğinin genişletilmesinden yana olmuşlardır. 37 Ancak bu tez, kendi alanlarını mülteci örgütüne bırakmak istemeyen STK ların yoğun tepkisine neden olmuştur. 38 BMMYK çalışanları da bu konuda hemfikir değildir. Kimileri yerinden edilmiş kişilerin sorunlarını da sorumluluk alanına kattığında örgütün işin altından kalkamayacağı fikrindedir. Diğerleri ise, kendi ülkelerinde risk altında olan kişileri korumanın, BMMYK nin temel sorumluluğunu yani ülkelerini bırakıp başka ülkelere sığınma talebinde bulunan kişilerin korunmasını zayıflatacağını düşünüyor. 39 Bu görüşü savunanlar, ülkelerin BMMYK nin ülke içindeki koruma faaliyetlerini, sığınma talebini reddetme nedeni olarak gösterebileceğinin altını çiziyorlar. 40 Buna rağmen, 2005 yılından itibaren BMMYK yüksek düzey yetkilileri, YERİNDEN EDİLMİŞ KİŞİlere daha kapsamlı olarak değinmeye başladı, hatta yardım konusunda yatkınlık gösterdi. Yeni Yüksek Komiser in görevini kabul ederken söylediği gibi: Sadece sınır geçmedikleri için hareketsiz kalamayız. 41 Yanı sıra, BMMYK tarafından hazırlanan Dünya Mültecilerinin Durumu adlı rapor örgütün sığınma talepleri konusunda hassas olması gerektiğini belirtirken aynı zamanda yerinden edilmiş kişilere yardımcı olmanın sığınma sistemini güçlendirebileceğini de ekledi: Eğer yerinden edilmiş kişilerin acılarını ve sığınma taleplerini azaltma ve geri dönüşlerine uygun koşullar yaratmaya dair bir şeyler yapılırsa ülkeler sığınma politikalarını devam ettirmeye daha sıcak bakabilirler Martin, S., Fagen, P.W., Jorgensen, K., Mann-Bondat, L. ve Schoenholtz, A. (2005). The Uprooted: Improving Humanitarian Responses to Forced Migration ( ). New York: Lexington Books. 37 BM Mülteci Yüksek Komiserliği (The Office of the United Nations High Commissioner for Refugees UNHCR ). (2006). The State of the World s Refugees. Oxford University Press: (Şema 7.3). 38 Cohen, R. (2006). Developing an International System for Internally Displaced Persons. International Studies Perspectives 7 (2): Phuong, C. (2004). The International Protection of Internally Displaced Persons. Cambridge University Press: UNHCR. (2006). The State of the World s Refugees: (Şema 7.3). 41 UN refugee boss, (2005). News UNHCR. (2006). The State of the World s Refugees: 167 (Şema 7.3). 9

16 2006 yılından itibaren, BMMYK, Acil Yardım Koordinatörü tarafından sunulan iş bölümü çerçevesinde yerinden edilmiş kişilere dair sorumluluğunu arttırmayı kabul etti. 43 BMMYK şu konularda grup liderliği yapmayı kabul etti: 1) yerinden edilmiş kişilerin korunması; 2) kampların idaresi; 3) acil durum barınması. Özetle, BMMYK bu alanlarda diğer örgütlerin çalışmalarının koordinasyonunu sağlayacak ve genel performanstan sorumlu olacak. Bu çerçevede, yeni sistem hala temel çerçeve olan işbirlikçi yaklaşım ve BM örgütlerinin düzenli olarak uzman oldukları alanlarda otoriteye sahip olmaları ihtiyacının bir birleşimi. Diğer örgütler de, kendi uzmanlıkları çerçevesinde su ve hijyen ( UNICEF ), gıda (Dünya Gıda Programı) ve erken iyileşme ( UNDP ) konularında grup liderliği yapmayı kabul etmişlerdir. Yeni sistem 2007 de uygulanmaya başlandığı için, henüz etkinliği ve yerinden edilmiş kişilerin korunması konusunun daha tahmin edilebilir ve mesuliyete tabi olup olmadığını söylemek için erken. Ancak, işbirlikçi yaklaşımın kemikleşmiş birkaç sorunu şimdiden kendini gösterdi. Bunlardan birincisi, BMMYK koruma alanında liderlik yapmak istediğinde, sahadaki diğer örgütlerin her zaman liderlik görevini teslim etmeye istekli olmaması. Çalışma alanı ve kısıtlı bağış için süregelen mücadele, bazı durumlarda BMMYK nin önünü kesti. İnsani Olaylar Koordinasyon Ofisi nin (Office for the Coordination of Humanitarian Affairs - OCHA ) tam da BMMYK nin liderlik rolünü üstlenmesi istenirken, bazı ülkelerde paralel bir koruma sistemi geliştirmekte olduğu da alınan duyumlar arasında. İkincisi, BMMYK nin idare etmesi gereken işbirlikçi yaklaşımın hantal ve kullanışsız oluşu. BMMYK, Özel Temsilci ye rapor vermeleri için sahadaki İnsancıl ve Mukim Koordinatörlere rapor vermek durumunda. Bu, BMMYK nin tartışmasız yetkin olduğu mülteci alanındaki çalışma sistematiğinden çok farklı. Üçüncüsü, yerinden edilmiş kişilerin korunması konusunda BMMYK bürokratik direnişle karşılaşabilir. İnsancıl ve Mukim Koordinatörlerin çoğu, esas görevlerinin bulundukları ülke hükümetleriyle yakın ilişkilerini devam ettirmek olduğunu düşünüp yerinden edilmiş kişilerin haklarını savunmada tereddüt edebilirler. Gerçekten de, çoğu koordinatör, koruma ve insan hakları faaliyetlerini insancıl yardım sağlanmasını önleyecek ve hatta ülkeden atılmalarına sebep olabilecek siyasi faaliyetler olarak değerlendiriyor. 44 Genel Sekreterin Özel Temsilcilerinin de sık sık siyasi kaygıları insancıl ve insan hakları hedeflerinden daha ön planda tuttukları bilinmektedir. Bütün bu sorunların tartışmayı yerinden edilmiş kişilerin ihtiyaçlarına yönelik çalışan tek bir örgütün gerekliliği noktasına geri götürüp götürmeyeceğini zaman gösterecek. Yeni bir çalışmanın gözlemlerine göre, grup yaklaşımı, geçmişteki diğer işbirlikçi yaklaşımlardan çok daha umut verici ve bu yaklaşımın başarı şansı daha yüksek. 45 BM yetkilisi Dennis McNamara ise, yeni sistemi zamanla iyi çalışır hale gelebilecek devrimsel [bir] değişim olarak tanımlıyor. 46 Ancak bazı kişiler hala bir örgütün, örneğin BMMYK nin, yerinden edilmiş kişilere dair bütün sorumluluğu üstüne almasını işbirlikçi bir sistem çerçevesinde oluşturulan grup liderliği yaklaşımına tercih ediyor. Uluslararası Mülteciler Başkan Yardımcısı Joel Charny; BM Genel Sekreteri ni, Acil Yardım Koordinatörünü ve örgüt ile bağışçıları, başarısızlığı tecrübe ve analizle sabit işbirlikçi yaklaşıma tutundukları için kopmakta olan bir kayaya tırmananlar olarak tanımlamıştır. Charny e göre ilerlemenin yolu yerinden edilmiş kişilerin ihtiyaçlarına BMMYK nin liderliğinde kapsamlı ve [BM] sistem[i] 43 Egeland. (2005). Towards a Stronger Humanitarian Response System. Forced Migration Review: Bagshaw, S. ve Paul, D. (2004). Protect or Neglect: Toward a More Effective United Nations Approach to the Protection of Internally Displaced Persons. Brookings-SAIS Project on Internal Displacement & OCHA Inter- Agency Internal Displacement Division. Washington DC/Cenevre, Kasım: Weiss, T.G. ve Korn, D.A. (2006). Internal Displacement: Conceptualization and its consequences. Londra New York: Routledge: a.g.y. s Ayrıcana bkz: McNamara, D. (2005). Who does what?. Forced Migration Review. Supplement, Ekim:

17 genelinde bir yaklaşım organize edilmesidir. 47 McNamara ya göre ise, grup yaklaşımının yerinden edilmiş kişilerin ihtiyaçlarına daha tahmin edilebilir, mesuliyetli, zamanlı ve son kertede etkin bir uluslararası yaklaşım oluşturma [potansiyeli] hafife alınmamalıdır Koruma BMMYK nin yerinden edilmiş kişiler için oluşturulan kurumlar arası sistemde koruma liderliğini kabul etmiş olması, korumanın tam olarak ne demek olduğu, kimin dahil olması gerektiği, ve atılması gereken somut adımlara dair soruları da tartışmanın merkezine oturttu. 49 BMMYK mültecilere koruma sağladığında, mültecilerin sığınma hakkını savunuyor ve Mülteci Sözleşmesi ne uygun olarak geri gönderilmeme (non-refoulement) ilkesini savunuyor. Ancak yerinden edilmiş kişilere, yani kendi ülkesi içerisinde topraklarından koparılmış kişilere gelince, koruma faaliyetlerinin temelini oluşturacak ve uluslararası kabul gören yasal bir uygulama bulunmamakta. Ayrıca, uluslararası kabul gören bir koruma tanımı ile BMMYK ve diğer örgütlerin sahada yapacaklarına dair bir fikir birliği de oluşmamış durumda. Gene de, BM birimleri ve STK lar arasında genel kabul gören, acil durumlarda yapılan uluslararası yardımın sadece ihtiyaçlara desteği değil, aynı zamanda fiziksel güvene dair kaygıları da içermesi gerektiğidir. 50 Fiziksel güvenlik ve insan hakları göz önünde bulundurulmaksızın insancıl yardım sağlanması, 1990 lı yıllarda Bosna da ortaya çıkan iyi beslenmiş ölüler trajik tanımına sahip kurbanlara yol açmıştır. BM Kurumlar-arası Daimi Komite nin korumaya dair 1999 tarihli siyasa metni (policy paper), korumayı kişinin haklarına tam saygı gösterilmesine yönelik tüm faaliyetler olarak tanımlıyor ve BM saha personeli tarafından gerçekleştirilecek koruma faaliyetlerini çeşitli kategoriler altında belirtiyor. Ancak 2004 te bir Brookings-OCHA çalışma grubunun bulgularına göre: BM nin yerinden edilmiş kişilere yaklaşımı, hala ağırlıklı olarak ad hoc ve kurumsal, sistem-çapında bir gündemden ziyade kişilerin mizaç ve inançlarına göre şekilleniyor. 51 Sonuç olarak, OCHA sahadakilerin koruma konusunda yapacaklarına yönelik detaylı talimatlar geliştirdi ve Norveç Mülteci Konseyi (Norwegian Refugee Council - NRC ) ile birlikte yerinden edilme durumlarında BM ye yardım etmek üzere hazır bekleyen bir koruma uzmanları grubu (ProCap) kurdu. 52 BMMYK, aynı zamanda Özel Temsilci nin desteğiyle yerinden edilmiş kişilerin korunması üzerine bir rehber hazırlıyor. Geçmiş örneklerden anlaşılan, koruma faaliyetlerinin, ihlallerin izlenip raporlanmasından hükümetler ve diğer aktörlerle yardıma ihtiyacı olanlara erişime dair müzakere yapmaya, yerinden edilmiş kişilerin haklarını savunmaktan sahadaki koruma görevlilerinin sayısını arttırmaya, yerleşim yerlerinin boşaltılmasından yerinden edilmiş kişilerin geri dönüşüne yardımcı olmaya ve hükümetler ve sivil toplumla kapasite geliştirme çalışmaları yapılmasına kadar çok değişik aktiviteleri kapsadığı. Ancak, ICRC ve BMMYK hariç, çok az örgütün 47 Charny, J. (2005) New approach needed to internal displacement. Forced Migration Review. Ek sayı, Ekim: McNamara, D. (2006). Humanitarian reform and new institutional responses. Forced Migration Review. Özel Sayı, Aralık: Feller, E. (2006). UNHCR s role in IDP protection: opportunities and challenges. Forced Migration Review. Özel Sayı, Aralık: United Nations Inter-Agency Standing Committee (BM Kurumlar-arası Daimi Komite). (2000). Protection of Internally Displaced Persons. IASC Policy Paper Series 2. New York. 51 Bagshaw ve Paul. Protect or Neglect: Providing capacity to do protection: ProCap Forced Migration Review, Özel Sayı, Aralık:

18 yerinden edilmiş kişilerin korunmasına dair yeterli bilgisi ve sahada koruma görevi üstlenecek deneyim ya da kabiliyeti var. Bazı uluslararası saha görevlileri, yerinden edilmiş kişilerin savunuculuğunun yapılmasının ya da diğer koruma insiyatiflerinin insancıl yardım teminini zorlaştıracağından endişe ediyor. Koruma insiyatifleri, özellikle çöken devletlerde veya devletin kendisinin yerinden edilmeye sebep olduğu durumlarda, tehlikeli olabiliyor ile 2003 yılları arasında 45 ülkede yüzlerce BM sivil görevlisi öldürüldü ve yüzlercesi de 27 ülkede esir alındı. 53 Aynı zamanda, bir sürü uluslararası örgüt ve STK, korumanın arttırılmasına dair yöntemler denemektedirler. 54 Bazı örgütlerin gözlemi, birlikte yapılan savunuculuğun hem etkin olduğu hem de bireysel olarak örgütlerin cezalandırılmasını önlediği yönünde. Korunmanın arttırılması için yardım programları oluşturulması korumaya dair kaygıları gidermekte de etkin bir yöntem. Örneğin, kadınların yakacak odun toplamak için fazla uzağa gitmesinin gerekmemesi ya da tuvaletlerin iyi aydınlatılması, kadınların tecavüze uğrayıp uğramayacağı konusunda belirleyici olabiliyor. Koruma sorunlarının yetkililere zamanında ve etkin raporlanmasının da kritik önemi var. Uluslararası örgüt ve STK ların tespitleri, geri dönüş ve entegrasyon sırasında bazen yerinden edilmiş kişilere eşlik etmenin, topraklarını ya da evlerini geri almalarına yardım etmenin ya da toprak ve mülk anlaşmazlıklarına dair mekanizmaların kurulmasıyla ilgili hükümetlere tavsiyelerde bulunmanın yararlı olacağı yönünde. Gene de, çoğu acil durumda koruma konusuna gösterilen ilgi yetersiz kalıyor. Bir görüş, İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisi ve UNICEF gibi BM birimlerinin korumada daha büyük rol almasından yana. Diğer bir görüş ise, STK personelinin daha fazla eğitim alması taraftarı. Bir başka görüş ise, BM Siyasi İlişkiler Ofisi ve BM Barış Gücü ile daha yakın işbirliğine gidilmesinden yana. Ancak bazı insancıl örgütler için askeri bir güçle işbirliği sorunlu çünkü onlara göre askeri ve insancıl müdahale ayrı olmalı. Aksi takdirde, insancıl yardım personelinin tarafsızlığına gölge düşecek, çatışmanın taraflarından biriyle özdeşleştirilecekler ve böylelikle, yardım faaliyetlerinin geleceği ve çalışanların güvenliği tehlikeye girecek. 55 Diğer bir tez ise, uluslararası barış gücünün ve polisin, yerinden edilme durumunda, 56 yani insancıl aktörlerin askeri olanlarla birlikte çalışmasının gerekli ve mümkün olduğu durumlarda, bilgi paylaşımı ve ortak planlama üzerine kurulu birleştirilmiş görev lerin oluşturulması gerektiğidir. Sonuç Kendi ülkeleri içinde yerinden edilen kişilere koruma ve yardım sağlanmasına yönelik uluslararası bir sistem oluşturma konusunda kaydedilen gelişmelere rağmen, daha çözülmesi gereken çok sorun var. Bağımsızlık, uluslararası insancıl müdahale ve ortak koruma sorumluluğu gibi karmaşık soruların yarattığı tartışmaların devam etmesi bekleniyor. Bunların yanı sıra, normatif bir çerçeve olarak Yol Gösterici İlkeler in mevcudiyeti de yasal tartışmanın sonunu getirmiyor. Çok olumlu karşılanmalarına rağmen, Yol Gösterici İlkeler in etkin uygulanması ihtiyacı, yasal bağlayıcılığa sahip bir mekanizmanın gerekli olup olmadığı tartışmasını doğurmuştur. Kurumsal alanda ise, yerinden edilmiş kişilere karşı sorumlulukların evrensel bir vekaletnamesi olmaması, BM nin yerinden edilme durumlarına etkin bir şekilde müdahale edebilmesi amacıyla çeşitli uygulamaların denenmesine yol 53 Cohen, R. (2003). Safety for Those Who Bring Help. Washington Post, 3 Kasım. 54 Örneğin bkz.: United Nations Inter-Agency Standing Committee. (2005). Growing the Sheltering Tree: Protecting Rights through Humanitarian Action. UNICEF. 55 UNHCR. (2006). The State of the World s Refugees: O Neill, W.G. (2004). A New Challenge for Peacekeepers. Washington DC: Brookings-SAIS Project on Internal Displacement. Nisan. 12

19 açmıştır. Yerinden edilmiş kişilerin korunmasına yönelik uluslararası mekanizmalar yetersizdir ve bu konu ziyadesiyle tartışmaya açıktır. Özetle, yerinden edilmiş kişilere koruma ve yardım sağlanmasına dair uluslararası bir sistemin oluşturulması gündemde olmakla birlikte, bu konu aynı zamanda yirmibirinci yüzyılın aşılması güç zorluklarından biridir. 13

20 İnkârdan Diyaloğa? Türkiye deki Yerinden Edilmeye Yönelik Ulusal ve Uluslararası Politikalar Üzerine Bir Analizi Bilgin Ayata Zorunlu göçün psiko-sosyal etkilerini araştırmak için Tamer Aker liderliğindeki psikiyatrist ve psikologlardan oluşan bir gruba katılmış ve ilk kez 1998 yılında Kürtler in zorla yerinden edilmeleri üzerine bir araştırma projesine dahil olmuştum. 1 Geriye dönüp o zamanki koşullar değerlendirdiğimde ve bugün burada gerçekleşen konferansa baktığımda, kayda değer değişimlerin gerçekleştiği açıktır. O zamanki koşullarda, Türkiye de akademisyenlerle politika üretenlerin bu konuyu ele almaktan korkmaları ya da görmezden gelmelerinin yanı sıra, uluslararası kamuoyunun Kürtler in yerinden edilmelerine ilgi göstermediği bir bağlamda, Türk devleti tarafından uygulanan baskı da bu konuya eğilmeyi oldukça zorlaştırmıştı. Dolayısıyla, bizim araştırmamız bu konudaki ilk çalışmalardan biridir ve yerinden edilen Kürtler e ulaşmamıza yardımcı olan Toplumsal Hukuk Araştırmaları Vakfı ( TOHAV ) ve Göç Edenler Sosyal Yardımlaşma ve Kültür Derneği nin ( Göç-Der ) destekleri ve işbirliği sayesinde gerçekleşmiştir. İronik bir biçimde, bu araştırmanın en zor yanı, gün gibi ortada olan durumu saptayıp dillendirmekti: Zorunlu göç mağdurlarıyla yapılan görüşmelerden ve İnsan Hakları Derneği ( İHD ), Göç-Der, İnsan Hakları İzleme Komitesi (Human Right Watch HRW ) ve ABD Mülteciler Komisyonu gibi yerli ve yabancı sivil toplum kuruluşlarının ( STK ) yayınladığı bazı raporlardan hareketle, ortada sadece zorunlu göç ve sistematik köy tahriplerinin olmadığını, aynı zamanda bunlardan büyük ölçüde devletin güvenlik güçleriyle paramiliter köy korucularının sorumlu olduğunu biliyorduk. Devlet, sadece zorunlu göç meselesine karıştığını inkâr etmekle kalmadı, bizatihi böyle bir göçün varolduğunu da reddetti. Yetkililere göre, varolan göç doğudan batıya gönüllü olarak yapılan ekonomik bir göçtü. Ancak, karanlık zamanlarda daima cılız da olsa bir ışık vardır; sayısız insan hakları eylemcisi, politikacı ve avukat bu zulmün gözden kaçmasına engel oldular. Toplantı salonuna baktığımda, İHD İstanbul şubesinden Eren Keskin, İHD Diyarbakır şubesinden Mihdi Perinçek, eski milletvekili ve belediye başkanı Haşim Haşimi, MAZLUMDER den Yılmaz Ensaroğlu, Göç-Der den Şefika Gürbüz, Diyarbakır Barosu ndan Sezgin Tanrıkulu gibi bu konuda etkin bir biçimde rol almış kişilerden bazılarını görebiliyorum. Bu kişiler, 1990 ların başında bilfiil başlayan zorunlu göç sürecinin başından itibaren zorunlu göç hakkında bilgi toplamak, raporlar yayınlamak ve zorunlu göç mağdurlarına yardım etmek için kendi kişisel güvenliklerini riske attılar. Zorunlu göçe yönelik resmi inkâr politikası sürerken bugün sadece bana değil, Kürtler in yerinden edilmeleri konusunda çalışan birçok akademisyene ve politika üreticisine de yol gösterecek ortamı hazırladılar. Çalışmaları sırasında sayısız saldırı ve cezayla karşı karşıya kalmış olmalarına rağmen, bu konferansı onların inatçı ve cesur çabalarına yönelik gecikmiş bir ödül olarak görüyorum. Eğer bu çabalar olmasaydı bugün burada olamayacaktık. John Hopkins Üniversitesi, Doktora Öğrencisi. 1 Aker, T. vd. (2002). Zorunlu İç Göç: Ruhsal ve Toplumsal Sonuçları, Anadolu Psikiyatri Dergisi 3,