Elektronik ve elektrik devre analiz yazılımı (Electronic Workbench 4.0, EWB 4.0)

Transkript

1 Elektronik ve elektrik devre analiz yazılımı (Electronic Workbench 4.0, EWB 4.0) Giriş: Electronic Workbench 4.0 uygulama yazılımının tanıtılması Electronic Workbench (EWB 4.0) yazılımı sanal bir laboratuvardır. Bu yazılımda bulunan elemanlar kullanılarak elektronik ve elektrikle ilgili bir çok deney yapılabilir. EWB 4.0 yazılımının en iyi yanı, yapılmak istenen devrenin kısa sürede denemesinin (simülasyon, canlandırma) yapılmasını sağlamasıdır. A. EWB 4.0'ı çalıştırmak için gerekli donanım ve yazılımlar EWB yazılımının 4.0 sürümü Windows 95/98/ ME işletim sistemleri altında çalışabilir. Yazılımı çalıştıracak bilgisayarın RAM belleğinin en az MB olması gerekir. (Günümüzde satılan bilgisayarların RAM belleği 64, 128 ya da 256 MB'tır.) Bilgisayarın işlemlerini yapan merkezi işlemci ise en az olmalıdır. (Günümüzde satılan bilgisayarların işlemcileri Pentium II, Pentium III, Pentium IV modelinde olup 80486'ya göre çok çok gelişmiş özelliktedir.) malzeme kutusu menü çubuğu malzemeler araç çubuğu B. EWB 4.0 yazılımının yüklenmesi ve çalıştırılması EWB 4.0 yazılımı çalıştırıldığında şekil 2'de verilen arayüz ekranda görüntülenir. EWB'de devrelerin çizildiği kısma çalışma (çizim) alanı denir. devre çizim (çalışma) alanı Şekil 1: Electronic Workbench 4.0 yazılımının simgesi cihazlar araç çubuğu Şekil 2: Electronic Workbench 4.0'ın açılışında ekranda oluşan görüntü Şekil 3: EWB 4.0 ile çizilen devrenin çalıştırılmasını sağlayan anahtar C. EWB 4.0 yazılımının işlevlerinin tanıtılması Çalışma alanına hangi eleman konacaksa fare göstergeci o elemanın üzerine götürülünce el şekline dönüşür. Bu sırada farenin sol tuşuna basılı tutularak istenilen eleman çalışma alanına taşınır. Çizim bittikten sonra ekranın sağ üst köşesinde bulunan on-off (aç kapa) anahtarıyla devre çalıştırılır. Çalışma alanına çizilen bir devrenin düzgün çalışabilmesi için herhangi bir eksiğinin olmaması gerekir. Yanlış bir devre çalıştırıldığında ekranda yanda görülen uyarı yazıları belirir. Ç. EWB 4.0 yazılımının ana menüsünün tanıtılması EWB 4.0 yazılımının ana menüsünde File, Edit, Circuit, Window ve Help vardır. Adı anılan menülere girebilmek için fare ya da klavye kullanılır. Örneğin fareyle File menüsünü açmak için göstergeç File yazısının üzerine götürülüp sol tuşa tıklanır. (File menüsünü klavye kullanarak açmak için ise Alt+F tuşlarına basılır.) 1

2 D. EWB 4.0 yazılımının ana menü seçeneklerinin tanıtılması EWB 4.0 yazılımının kullanılmasını sağlayan menülerin özellikleri şunlardır: 1. File menüsü Dosyaları ilgilendiren menüdür. File menüsündeki herhangi bir komutu çalıştırmak için fare göstergeci ilgili komutun üzerine getirildikten sonra farenin sol tuşuna tıklanır. File menüsü fare ile File yazısına tıklanarak açılabildiği gibi Alt ve F (Alt+F) tuşlarına aynı anda basılarak da açılabilir. File menüsündeki komutların özellikleri şöyledir: Şekil 4: EWB 4.0 ile çizilen devrenin hatalı olması durumunda ekranda görülen uyarı yazılarına ilişkin örnekler a. New: Yeni bir çalışma sayfası açar. New komutuna tıklandığında çalışma alanında Untidled adlı bir dosya açılır. File menüsünün komutu olan New'in tam karşısında Ctrl+N yazılıdır. Bu, yeni sayfa açma işleminin, klavyenin Ctrl ve N (Ctrl+N) tuşlarına basılarak da yapılabileceğini belirtir. b. Open: Daha önce kaydedilen bir dosyayı açmak için kullanılır. Bu komut çalıştırıldığında önceden yapılmış dosyanın nerede olduğunu bulmaya yarayan bir iletişim kutusu. Açılan kutuda daha önceden çizilmiş devreler görülür. Göstergeç açılmak istenilen devre üzerine götürüldükten sonra farenin sol tuşuna çift tıklanır. Açılmak istenen devre diskette ise Open Circuit File penceresinin sağ alt köşesinde bulunan sürücü (Drives) komutunun yanındaki oka basılarak açılan pencereden A sürücüsü seçilir. Şekil 5: EWB 4.0 yazılımının ana menüleri Şekil 6: EWB 4.0'ın file menüsünün komutları c. Save: Çizilmiş olan devreyi kaydeder. Bu işlem, fareyle Save e tıklanarak ya da Ctrl+S tuşlarına basılarak yapılabilir. Yeni çizilmiş bir dosya kaydedileceği zaman açılan pencerenin Dosya adı adlı satıra dosyanın ismi yazılır. EWB 4.0 ile hazırlanmış bir devre kaydedilirken Türk alfabesinde bulunan ç, ğ, ş, ü, İ gibi harfler kullanılmamalıdır. Çünkü bu harfler kullanılarak kaydedilen Şekil 7: Untidled adlı dosya 2

3 Şekil 8: Open komutuna tıklandığında ekranda görülen Open Circuit File iletişim kutusu dosyanın yazılım tarafından tanınıp açılması güçtür. Şekil 9: Sürücü komutuna tıklandığında görülen sürücüler ç. Save as: Daha önce kaydedilmiş olan bir dosyayı başka bir adla kaydetmek için bu komut kullanılır. d. Revert to Saved: Son yapılan işlemden geri döndürür. Bu işlevin etkin hâle gelebilmesi için daha önceden kaydedilmiş devrenin açılması ya da üzerinde çalışılan devrenin kaydedilmesi gerekir. Örneğin dört adet kondansatörü paralel olarak bağlayıp devreyi kaydedelim. Sonra devreyi açıp kondansatör grubuna seri olarak iki direnç bağlayalım. Dirençleri eklemekten vaz geçmek istiyorsak Revert to Saved komutuna tıklamamız gerekir. Bu işlem yapıldığında ekranda yandaki iletişim kutusu görülür. Tamam düğmesine tıklanırsa dört adet kondansatörden oluşan eski devre karşımıza çıkar. Şekil 10: EWB 4.0'da dosyanın adlandırılıp kaydedilmesi Şekil 11: Revert to Saved komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu e. Print: Çizilen devrenin yazıcı ile kâğıda basılmasını sağlayan komuttur. Print komutuna tıklandığında ekranda devrenin hangi özelliklerinin basılmasının istendiğini belirleyen Print adlı iletişim penceresi görülür. Penceredeki kutucuklara tıklanarak kâğıt üzerinde Parts list (parça listesi), Multimeter (multimetre), Function Generatör (sinyal jeneratörü), Oscilloscope (osilaskop) vb. gibi elemanların görünüp görünmeyeceği belirlenebilir. Print adlı iletişim kutusunda 3 Şekil 12: Print iletişim kutusu

4 bulunan Setup düğmesine tıklanırsa bilgisayara bağlı olan yazıcıyı tanıtıcı bir pencere açılır. Bu penceredeki komutlarla çıktı kalitesi, kâğıt boyutu, kâğıdın konumu (dikey, yatay) vb. ayarlanabilir. Yazıcıyla ilgili tüm ayarlamalar yapıldıktan sonra Tamam düğmesine tıklanacak olursa yazdırma işlemi başlar. f. Print Setup (yazı düzeni): Bu menüye Print komutuna tıklandığında açılan penceredeki Setup düğmesiyle ya da File menüsündeki Print Setup komutuna tıklayarak girilebilir. Print Setup komutuna tıklandığında yazıcının özelliklerine kumanda etmeyi sağlayan komutların bulunduğu bir iletişim kutusu ekranda görüntülenir. Burada istenilen ayarlamalar yapılabilir. g. Exit (çıkış): EWB 4.0'dan çıkmak için File menüsünden Exit komutuna tıklanır ya da Alt+F4 tuşlarına basılır. Şekil 13: Yazıcı ayarları iletişim kutusu Şekil 14: Install komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu ğ. Install (kurma): Install alt komutu Model Set Bundle, Spice I/O, ve PCB Export yazılımlarını EWB 4.0'a eklemek için kullanılır. Model Set Bundle, op-amp, diyot, tristör, JFET ve transistör gibi elemanların katalog bilgilerini içeren bir yazılımdır. Spice I/O (simulation program with integrated circuit emphasis) simülasyon (canlandırma) yazılımıdır. PCB Export ise baskı devre yazılımıdır. EWB 4.0 ile çizilen bir devrenin baskı devre şeması (PCB) Boardmaker, Trace Maker, Tango, Orcad, Eagle, Protel, Ultiboard gibi yazılımların birisi kullanılarak çıkarılabilir. Install komutu çalıştırıldığında Drive A, Drive B ve Cancel dan oluşan bir iletişim kutusu görülür. PCB Export, Spice I/O ve Model Set Bundle yazılımlarının disketlerinden herhangi birisi disket sürücüye takılır. Ekranda beliren açıklamalara göre kurulum işlemi tamamlandıktan sonra EWB 4.0 ile istenilen çalışmalar yapılabilir. Şekil 15: Import from spice komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu h. Import From Spice (Spice'dan getirmek): Spice yazılımıyla hazırlanmış bir dosyayı EWB 4.0 daki herhangi bir dosyaya taşımak (transfer etmek) için kullanılır. File menüsünden Import From Spice komutu çalıştırılır. Ekranda Spice Netlist adlı bir iletişim kutusu görünür. Import (ithal) edilecek *.cir uzantılı Spice dosyası seçilir ve Tamam düğmesine basılır. 4

5 ı. Export to Spice (Spice'a göndermek): EWB 4.0 ile hazırlanmış bir devrenin Spice yazılımı altında çalışabilmesi için Export to Spice komutu çalıştırılır. Bu komut çalışınca Circuit Name adlı iletişim kutusu açılır. Bu kutudaki satıra devreye verilecek isim girilir. OK (Tamam) tuşuna basıldığında EWB 4.0 da hazırlanmış dosya, *.cir uzantılı olarak kaydedilmiş olur. i. Export to PCB (baskı devre yazılımına göndermek): EWB 4.0 yazılımıyla çizilen devrenin Orcad PCB, Tango, Eagle, Protel ve Layo 1 yazılımlarına aktarılmasında kullanılan komuttur. 2. Edit (düzenleme) menüsü Edit'in sözcük anlamı düzenleme, değiştirmedir. Bu menünün Cut, Copy, Paste ve Delete komutlarının aktif olabilmesi için çalışma alanında bulunan elemanların seçili olması gerekir. Şekil 16: Export to spice komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu EWB 4.0'da eleman seçme işlemi şu yöntemlerden birisi kullanılarak yapılabilir: Şekil 17: Edit menüsünün komutları I. Fare eleman üzerine getirilerek sol tuşa bir kez tıklanır. Bu durumda elemanın zemin rengi değişir. II. Seçilecek elemanlar birden çok ise farenin sol tuşuna basılı tutulup sürükleme yöntemi kullanılır. a. Cut (kes): Çalışma alanında bulunan bir eleman fare ile seçildikten sonra edit menüsündeki Cut komutuna tıklanırsa seçili eleman ekrandan yok olur. Artık bu eleman ya da devre bilgisayarın işlemcisinin Pano (Clipboard) bölümüne aktarılmıştır. Edit menüsünden Paste komutuna tıklandığında kesilen eleman ya da elemanlar çalışma alanına yapışır. Not: Cut komutu ile EWB 4.0'daki ölçü aletleri kesilemez. Yani Panoya aktarma işlemi yapılamaz. b. Copy (kopyala): Copy komutunda seçilen eleman ya da devre ekranda kalır. Edit menüsünden Copy komutuna tıklandığında seçili eleman bilgisayarın Panosuna (Clipboard) kaydedilir. c. Paste (yapıştır): Cut ya da Copy komutlarıyla panoya aktarılan elemanı Windows'un başka uygulama alanlarına aktarmada kullanılır. Örneğin Word, Excel, Power Point, Adobe Page Maker, Paint vb. gibi yazılımlar açılıp Paste (Ctrl+V) komutu çalıştırılırsa panodaki şekiller o an kullanmakta olduğumuz yazılımın çalışma alanına yapışır. Not: Paste komutu ile EWB 4.0'daki ölçü aletleri yapıştırılamaz. ç. Delete (sil): Seçili hâldeki bir elemanı ya da devreyi silen komuttur. EWB 4.0'ın çalışma alanındaki test ve ölçü aletleri Delete Şekil 18: Çalışma alanındaki bir elemanı seçip silmek istediğimizde ekranda görülen iletişim kutusu 5

6 komutuyla silinemez. Klavyedeki Delete (Del) tuşu da aynı işlemi yapar. EWB 4.0 yazılımıyla çalışırken seçili bir eleman silineceği zaman ekranda bir iletişim kutusu açılır. Açılan kutudaki Evet düğmesine basılacak olursa seçili eleman silinir. d. Select All (tümünü seç): Select All komutuna tıklandığında çalışma alanında bulunan tüm elemanlar seçili duruma geçer. Seçilmiş elemanlar fare ile taşınabilir ya da kopyalanabilir. Eğer çalışma alanındaki devrede ölçü aleti varsa Select All komutuna tıklandıktan sonra Copy komutu çalışmaz olur. Yani ölçü ve test aletleri kopyalanamaz. Ölçü aleti bulunan bir devrede tüm elemanlar seçilip kopyalama yapılacağı zaman fare imleci şemada bulunan ölçü aletinin üzerine götürülür. İmleç el şekline dönüşünce farenin sağ tuşuna bir kez tıklanır. Farenin sağ tuşuna bir kez tıklandığında seçili olan eleman seçili olmaktan çıkar. e. Copybits (Panoya kopyala): Çizilen bir devrenin tümünü ya da bir parçasını Panoya (Clipboard) aktarmada kullanılan komuttur. Panoya aktarılmış olan bir görüntü diğer yazılımlarda (Paint, Word, Excel, PowerPoint vb.) kullanılabilir. f. Show Clipboard (Panoyu göster): Cut, Copy, Copybits komutlarından birisi kullanılarak Panoya aktarılan bir şekli görebilmek için kullanılan komuttur. Şekil 19: Circuit menüsünün komutları 3. Circuit (devre) menüsü Circuit menüsünün komutlarını görebilmek için fare Circuit yazısının üzerine getirildikten sonra bu elemanın sol tuşuna bir kez tıklanır ya da klavyeden Alt+C tuşlarına basılır. a. Activate (çalıştırma): Çalışma alanına çizilen devrenin çalışmaya başlamasını sağlar. Fareyle bu komuta tıklanır ya da klavyeden Ctrl+G tuşlarına basılır. EWB 4.0'da çizilmiş olan bir devreyi çalıştırmanın diğer yolu ekranın sağ üst köşesinde bulunan On-Off (aç kapa) anahtarını 1 konumuna getirmektir. b. Stop (durdurma): Bu komut çalışmakta olan bir devreyi durdurmak için kullanılır. Durdurma işlemi klavyeden Ctrl+T tuşlarına basılarak ya da ekranın sağ üst köşesindeki aç kapa anahtarı 0 konumuna getirilerek de yapılabilir. Eğer Circuit menüsünün komutlarından olan Analysis Options ile devrenin çalışması Steady State olarak seçilmişse aç kapa anahtarına basıldıktan sonra devre kararlı hâle ulaşınca kendiliğinden durur. c. Pause (geçici durdurma): Devrenin çalışmasını geçici olarak durdurmak için kullanılır. (Klavyeden F9 tuşuna basılarak da devrenin çalışması durdurulabilir.) Osilatör ya da dijital saat devreleri kararlı duruma ulaşmadıkları için devre hiç bir zaman otomatik olarak enerjisini kesemez. Osilatör ya da dijital saat devresi çalıştırıldığında aç kapa anahtarının yanında zamanı gösteren bir satır görülür. Devreyi Pause durumundan çalışır duruma getirmek için F9 tuşuna ya da Circuit menüsündeki Resume (sürdürme) komutuna bir kez basmak gerekir. Not: Devre Pause konumunda beklerken Circuit menüsünün komutu olan Pause, Resume şeklinde görünür. 6 Şekil 20: EWB yazılımıyla çizilmiş bir devrenin ekranın sağ üst köşesinde bulunan anahtar 1 konumuna getirilerek çalıştırılması Şekil 21: Devrenin aç kapa anahtarıyla durdurulması

7 Şekil 22: Circuit menüsünün komutlarından olan analysis options'a tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusunda steady-state seçeneğinin işaretlenmesi Şekil 23: Osilatör devresi çalışırken ekranda beliren zaman göstergesi ç. Label (ad, etiket): Çalışma alanına taşınan malzemelere ad vermek için kullanılan komuttur. Örneğin R 1, C 1, L 1, V cc vb. gibi Label komutunun çalışabilmesi için adlandırılacak malzemenin seçili olması gerekir. Label komutu kullanılarak ad verilecek elemanın özelliğine göre değişik iletişim kutuları karşımıza çıkar. Örneğin, dirence ad verileceği zaman, kondansatöre ad verileceği zaman, Şekil 24: Devre Pause konumundayken Circuit menüsünde bulunan Pause, Resume olarak görünür. üretece ad verileceği zaman, V CC yukarıda görülen iletişim kutuları ekranda görüntülenir. EWB 4.0'da seçili bir elemana ad vermenin diğer yolu klavyeden Ctrl+L tuşlarına basmaktır. Label komutu kullanılarak adlandırılmış bir elemanın adı ekranda görünmüyorsa Circuit (devre) menüsündeki Preferences (tercihler) komutuna tıklanır. Preferences komutuna tıklanınca ekranda yandaki iletişim kutusu görüntülenir. V CC Şekil 25: Label komutu kullanılarak direnç, kondansatör ve üretecin adlandırılmasına ilişkin örnekler Şekil 26: Circuit menüsünün komutu Preferences'e tıklanınca ekranda beliren iletişim kutu-sundan Show Labels (etiketleri göster) seçeneğinin işaretlenmesi d. Value (değer): Devrede kullanılan elemanların değerini değiştirmek için kullanılan komuttur. Value komutunu çalıştırma yolları şunlardır: I. Fare ile Circuit menüsündeki Value komutuna tıklanır. II. Klavyeden Ctrl+U tuşlarına basılır. 7

8 III. Farenin sol tuşuyla değeri değiştirilecek elemanın üzerine iki kez tıklanır. Devrede bulunan bir kondansatörün değeri değiştirileceği zaman yanda görülen iletişim kutusu karşımıza çıkar. Burada kondansatörün değeri değiştirileceği zaman fareyle 0.1 seçilir ve yeni değer girilir. Kondansatörün kapasite değerinin birimi ise birim olarak gösterilen bölümdeki yukarı-aşağı oklarına fareyle tıklanarak değiştirilir. Şekil 27: Seçili durumdaki kondansatörün değerini değiştirmek için Value komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu e. Model (tip): EWB 4.0 ile çalışırken ideal devre elemanları ya da istenilen modelde devre elemanı seçilebilir. Circuit menüsünde bulunan Model komutu devrede kullanılan malzemelerin tipini değiştirmek için kullanılır. Devrede kullanılan diyod, transistör vb. gibi elemanların modelini (tipini) değiştirme yolları şunlardır: I. Fareyle Circuit menüsünden Model komutuna tıklanır. II. Klavyeden Ctrl+M tuşuna basılır. III. Farenin sol tuşuyla diyot, transistör, led gibi elemanın üzerine iki kez tıklanır. Model komutunu anlamak için EWB 4.0'ın çalışma alanına bir transistör taşıyalım ve bu elemanın modelini değiştirelim. Bu işlem şöyle yapılır: I. EWB 4.0 yazılımının ekranda oluşturduğu görüntünün sol üst kısmında bulunan diyot simgesine tıklanarak malzeme kutusunda transistörlerin görünmesi sağlanır. Malzeme kutusunda transistörlerin görünebilmesi için fare ile Window menüsünden Active komutuna da tıklanabilir. II. Malzeme kutusunda görünen transistör üzerine götürülen fare imleci el şekline dönüşünce farenin sol tuşuna basılı tutularak transistör çizim alanına taşınır. III. Çalışma alanına taşınan transistörün modelini (tipini) değiştirmek için fareyle transistör seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanır. Model komutuna tıklandığında açılan iletişim kutusundan istenilen transistör tipi seçilebilir. Circuit menüsünden Model komutuna tıklandığında açılan iletişim kutusunda bulunan seçeneklerin özellikleri şunlardır: I. New Library (yeni kütüphane) butonu: Bu buton, oluşturulan bir modelin kütüphaneye (yazılıma) eklenmesinde kullanılır. II. Edit (düzenle) butonu: İlgili elemana ait büyüklüklerin değiştirilebilmesini sağlar. III. Copy (kopyala) butonu: Tercih edilmiş elemanı kopyalar. IV. Paste (yapıştır) butonu: Kopyalanmış elemanı yapıştırır. V. Delete (sil) butonu: Seçilmiş elemanı kopyalar. Şekil 28: Malzeme kutusunda transistörlerin belirmesi için farenin sol tuşuyla diyot simgesine basılır. 8 Şekil 29: Activate adlı malzeme kutusundaki transistörler Şekil 30: Çizim alanına taşınmış transistör

9 Şekil 31: Circuit menüsünden Model komutuna tıklandığında açılan iletişim kutusu Şekil 32: Transistörün modelinin (tipinin) BC547 olarak belirlenmesi VI. Rename (yeniden adlandır) butonu: Seçilen elemanın adını değiştirir. VII. Accept (onay) butonu: Yapılan tercihin kabul edilmesini sağlar. VIII. Cancel (iptal) butonu: Yapılan tercihleri iptal eder. Model komutuyla yapılan tip değiştirme işleminden sonra elemanın modelini gösteren yazı ekranda görülemiyorsa Circuit menüsünden Preferences komutuna tıklanınca açılan iletişim kutusundan Show Models seçeneği işaretlenir. f. Zoom (büyültme): Ölçü aletlerini (multimetre, sinyal jeneratörü, osilaskop, bode plotter, kelime jeneratörü, lojik analizör, lojik konvertör) büyütmek için kullanılan komuttur. Şekil 33: Transistörün modelinin (tipinin) görünmesi için Circuit menüsünden Preferences komutuna tıklanınca açılan pencereden Show Models seçeneğinin işaretlenmesi Devreye bağlı olan bir osilaskobu büyütebilmek için iki yöntem vardır: I. Fareyle osilaskop seçildikten sonra Circuit menüsündeki Zoom komutuna tıklanır. II. Farenin sol tuşu ile osilaskop üzerine iki kez tıklanır. III. Klavyeden Ctrl+Z tuşlarına basılır. Zoom komutuyla büyütülmüş olan bir ölçü aletini küçültmek için fare ile aletin büyük şeklinin sol üst köşesindeki işarete tıklandıktan sonra açılan iletişim kutusundan Close ( ) komutuna tıklanır. Şekil 34: Osilaskobun Zoom komutuyla büyütülmesi g. Rotate (döndürme): Çalışma alanında bulunan elemanları 90 'lik açılarla döndürmeyi sağlayan komuttur. Rotate (döndürme) işlemini yapabilmek için elemanın seçili olması gerekir. 9

10 Bir elemanı 90 döndürülebilmek için klavyeden Ctrl+R tuşlarına da basılabilir. ğ. Fault (hata, arıza): Bu komut herhangi bir elemanda hata oluşturmak için kullanılır. Tasarlanan bir devrede bazı elemanların arızalanması durumunda sistemde ne gibi değişikliklerin olduğunu görebilmek için Fault komutu kullanılır. Devrede bulunan direnç, diyot, transistör vb. gibi elemanlardan birisi arızalı hâle sokulacağı zaman fare ile Circuit menüsünden Fault'a tıklanabileceği gibi klavyeden Ctrl+F tuşlarına da basılabilir. Bu bilgilerden sonra 555 entegresiyle yapılmış kare dalga üreteci devresinde bulunan direnci arızalı duruma sokup sonuçları inceleyelim. Yanda verilen devrede 3,3 kω'luk direnci arızalı hâle getirelim. Fare ile 3,3 kω'luk direnci seçip Circuit menüsünden Fault komutuna tıklandığında ekranda Fault adlı iletişim kutusu belirir. Şekil 35: Ledin konumunun Rotate (döndürme) komutu kullanılarak değiştirilmesine ilişkin örnekler Fault adlı iletişim kutusunda 1, 2 ve Short seçeneklerini fare ile işaretleyip Accept düğmesine basalım. Şekil 36: 555 entegreli kare dalga üreteci devresinin normal çalışması anında entegrenin çıkışında oluşan kare dalga sinyallerinin görünümü 3,3 kω'luk direnç kısa devre edildikten sonra 555 entegreli kare dalga üreteci devresini yeniden çalıştıralım. Aşağıda görüldüğü gibi 3,3 kω'luk direnç kısa devre edildiği zaman 555'in çıkışında kare dalga oluşmaz. Şekil 37: Direnç seçiliyken Fault komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu Şekil 38: Fault iletişim penceresinde direncin kısa devre durumuna sokulması Not: Üstte görülen Fault adlı iletişim kutusunda Leakage seçeneği işaretlenirse seçilen terminal 10

11 (1 ve 2) uçlarına yazılım tarafından gösterilmeyen paralel bir direnç bağlanır. Leakage sözcüğü sızdırma hatası anlamına gelir. Leakage işaretlenince yazılım tarafından devreye eklenen ancak görülemeyen paralel direncin değeri istenildiği taktirde değiştirilebilir. Fault adlı iletişim kutusunda Short seçeneği işaretlenirse terminal uçları kısa devre hâline geçer. Open seçeneği işaretlendiğinde terminal (burada direnç) uçları açık devre yapılmış olur. None seçeneği ise hatayı kaldırır. Şekil 39: 555 entegreli kare dalga üreteci devresinde 3,3 kω'luk direncin kısa devre edilmesiyle devrenin çıkışında kare dalga oluşmaz. h. Subcircuit: Özel devre elemanları oluşturmak istendiği zaman kullanılan komuttur. Örneğin direnç ve kondansatörü paralel bağlayarak bir L-C tank devresi oluşturalım. EWB 4.0'ın çalışma alanında devre çizildikten sonra fare ile tümü seçilir. Ardından subcircuit alt komutuna tıklanır. Aşağıda görülen Subcircuit adlı iletişim kutusunda L-C tank devresine bir ad yazıldıktan sonra Copy From Circuit düğmesine basılırsa oluşturulan özel devrenin kopyası bir malzeme kutusu içinde yerini alır. Şekil 40: Kondansatör ve bobinin paralel bağlanması Şekil 41: Kondansatör ve dirençten oluşan L- C tank devresi seçildikten sonra Circuit menüsünden Subcircuit komutuna tıklandığında ekranda görünen iletişim kutusu Şekil 42: L-C tank devresinin Subcircuit komutu kullanılarak özel malzeme kutusu içine alınmış hâli Şekil 41'de görülen Subcircuit iletişim kutusunda Move From Circuit düğmesine basılırsa oluşturulan özel devre çizim alanından silinir. Replace in Circuit düğmesine tıklandığında oluşturulan devre elemanları çizim alanında blok olarak duracaktır. Cancel düğmesine tıklandığında ise yapılan özel devre çalışması iptal olacaktır. 11

12 ı. Wire color (tel rengi): Bağlantı iletkenlerinin rengini değiştirmek için kullanılan komuttur. Rengi değiştirilecek iletken fare ile seçildikten sonra Circuit menüsündeki Wire Color komutuna tıklanır ya da iletken üzerine farenin sol tuşu ile iki kez tıklanır. Bu işlem yapıldığında ekranda Wire Color adlı iletişim kutusu görülür. Bu kutudan istenilen renge farenin sol tuşu ile bir kez tıklandığında iletkenin rengi değişir. (Renk değiştirme işlemi daha çok osilaskop ile yapılan sinyal ölçümlerinde kullanılır.) Şekil 43: Wire Color adlı iletişim kutusu i. Preferences (tercihler): Elemanlara verilen adın, Modelin ve değerlerin ekranda görüntülenmesini sağlayan komuttur. Bu alt komut klavyeden Ctrl+E tuşlarına basılarak da çalıştırılabilir. Fare ile Circuit menüsünden Preferences komutuna tıklanırsa yanda görülen iletişim kutusu karşımıza çıkar. Preferences adlı iletişim kutusunda görülen seçeneklerin anlamları şunlardır: I. Show grid (ızgarayı göster): Çizim alanında düzgün şekiller oluşturmayı sağlayan ızgara görünür. II. Use grid (ızgarayı kullan): Elemanların ve bağlantı noktalarının düzgün yerleştirilmesinde kullanılır. Show grid seçeneği işaretlenmişse Use grid seçeneği de işaretlenmelidir. III. Show labels (adları göster): Kullanılan elemanın adını (R 1, C 1, L 1 T 1 vb. gibi) gösterir. IV. Show models (modelleri göster): Devrede kullanılan elemanların modelini (BC547, 2N2222 vb. gibi) gösterir. V. Show values (değerleri göster): Devrede kullanılan elemanların değerlerini (5 kω, 10 µf vb. gibi) gösterir. l. Analysis Options (analiz seçenekleri): Çizim alanındaki devrenin çalışma şeklini belirlemek için kullanılan komuttur. Bu komut klavyeden Ctrl+Y tuşlarına basılarak da çalıştırılabilir. Analysis Options komutu çalıştırıldığında ekranda yanda verilen iletişim kutusu belirir. Analysis Options iletişim kutusunda bulunan seçeneklerin anlamları şunlardır: Şekil 44: Preferences iletişim kutusu I. Transient (geçici, kısa süreli): Devrede anahtarın kapanması anında oluşan eğriler görülmek isteniyorsa bu seçenek 12 Şekil 45: Analysis Options iletişim kutusu

13 işaretlenir. II. Steady state (sabit hâl): Devre çalışması kararlı hâle ulaşınca oluşan eğriler (sinyaller) görülmek isteniyorsa bu komut seçilir. III. Assume linear operation (gerçek doğrusal işlemler): Lineer (doğrusal) özellikli devrelerin elektriksel eğrilerinin incelenmesinde kullanılır. Lineer olmayan yarı iletkenlerin lineer kısımdaki çalışmaları bu seçenek kullanılarak hassas olarak izlenebilir. IV. Pause after each screen (tek bir sinyal gösterdikten sonra dur): İncelenen devrenin oluşturduğu sinyalin ilki oluşunca devre kendini durdurur. V. Store results for each screen (her ölçüm için sonuç göster): Osilaskop probu devrenin neresine bağlanırsa cihaz oradaki sinyalin şeklini gösterir. Bu seçenek işaretlenmezse probun her yer değiştirişinde devre durur. Bu nedenle her ölçümde aç kapa anahtarını 1 konumuna almak gerekir. VI. Tolerance (tolerans, hata payı): Devrede kullanılan elemanların değerlerinin hassasiyetleri değiştirilebilir. EWB 4.0 ile devre analizi yapılırken toleransın % 1 seçeneğinde durması önerilir. VII. Time domain points per cycle (bir saykılın oluşması için gereken noktacık sayısı): Osilaskopta daha net bir dalga şeklinin oluşması için kullanılır. Bu değer 50 ile arasında seçilebilir. Örneğin seçenek penceresinden 600 değeri seçilmişse bir saykılın oluşması için 600 nokta (piksel) birleştirilir. VIII. Bode analysis point per cycle (bode plotter cihazının bir eğrisinin noktacık sayısı): EWB 4.0 yazılımının ölçü aletleri kısmında yer alan bode plotter adlı cihazın hassasiyetinin ayarlandığı seçenektir. Bu seçeneğin penceresinde 50 ile 1000 arasında değerler vardır değeri tercih edildiğinde bode plotter cihazının ekranında görülen eğri en ayrıntılı şekilde görülebilir. IX. Temporary file size for simulation (MB): Dosyanın bellekte kaplayacağı alanı tesbit etmede kullanılan seçenektir. 10 MB'lık büyüklük uygulamalar için yeterlidir. Şekil 46: Window menüsü Şekil 47: Çalışma alanının küçültülmüş hâli 4. Window (pencere) menüsü Açıklama pencerelerini ve malzeme kutularını bulunduran menüdür. Window menüsünü açmak 13

14 için fare ile Window yazısına tıklanabileceği gibi klavyeden Alt+W tuşlarına da basılabilir. Window menüsünün komutlarının görevleri şunlardır: a. Arrange (düzelt): Ekranda yapılan değişikliklerden vazgeçip, orjinal duruma geçmek için kullanılır. Örneğin fare ile ekranı küçültelim. Sonra Arrange komutuna tıklayalım. Bunu yaptığımızda ekran ilk hâline döner. b. Circuit (devre): Çizim alanının istenilen yere taşınmasını sağlayan komuttur. c. Description (tanımlama): Çizim alanında açıklama penceresinin görünmesini sağlayan komuttur. Çizim alanının alt kısmında görülen açıklama penceresine devrenin çalışmasını ya da teknik özelliklerini yazmak mümkündür. Şekil 48: Çalışma alanının Arrange komutuyla büyütülmesi Şekil 49: Description (tanımlama) penceresi örneği ç. Custom (alışkanlık): Subcircuit komutu kullanılarak oluşturulan elemanların bulunduğu malzeme kutusunu açan komuttur. Custom komutunu çalıştırmak için çizim alanının üstündeki simgesine de basılabilir. d. Passive (pasif): Passive adlı malzeme kutusunun içindeki elemanları görmek için kullanılan komuttur. Passive adlı malzeme kutusunda bağlantı noktası, şase, DC batarya, DC akım kaynağı, direnç, kondansatör, bobin, transformatör, sigorta, 5 V sabit çıkışlı DC gerilim kaynağı, potansiyometre, ayarlı kondansatör, ayarlı bobin, elektrolitik kondansatör, kare dalga üreteci ve direnç kutusu gibi elemanlar bulunur. Passive adlı malzeme kutusunu açabilmek için araç çubuğundaki direnç ( basılabilir. ) simgesine de e. Active (aktif): Active adlı malzeme kutusunun içindeki elemanları görmek için kullanılan komuttur. Active adlı malzeme kutusunda diyot, zener diyot, led, NPN transistör, PNP transistör, op-amp, besleme uçları gösterilen op-amp, tristör, şokley diyot, diyak, triyak, köprü diyot ve sinyal çarpıcı elemanları vardır. Active adlı malzeme kutusunu açabilmek için araç çubuğundaki diyot ( ) simgesine de basılabilir. 14 Şekil 50: Passive adlı malzeme kutusu Şekil 51: Active malzeme kutusu

15 f. Field effect transistor (FET, JFET): Field effect transistor adlı malzeme kutusunun içindeki elemanları görmek için kullanılan komuttur. Field effect transistor adlı malzeme kutusunda N kanallı JFET, P kanallı JFET, üç uçlu N tipi azaltan kanallı MOSFET, dört uçlu N tipi azaltan kanallı MOSFET, dört uçlu P tipi azaltan kanallı MOSFET, üç uçlu N tipi çoğaltan kanallı MOSFET, üç uçlu P tipi çoğaltan kanallı MOSFET, dört uçlu N tipi çoğaltan kanallı MOSFET, dört uçlu P tipi çoğaltan kanallı MOSFET vardır. Field effect transistor adlı malzeme kutusunu açabilmek için araç çubuğundaki JFET ( ) simgesine de basılabilir. Şekil 52: Field Effect Transistor malzeme kutusu Şekil 53: Control malzeme kutusu g. Control (kontrol): Anahtar, zaman gecikmeli anahtar, gerilim kontrollü anahtar, akım kontrollü anahtar, röle, gerilim kontrollü gerilim kaynağı, akım kontrollü akım kaynağı, gerilim kontrollü akım kaynağı, akım kontrollü gerilim kaynağı gibi elemanları içeren malzeme kutusudur. Control adlı malzeme kutusunu açabilmek için araç çubuğundaki röle ( ) simgesine de basılabilir. ğ. Hybrid (karma, melez): Analog/dijital konvertör (ADC), dijital/analog konvertör (DAC I, dijital bilgiyi akıma çevirici), tek kararlı (monostable) multivibratör ve 555 entegresini içeren malzeme kutusudur. Hybrid adlı malzeme kutusunu açabilmek için araç çubuğundaki hybrid ( ) simgesine de basılabilir. h. Indicators (göstergeler): Voltmetre, ampermetre, lamba, led prob, yedi parçalı gösterge (display), kod çözücülü yedi parçalı gösterge, kayıt elemanı ve buzzer (bazır) gibi elemanları içeren malzeme kutusudur. Indicators adlı malzeme kutusunu açabilmek için çizim alanının üstündeki simgesine de basılabilir. Şekil 54: Hybrid malzeme kutusu ı. Gates (kapılar): AND (VE), OR (VEYA), NOT (DEĞİL), NAND (VEDEĞİL), NOR (VEYADEĞİL), ve THREE STATE BUFFER (ÜÇ DURUMLU TAMPON) gibi elemanları içeren malzeme kutusudur. Gates adlı malzeme kutusunu açabilmek için çizim alanının üstündeki simgesine de basılabilir. i. Combinational (bileşimsel): Yarım toplayıcı (half adder), tam toplayıcı (full adder), 1x8 demultiplekser, BCD kodunu yedi parçalı göstergeye veren kod çözücü, 3x8 kod çözücü ve 8x3 kodlayıcı gibi elemanları içeren malzeme kutusudur. Combinational adlı malzeme kutusunu açabilmek için çizim alanının üstündeki basılabilir. 15 Şekil 55: Indicators adlı malzeme kutusu Şekil 56: Gates malzeme kutusu simgesine de j. Sequential (sırasal): R-S flip flop, set ve clear uçlu J-K flip flop, D tipi flip flop, set ve clear uçlu D tipi flip flop, binary sayıcı ve kaydırmalı kaydedici gibi elemanları içeren malzeme kutusudur.

16 Sequential adlı malzeme kutusunu açabilmek için çizim alanının üstündeki simgesine de basılabilir. k. Integrated circuits (entegreler) I. 74xx adlı kutucukta bulunan entegreler: 7400, 7402, 7404, 7405, 7406, 7407, 7408, 7409, 7410, 7411, 7412, 7415, 7420, 7421, 7422, 7425, 7426, 7427, 7428, 7430, 7432, 7433, 7437, 7438, 7440, 7451, 7454, 7455, 7469, 7472, 7473, 7474, 7486, 7492, 7493, 7425, 7442, 7445, 7475, 7476, 7477, 7490, II. 741xx adlı kutucukta bulunan entegreler: 74107, 74109, 74112, 74113, 74114, 74116, 74125, 74126, 74133, 74134, 74138, 74139, 74145, 74147, 74148, 74151, 74153, 74154, 74155, 74156, 74157, 74158, 74160, 74162, 74163, 74164, 74169, 74173, 74174, 74175, 74181, 74190, 74191, 74192, 74194, 74195, 74198, III. 742xx adlı kutucukta bulunan entegreler: 74240, 74241, 74244, 74251, 74253, 74257, 74273, 74280, 74290, 74293, IV. 743xx adlı kutucukta bulunan entegreler: 74350, 74352, 74353, 74365, 74367, 74368, 74373, 74374, 74375, 74377, 74378, V. 744xx adlı kutucukta bulunan entegreler: 74445, 74465, VI. 4xxx adlı kutucukta bulunan entegre: Şekil 57: Combinational malzeme kutusu Şekil 58: Sequential malzeme kutusu 5. Help (yardım) menüsü EWB 4.0 yazılımının özellikleri hakkında bilgiler veren menüdür. Help menüsünü açma yöntemleri şunlardır: I. Fare ile Help yazısına tıklanır. II. Klavyeden Alt+H tuşlarına basılır. Şekil 59: Help menüsü Help menüsünün alt komutlarının özellikleri şunlardır: a. Help (yardım): Help menüsünden Help komutuna tıklandığında şekil 60'ta görülen iletişim kutusu açılır. Şekil 60'ta görülen iletişim kutusu EWB 4.0 yazılımının yardım dosyalarının içindekiler listesidir. Görülen konu başlıklarından istenilene tıklanırsa geniş açıklamalara ulaşılabilir. Help iletişim kutusunda bulunan Ara seçeneğine tıklanırsa aranacak konunun yazılabileceği bir iletişim kutusu görülür. Ara seçeneğindeki satıra, hakkında bilgi alınmak istenilen konunun bir kaç harfi (örneğin battery) yazılırsa pencerede hemen b harfiyle başlayan yardım bilgileri görünür. Aranan battery kelimesiyle ilgili liste açıldıktan sonra iletişim kutusunda bulunan Görüntüle seçeneğine tıklanırsa şekil 63'te verilen pencere açılır. Üstte görülen pencereden voltage source (gerilim kaynağı) seçeneğine tıklanırsa aşağıda görülen açıklama penceresi açılır. Bu pencerede gerilim kaynağının özellikleri ile ilgili olarak İngilizce açıklamalar vardır. Help menüsünün komutu olan Help'i çalıştırmanın bir diğer yöntemi ise çizim alanında bulunan eleman ya da ölçü aletlerini seçili duruma getirdikten sonra Help komutuna tıklamaktır. Bu işlem yapıldığında seçili durumdaki eleman hakkındaki açıklamalar ekranda belirir. 16

17 Şekil 60: Help menüsündeki Help komutuna tıklandığında ekranda görünen iletişim kutusu Şekil 61: Help menüsünde ara seçeneğine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu Örneğin çizim alanındaki bir kondansatörü fareyle seçili duruma getirip Help menüsündeki Help komutuna tıklayalım. Bu durumda aşağıda görülen açıklama penceresi karşımıza çıkar. b. Help index (yardım dizini): Fare ile Help menüsünün komutu olan Help Index'e tıklanırsa EWB 4.0 yazılımının yardım menüsünde bulunan tüm konuların alfabetik olarak sıralandığı bir liste karşımıza çıkar. Şekil 62: Help menüsünde ara seçeneğine tıklandıktan sonra Battery kelimesi arandığında ekranda beliren iletişim kutusu c. About Electronics Workbench (Electronic Workbench hakkında): Fare ile Help Şekil 63: Battery kelimesiyle ilgili listede Battery seçiliyken görüntüle seçeneğine tıklandığında ekranda beliren iletişim kutusu menüsünün komutu olan About Electronics Workbench'e tıklanırsa şekil 67'de görülen bilgi penceresi açılır. 17

18 Şekil 64: Battery kelimesiyle ilgili açıklamaların bulunduğu pencere Şekil 65: Çizim alanındaki kondansatör seçiliyken Help komutuna tıklandığında ekranda görülen bilgi penceresi E. EWB 4.0'ın ana menü seçenekleri altındaki komutların tanıtılması EWB 4.0 yazılımının cihazlar araç çubuğu kısmında bulunan ölçü aletlerinin özellikleri EWB 4.0'da 7 adet ölçü aleti vardır. Şimdi bunların özelliklerini inceleyelim. 1. Multimeter (multimetre): Şekil 66: Help Index listesi DC akım, AC akım, DC gerilim, AC gerilim, direnç ve kazanç ölçen aygıttır. Fare imleci cihazlar araç çubuğunda bulunan multimetre simgesi üzerine götürüldükten sonra sol tuşa basılı tutularak sürükleme yapılırsa multimetre cihazı çalışma alanına taşınmış olur. Çalışma alanındaki küçük multimetre Şekil 67: About Electronics Workbench komutuna simgesine farenin sol tuşuyla iki kez tıklandığında ekranda görülen bilgi penceresi tıklandığında şekil 69'da verilen büyük multimetre cihazı görülür. Şekil 69'da büyütülmüş şekli görülen multimetrede Settings (ayarlar) düğmesine tıklandığında 18

19 cihazın elektriksel değerlerinin ayarlanabileceği iletişim kutusu karşımıza çıkar (şekil 70). Şekil 68: EWB 4.0 yazılımının cihazlar araç çubuğunda bulunan cihazların sembolleri Şekil 69: Multimetrenin büyütülmüş hâli Şekil 70: Multimetrenin Settings düğmesine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu Şekil 70'te görülen iletişim kutusunda multimetre: I. Ampermetre olarak kullanılması durumunda iç direnci 1 nanoohm, II. Voltmetre olarak kullanılması durumunda iç direnci 1 gigaohm, III. Ohmmetre olarak kullanılması durumunda çektiği akım 0,01 µa, IV. Desibelmetre olarak kullanılması durumunda standardı 1 V olarak ayarlanmıştır. (Iletişim kutusunda görülen ayarların değiştirilmemesi önerilir.) Şekil 71: Multimetrenin DC voltmetre olarak kullanılışı Şekil 72: Multimetrenin ohmmetre olarak kullanılışı 2. Function generator (sinyal jeneratörü): Osilatör, yükselteç vb. gibi devrelerin çalışıp çalışmadığını gözlemlemek için kullanılan, sinüsoidal, kare ve üçgen biçimli elektrik sinyalleri üreten cihazdır. Cihazlar araç çubuğu bölümünden çizim alanına taşınan sinyal jeneratörünün üzerine farenin sol tuşuyla iki kez tıklanırsa yanda görülen şekil karşımıza çıkar. Sinyal jeneratörü şeklinde de görüldüğü gibi bu cihazın ürettiği sinyallerin Frequency (frekens), Duty Cycle (sinyalin yüksek seviyesinin düşük seviyeye oranı), Amplitude (genlik), Offset (sıfırlama) ayarları istenilen değere ayarlanabilir. Sinyal jeneratörünün özellikleri şunlardır: I. Ürettiği sinyallerin frekans değeri 1 Hz ile 999 MHz arasındadır. II. Duty Cycle özelliği kare ve üçgen 19 Şekil 73: Sinyal jeneratörünün ön paneli

20 sinyallerde geçerlidir. Bu kavram kare ya da üçgen dalganın yüksek seviyesinin düşük seviyesine oranıyla ilgili yüzdesel bir rakamdır. Bu değer % 1 ile % 99 arasında ayarlanabilmektedir. Duty Cycle değerinin % 50 olarak ayarlanması doğru bir tercihtir. III. Amplitude, seçilen sinyalin gerilim değerini ayarlamamızı sağlar. IV. Offset, sinyallerin içerdiği DC bileşenle ilgilidir. Cihazın ürettiği sinyalde DC bileşen istenmiyorsa bu ayar sıfırda bırakılır. Offset ayarı, sinyal jeneratöründe -999 kv'tan 999 kv'a kadar ayarlanabilir. Offset ayarı sıfır olduğu zaman sinyal şekli osilaskop ekranında görüldüğünde, sinyal tam orta noktayı referans alacaktır. Offset ayarı (-) değerde seçildiğinde, şekil osilaskop ekranında yatay eksenin altında, (+) değerde seçildiğinde ise yatay eksenin üstünde görünecektir. V. Sinyal jeneratörünün üç adet çıkış ucu vardır. Devre uygulamalarında çoğunlukla (+) ve COM uçları kullanılır. Eğer devreye şaseye göre (-) sinyal uygulanacaksa (-) ve COM uçlarından besleme yapılır. Şekil 74: Osilaskobun görünümü 3. Oscilloscope (osilaskop): Elektrik ve elektronikle ilgili devrelerin belirli noktalarındaki sinyalleri görüntülü olarak gösteren cihaza osilaskop denir. Osilaskop ekranında görülen sinyallere bakılarak gerilim (genlik), frekans, faz farkı gibi elektriksel değerler ölçülebilir. EWB 4.0 yazılımının cihazlar araç çubuğu bölümünde bulunan osilaskop simgesi fareyle sürüklenerek çizim alanına getirildikten sonra üzerine iki kez tıklanıp büyütüldüğünde yandaki görüntü karşımıza çıkar. Çizim alanında bulunan devrede şase (ground) kullanılmışsa osilaskobun ground ucunu şaseye bağlamaya gerek yoktur. Hariçten pozitif ve negatif kenarlı tetikleme sinyali gerekiyorsa Trigger ucu kullanılır. Time Base ile sinyalin bir periyodu tamamlama süresi ayarlanabilir. Time Base bölümü frekansın belirlenmesinde kullanılır. Cihazın ekranında oluşan sinyalin yatay eksende kapladığı kare sayısı bulunur. Bulunan değer Time Base kutucuğunda görülen değerle çarpılıp periyod (T) belirlenir. Daha sonra f = 1/T [Hz] denklemi kullanılarak sinyalin frekansı belirlenir. Örneğin osilaskobun ekranında görülen sinüsoidal sinyalin yatay eksende 4 karelik bir alanı kapladığını varsayalım. Bu sırada Time Base seçeneği de 1 milisaniye (ms) konumunda olsun. Buna göre sinyalin frekansını bulalım. T = yatay kare sayısı x time base = 4. 1 = 4 ms = 0,004 s f = 1/T = 1/0,004 = 250 Hz Osilaskop ekranında oluşan sinyalin gerilim (genlik) değeri ise şöyle bulunur: Önce sinyalin dikey eksende kapladığı kare sayısı bulunur. Bulunan değer cihazın V/div bölümündeki rakam ile çarpılır. Ortaya çıkan rakam tepeden tepeye maksimum gerilim (V p-p, V t-t ) değeridir. V t-t = Dikey eksendeki kare sayısı. V/div [V] V t-t = DKS. V/div [V] denklemiyle bulunan tepeden tepeye değerden yola çıkarak etkin değeri bulmak için şu denklem kullanılır: 20

21 V et = (V t-t. 0,707)/2 [V] Örnek: Osilaskop ekranında oluşan sinyalin dikey eksende kapladığı alan 6 karedir. Bu sırada cihazın A kanalı 5 V/div kademesindedir. Gerilimin etkin değerini bulunuz. Çözüm: V t-t = 6. 5 = 30 V V et = (30. 0,707)/2 = 10,605 V Şekil 75: Osilaskobun kapatılması EWB 4.0'da çift ışınlı (iki kanallı) bir osilaskop vardır. Ekranda büyük görünümlü olan osilaskobu küçültmek için cihazın sol üst köşesindeki tuşa fareyle tıklandıktan sonra açılan pencereden Close komutuna tıklanır. Osilaskobun görünümünün daha büyük olması isteniyorsa fare ile cihazın resmi üzerindeki Zoom butonuna tıklanır. Bu durumda daha büyük bir bir osilaskop görüntüsü karşımıza çıkar. Büyük osilaskobun görüntüsünü küçültmek için Reduce (azaltma) düğmesine tıklamak gerekir. EWB 4.0'daki osilaskobun kullanılışı gerçek osilaskobun kullanımıyla aynıdır. Şekil 76: Osilaskobun en büyük hâli Şekil 77: Bode Plotter cihazının görünümü 4. Bode plotter: Bu aygıt dalgalı sinyalin uygulandığı bir devrenin çeşitli frekanslara karşı gösterdiği davranışı analiz eder. Başka bir deyişle bode plotter devrenin frekans Response (cevap) eğrisini gösterir. İçinde çeşitli frekansları üreten bir devresi bulunan bode plotter tasarlanan devreye farklı frekanslarda sinyaller göndererek bunların devre üzerindeki etkilerini belirler. Gerçek laboratuvarlarda bode plotter cihazı yoktur. EWB 4.0 ile çalışırken tüm filtre devrelerinin frekans spektrumları (tayfları) bu cihaz kullanılarak görülebilir. 21

22 Bode plotter cihazında fare ile, I. Magnitude (büyüklük) seçeneğine tıklanırsa devrenin frekans spektrumu elde edilir. II. Phase (faz) tuşuna tıklanırsa devrenin giriş ve çıkış sinyalleri arasındaki faz farkı bulunur. Bode plotter devreye bağlanırken in uçları devrenin girişine, out uçları ise devrenin çıkışına değdirilir. Bode plotter aygıtıyla örneğin bir ses frekans yükseltecinin frekans karakteristiğini incelemek isteyelim. Bu durumda cihazın frekans satırlarına 16 Hz ile Hz değerlerini girmemiz gerekir. (Şekil 77'de verilen bode plotter aygıtında frekans değerleri 1 MHz ile 10 GHz arası olacak şekilde ayarlanmıştır.) Şekil 78: Indicators adlı malzeme kutusu Şekil 79: Voltmetreyle birbirine seri bağlı iki direnç üzerinde düşen gerilim değerlerinin ölçülmesi Şekil 80: Voltmetrenin teknik özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 5. Voltmetre: Tasarlanan devrelerdeki gerilim değerlerini ölçmek için kullanılan aygıttır. Bir devrede birden çok voltmetre kullanmak mümkündür. Voltmetre Indicators adlı malzeme kutusunun içinde yer alır. Fareyle sürükle bırak yöntemiyle çizim alanına taşınan voltmetreyle DC ya da AC gerilim değerleri ölçülebilir. Çizim alanınındaki voltmetre resmine fareyle çift tıklanırsa yanda görülen iletişim kutusu açılır. Bu kutudaki seçeneklerden voltmetrenin iç direnci ve hangi tür gerilimi (AC, DC) ölçeceği ayarlanabilir. Şekil 81: Ampermetre ile 12 ohmluk direnç üzerinden geçen akımın ölçülmesi Şekil 82: Ampermetrenin teknik özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 6. Ampermetre: Indicators (göstergeler) adlı malzeme kutusunda bulunan ampermetre DC ve AC akım değerlerini ölçmeye yarar. Fareyle sürükle bırak yöntemine göre çizim alanına taşınan ampermetre devreye seri bağlanarak kullanılır. Çizim alanınındaki ampermetre resmine fare ile çift tıklanırsa şekil 82'deki iletişim kutusu açılır. Bu kutudaki seçeneklerden ampermetrenin iç direnci ve hangi tür akımı (AC, DC) ölçeceği ayarlanabilir. F. EWB 4.0 yazılımının Passive adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Connector (bağlantı noktası): Çizim alanında bulunan elemanların birbirine bağlanmasında 22

23 kullanılır. Birbirine bağlanacak iki elemanın birinin ucundan diğerine fareyle uzatma yapıldığı zaman bağlantı noktası kendiliğinden belirir. 2. Şase (toprak, ground): Tasarlanan devrenin referans noktasını belirtmeye yarayan elemandır. Şase noktasının potansiyeli 0 V'tur. EWB 4.0'da her devrenin şase ucuna bağlanmasına gerek yoktur. Ancak trafo, op-amp ve kontrollü kaynakların kullanıldığı devrelerde şase kullanılması gerekir. Şekil 83: Bağlantı noktaları kullanılarak iki lâmbanın birbirine paralel olarak bağlanması Şekil 84: Şase simgesi 3. DC gerilim kaynağı (DC voltage source): İç direnci sıfır olan bataryadır. Çizim alanına taşınan batarya simgesinin üzerine fare ile çift tıklanırsa açılan iletişim kutusunda istenilen gerilim değeri ayarlanabilir. Şekil 85: Batarya simgesi Şekil 86: Bataryanın gerilimini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 4. DC akım kaynağı (DC current source): Ayarlandığı akımı devreye veren bir elemandır. Çizim alanına taşınan DC akım kaynağının değeri 1 A'dir. Bu değeri değiştirmek için fare ile DC akım kaynağı simgesinin üzerine çift tıklamak gerekir. 5. AC gerilim kaynağı (AC voltage Şekil 87: DC akım kaynağı simgesi Şekil 89: AC gerilim kaynağı simgesi Şekil 88: DC akım kaynağının akımını değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 90: AC gerilim kaynağının teknik özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu source): Gerilim, frekans ve faz değeri ayarlanabilen üreteçtir. Çizim alanına taşınan AC gerilim kaynağı 120 V, 60 Hz ve 0 derecelik değere sahiptir. Çizim alanına taşınan AC gerilim kaynağı simgesinin üzerine fare ile iki kez tıklandığında açılan iletişim kutusundan üretecin elektriksel değerleri ayarlanabilir. 6. AC akım kaynağı (AC current source): Yükün değeri ne olursa olsun ayarlandığı akımı bağlı olduğu devreden geçirmeye yarayan kaynaktır. Çizim alanına taşınan bu eleman ile akım değeri mikroamper, miliamper, amper, kiloamper cinsinden ayarlanabilir. Frekans değeri ise Hz, khz, MHz cinsinden seçilebilir. Ayrıca AC akım kaynağının verdiği akımın fazını ayarlamak da mümkündür. 23

24 7. Direnç (resistor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan direnç devrede akım sınırlama, gerilim bölme ve alıcı gibi görevler yapar. Malzeme kutusundan çizim alanına taşınan Şekil 91: AC akım kaynağı simgesi Şekil 92: AC akım kaynağının teknik özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu direncin ilk andaki değeri 1 kω'dur. Bu direncin üzerine çift tıklanınca (ya da Circuit menüsünden Value komutu çalıştırılınca) açılan iletişim kutusundan istenilen direnç değeri ayarlanabilir. Şekil 93: Direnç simgesi Şekil 94: Direncin değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 95: R 1 adı verilmiş direnç Circuit menüsünden Label'a tıklanınca dirence ad (R 1, R 2 vb.) verilebilir. Çizim alanına taşınmış direncin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış direnci silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır. Ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Şekil 96: Kondansatör simgesi Şekil 97: Kondansatörün değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 98: C1 adı verilmiş kondansatör 8. Kondansatör (capacitor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan kondansatör devrede elektrik akımını depo etme, kuplaj, dekuplaj, filtreleme gibi görevler yapar. Malzeme kutusundan çizim alanına taşınan kondansatörün ilk andaki değeri 1 µf'dır. Bu kondansatörün üzerine çift tıklanınca (ya da Circuit menüsünden Value komutu çalıştırılınca) açılan iletişim kutusundan istenilen kondansatör değeri ayarlanabilir. Circuit menüsünden label'a tıklanınca kondansatöre ad (C 1, C 2 vb.) verilebilir. Çizim alanına taşınmış kondansatörün yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış kondansatörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. 9. Bobin (inductor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan bobin devrede manyetik alan şeklinde enerji depo etmeye yarayan elemandır. Malzeme kutusundan çizim alanına taşınan bobinin ilk andaki değeri 1 mh'dir. Bu bobinin üzerine çift tıklanınca (ya da Circuit menüsünden Value komutu çalıştırılınca) açılan iletişim kutusundan 24

25 istenilen bobin değeri ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca bobine ad (L 1, L 2 vb.) verilebilir. Çizim alanına taşınmış bobinin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Şekil 100: Bobinin değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Çizim alanına taşınmış bobini silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. 10. Transformatör (transformer): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan transformatör devrede gerilim düşürme ya da yükseltmeye yarayan elemandır. Malzeme kutusundan çizim alanına taşınan transformatörün üzerine çift tıklanınca (ya da Circuit menüsünden Model komutu çalıştırılınca) açılan iletişim kutusundan istenilen transformatör değeri (Default, Audio, Misc, Power) ayarlanabilir. Circuit menüsünden label'a tıklanınca transformatöre ad (TR 1, TR 2 vb.) verilebilir. Sekonder sargısı orta uçlu olan trafo devreye bağlıyken primer ve sekonder sarımları şase ile irtibatlandırılmalıdır. Çizim alanına taşınmış transformatörün yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanabilir. Ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılabilir. Çizim alanına taşınmış transformatörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Şekil 101: L 1 adı verilmiş bobin Şekil 99: Bobin simgesi Şekil 102: Transformatör simgesi 11. Sigorta (fuse): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan sigorta devreyi aşırı akım geçişine karşı korumaya yarayan elemandır. Malzeme kutusundan çizim alanına taşınan sigortanın üzerine çift tıklanınca (ya da Circuit menüsünden Value komutu çalıştırılınca) açılan iletişim kutusundan istenilen akım şiddeti değeri ayarlanabilir. Circuit menüsünün komutu olan Label'a tıklanınca sigortaya ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış sigortanın yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış sigortayı silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır V sabit gerilim kaynağı (+5 volt source): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan 25 Şekil 103: Transformatörün değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 104: TR 1 adı verilmiş transformatör Şekil 105: Sigorta simgesi Şekil 106: Sigortanın değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 107: Ad verilmiş sigorta

26 voltmetre devreye +5 V gerilim sağlar. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca +5 V'luk üretece ad (V 1, V 2 vb.) verilebilir. Çizim alanına taşınmış +5 V'luk üretecin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış +5 V'luk üreteci silmek için eleman seçilip klavyeden delete tuşuna basılır. Ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Şekil 108: +5 V gerilim kaynağı simgesi V1 Şekil 109: +5 V'luk üretece V 1 adının verilmesi Şekil 110: (+) beslemeye bağlı direnç simgesi Şekil 111: Pull Up direncin omaj ve gerilim değerlerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 13. Bir ucu (+) beslemeye bağlı direnç (pull up resistor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan (+) beslemeye bağlı direnç, giriş sinyali yokken bile gerilim alır. Çizim alanına taşınan Pull up direncin omaj ve gerilim değerleri iletişim kutusundan ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca Pull up dirence ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış Pull up direncin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış Pull up direnci silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır. Ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Şekil 112: Potansiyometre simgesi Şekil 113: Potansiyometrenin kontrol (Key), direnç, ayar ve artış değerlerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 14. Ayarlı direnç (potentiometer): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan potansiyometre, ayarlı bir dirençtir. Çizim alanına taşınan ayarlı direncin özellikleri iletişim kutusundan ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca ayarlı dirence ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış ayarlı direncin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış ayarlı direnci silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Devreye bağlanan ayarlı direncin değerini klavyeden azaltıp artırmak mümkündür. Değeri azaltmak için R harfine, artırmak için Shift+R tuşlarına basılır. Şekil 113'teki iletişim kutusunda görülen Setting seçeneği % 50 olduğu zaman 1 kiloohm olarak seçilen direnç 500 ohm gibi görev yapar. Increment (artış) seçeneği % 5 olduğu zaman klavyeden yapılan her direnç değiştirmede elemanın değeri % 5 oranında değişir. 26

27 Şekil 114: Ayarlı kondansatör simgesi Şekil 115: Ayarlı kondansatörün kontrol (Key), direnç, ayar ve artış değerlerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 15. Ayarlı kondansatör (variable capacitor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan ayarlı kondansatörün kapasite değeri değiştirilebilir. Çizim alanına taşınan ayarlı kondansatörün teknik özellikleri iletişim kutusundan ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca ayarlı kondansatöre ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış ayarlı kondansatörün yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış ayarlı kondansatörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete alt komutuna tıklanır. Devreye bağlanan ayarlı kondansatörün değerini klavyeden azaltıp artırmak mümkündür. Değeri azaltmak için C harfine, artırmak için Shift+C tuşlarına basılır. Şekil 115'teki iletişim kutusunda görülen Setting seçeneği % 50 olduğunda 10 mikrofarad olarak seçilen bir kondansatör 5 mikrofarad gibi görev yapar. Increment (artış) seçeneği % 5 olduğunda klavyeden yapılan her kapasite değiştirmede elemanın değeri % 5 oranında değişir. Şekil 116: Ayarlı bobin simgesi Şekil 117: Ayarlı bobinin kontrol (Key), direnç, ayar ve artış değerlerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 16. Ayarlı bobin (variable inductor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan ayarlı bobinin indüktansı değiştirilebilir. Çizim alanına taşınan ayarlı bobinin teknik özellikleri iletişim kutusundan ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca ayarlı bobine ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış ayarlı bobinin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Çizim alanına taşınmış ayarlı bobini silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Devreye bağlanan ayarlı bobinin değerini klavyeden azaltıp artırmak mümkündür. Değeri azaltmak için L harfine, artırmak için Shift+L tuşlarına basılır. Şekil 117'deki iletişim kutusunda görülen Setting seçeneği % 50 olduğunda 10 mh olarak seçilen indüktans 5 mh gibi görev yapar. Increment (artış) seçeneği % 5 olduğunda klavyeden yapılan her indüktans değiştirmede elemanın değeri % 5 oranında değişir. 17. Kutuplu kondansatör (polarized capacitor): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan kutuplu kondansatör istenilen kapasite değerinde seçilebilir. Çizim alanına taşınan kutuplu kondansatörün teknik özellikleri iletişim kutusundan ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca kutuplu kondansatöre ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış kutuplu kondansatörün yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. 27

28 Şekil 118: Kutuplu kondansatör simgesi Şekil 119: Kutuplu kondansatörün kapasite değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Çizim alanına taşınmış kutuplu kondansatörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır. Ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Şekil 120: Kare dalga üreteci simgesi Şekil 121: Kare dalga üretecinin elektriksel özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 18. Kare dalga sinyal üreteci (clock): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan kare dalga sinyal üreteci adlı eleman ile istenilen genlik, frekans ve özellikte kare dalga sinyali (clock palsi) üretilebilir. Çizim alanına taşınan kare dalga üretecinin teknik özellikleri iletişim kutusundan ayarlanabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca kare dalga üretecine ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış kare dalga üretecinin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Kare dalga üretecini silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Kare dalga üreteci adlı elemanın ürettiği kare sinyallerin minimum ve maksimum değerlerinin genişlikleri Duty Cycle seçeneğiyle ayarlanabilir. Duty Cycle seçeneği % 50 iken kare dalganın düşük ve yüksek değerlerinin genişliği (devam etme süresi) birbirine eşittir. Şekil 122: Direnç paketi simgesi Şekil 123: Direnç paketinde bulunan sekiz direncin değerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 19. Direnç paketi (resistor pack): Passive adlı malzeme kutusunda bulunan direnç paketinin içinde 8 adet 1 kiloohmluk direnç vardır. Çizim alanına taşınan direnç paketi üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan 8 direncin değeri değiştirilebilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca kare dalga üretecine ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış direnç paketinin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Direnç paketini silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. 28

29 G. EWB 4.0 yazılımının active adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Diyot (diode): Active adlı malzeme kutusunda bulunan diyot tek yönde akım geçirir. Çizim alanına taşınan diyot üzerine çift tıklandığında açılan Diode Models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte diyot seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca diyoda ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış diyodun yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Şekil 124: Diyot simgesi Şekil 125: Diyot seçmeye ve özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Diyodu silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Şekil 126: 1N4001 model diyodun karakteristik özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Diode Models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. Şekil 127: Zener diyot simgesi 2. Zener diyot (zener diode): Active adlı malzeme kutusunda bulunan zener diyot, gerilim sabitlemeye (regülasyon) yarayan elemandır. Çizim alanına taşınan zener diyot üzerine çift tıklandığında açılan Zener diode models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte zener diyot seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca zener diyoda ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış zener diyodun yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Şekil 128: Zener diyot seçmeye ve özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 29

30 Zener diyodu silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Zener diode models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 3. Led (light emitting diode): Active adlı malzeme kutusunda bulunan led uçlarına uygulanan DC gerilimi ışığa çevirir. Çizim alanına taşınan led üzerine çift tıklandığında açılan Led diode models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte led seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca lede ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış ledin yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Şekil 129: Zener diyodun özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 130: Led simgesi Şekil 131: Led seçmeye, özelliklerini ve modelini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 132: Ledin özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Ledi silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Led model adlı iletişim kutusunda seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini (doyum akımı, omik direnci, iç kapasitesi, birleşim potansiyeli, geçiş zamanı vb.) değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 4. NPN tipi transistör: Active adlı malzeme kutusunda bulunan NPN transistör beyz ucuna uygulanan küçük değerli tetikleme akımına göre kolektörden emitere yüksek bir akım geçirir. Çizim alanına taşınan NPN transistör üzerine çift tıklandığında açılan NPN transistor model adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte transistör seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca transistöre ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış transistörün yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklananır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Transistörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. NPN transistor model adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 30

31 5. PNP tipi transistör: Active adlı malzeme kutusunda bulunan PNP transistör beyz ucuna uygulanan küçük değerli tetikleme akımına göre emiterden kolektöre yüksek bir akım geçirir. Çizim alanına taşınan PNP transistör üzerine çift tıklandığında açılan PNP transistor model adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte transistör seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanınca Şekil 133: NPN transistör simgesi Şekil 134: NPN transistör seçmeye, özelliklerini ve modelini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 135: NPN transistörün özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 136: PNP transistör simgesi transistöre ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış transistörün yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Transistörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. PNP transistor model adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 6. İşlemsel yükselteç - I (op-amp): Active adlı malzeme kutusunda bulunan op-amp I çok yüksek kazançlı lineer yükselteçtir. Bu 31 Şekil 137: PNP transistörün özelliklerini ve modelini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu

32 Şekil 138: PNP transistörün özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu elemanda (devrenin karışık görünmemesi için) besleme uçları gösterilmemiştir. Çizim alanına taşınan op-amp üzerine çift tıklandığında açılan Op-amp models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte op-amp seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanarak op-ampa ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış op-ampın yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Op-ampı silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Op-amp models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. Şekil 139: Op-amp simgesi Şekil 140: Op-ampı seçmeye, özelliklerini ve modelini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 141: Op-ampın özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 142: Op-amp simgesi 7. İşlemsel yükselteç - II (op-amp): Active adlı malzeme kutusunda bulunan ikinci op-amp çok yüksek kazançlı lineer yükselteçtir. Bu elemanda besleme uçları gösterilmiştir. Çizim alanına taşınan op-amp üzerine çift tıklandığında açılan Op-amp models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte op-amp seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden Label'a tıklanarak op-ampa ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış op-ampın yönünü değiştirmek için Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden Ctrl+R tuşlarına basılır. Op-ampı silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Op-amp models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini 32

33 değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 8. Tristör (SCR): Active adlı malzeme kutusunda bulunan tristör, dört yarı iletkenin birleştirilmesinden oluşmuş, AC ve DC'de çalışabilen, tek yönde akım geçiren güç kontrol elemanıdır. Tristörün akım geçirebilmesi için G ucunun küçük bir akım ile tetiklenmesi gerekir. Çizim alanına taşınan tristörün üzerine çift tıklandığında açılan Silicon-Controlled Rectifier Models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte tristör seçimi yapılabilir. Circuit menüsünden label'a tıklanarak tristöre ad verilebilir. Çizim alanına taşınmış tristörün yönünü değiştirmek için Şekil 143: Op-ampın özelliklerini ve modelini değiştirmeye yarayan Circuit menüsünden Rotate komutuna tıklanır ya da klavyeden iletişim kutusu Ctrl+R tuşlarına basılır. Tristörü silmek için eleman seçilip klavyeden Delete tuşuna basılır ya da Edit menüsünden Delete komutuna tıklanır. Silicon-Controlled Rectifier Models adlı iletişim kutusundan Şekil 144: Tristör simgesi seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 9. Şokley (shockley diode, PNPN, dört tabaka, 4D) diyot: Şokley diyot dört adet yarı iletkenin birleşmesinden oluşmuştur. Bu diyot doğru polarma altında çalışırken uçlarına uygulanan gerilim iletim seviyesine ulaşıncaya kadar ters polarize edilmiş normal diyot gibi davranır. Uygulanan gerilim yükselerek iletim gerilimi seviyesine ulaştığında ise diyot aniden iletime geçerken, eleman üzerinde düşen gerilim de azalmaya başlar. Gerilim belirli bir değere kadar azaldıktan sonra tekrar yükselmeye başlar. Bu noktadaki gerilime tutma gerilimi denir. Şokley diyodu tutma geriliminden sonra gerilimini ve akımını artırarak düz polarmalı normal diyot gibi çalışır. Başka bir anlatımla şokley diyotlar başlangıçta ters polarmalı normal diyotlar gibi, tutma geriliminden sonra düz polarmalı normal diyotlar gibi çalışır. Bu iki çalışma noktası arasında gerilim düşerken akımın arttığı bir karakteristik gösterirler. İşte bu özellikleri nedeniyle, darbe jeneratörleri, bellek devrelerinde vb. kullanılırlar. Çizim alanına taşınan şokley diyodun üzerine çift tıklandığında açılan Shockley diode models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte şokley diyot seçimi yapılabilir. Shockley diode models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 10. Diyak (diac): Herhangi bir ucuna V'luk gerilim uygulandığında iletime geçen tetikleme elemanıdır. Daha çok tristör ve triyak gibi elemanların tetiklenmesinde kullanılan diyak ile flaşör, 33 Şekil 145: Tristör seçmeye, özelliklerini ve modelini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu Şekil 146: Şokley diyot simgesi Şekil 147: Diyak simgesi

34 osilatör gibi devreler de yapılabilir. Çizim alanına taşınan diyak üzerine çift tıklandığında açılan Diac models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte diyak seçimi yapılabilir. Diac models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir diyağın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 11. Triyak (triac): 8 yarı iletkenin birleşiminden oluşan triyak AC ve DC devrelerde çalışabilen bir güç kontrol elemanıdır. Ayaklarının adları A 1 (T 1 ) A 2 (T 2 ), G olan triyak, G ucuna uygulanan tetikleme akımı sayesinde A 2 -A 1 arasından her iki yönde de akım geçirebilir. Çizim alanına taşınan triyak üzerine çift tıklandığında açılan Triac models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte triyak seçimi yapılabilir. Triac models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir triyağın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 12. Köprü diyot (bridge type diode): Dört adet diyodun bir gövde içinde birleştirilmesiyle üretilmiş elemandır. Çizim alanına taşınan köprü diyot üzerine çift tıklandığında açılan Full wave bridge rectifier models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte köprü diyot seçimi yapılabilir. Full wave bridge rectifier models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir köprü diyodun karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 13. Gerilim çarpıcı (multiplier): X ve Y uçlarına uygulanan iki sinyali çarpan elemandır. Bu elemanın çıkışından alınan sinyalin değeri, V çıkış = K. V x. V y [V] denklemiyle bulunur. Denklemedeki K değeri çarpım katsayısı (multiplier constant) dır. Çizim alanına taşınan gerilim çarpıcı üzerine çift tıklandığında açılan Multiplier adlı iletişim kutusundan K değeri istenilen değerde girilebilir. Ğ. EWB 4.0 yazılımının FET (JFET)adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. N tipi kanallı JFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan N kanallı JFET iki yarı iletkenin birleşiminden oluşur. Ayakları D-S-G'dir. G ucuna uygulanan ters polarma gerilimi (-V GS ) artırıldıkça D-S uçları arası kanaldan geçen akım azalır. Çizim alanına taşınan N kanallı JFET üzerine çift tıklandığı nda açılan N channel JFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte N kanallı JFET seçimi yapılabilir. N channel JFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 2. P tipi kanallı JFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan P kanallı JFET iki yarı iletkenin birleşiminden oluşur. Ayakları D-S-G'dir. G ucuna uygulanan ters polarma gerilimi (+V GS ) artırıldıkça S-D uçları arası kanaldan geçen akım azalır. Çizim alanına taşınan P kanallı JFET üzerine çift tıklandığında açılan P channel JFET models adlı 34 Şekil 148: Triyak simgesi Şekil 149: Köprü diyot simgesi Şekil 150: Gerilim çarpıcı simgesi Şekil 151: N kanallı JFET simgesi Şekil 152: P kanallı JFET simgesi Şekil 153: Üç ayaklı N tipi azaltan kanallı MOSFET simgesi Şekil 154: Üç ayaklı P tipi azaltan kanallı MOSFET simgesi

35 iletişim kutusundan istenilen özellikte P kanallı JFET seçimi yapılabilir. P channel JFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 3. Üç ayaklı N tipi azaltan (depletion) kanallı MOSFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan N tipi azaltan kanallı MOSFET'te G ucu kanal maddesinden yalıtılmıştır. N tipi azaltan kanallı MOSFET'te G ucuna uygulanan ters polarma gerilimi (-V GS ) artırıldıkça D- S uçları arası kanaldan geçen akım azalır. Çizim alanına taşınan N tipi azaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 3-terminal depletion N-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte N tipi azaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 3-terminal depletion N-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 4. Üç ayaklı P tipi azaltan (depletion) kanallı MOSFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan P tipi azaltan kanallı MOSFET'te G ucu kanal maddesinden yalıtılmıştır. P tipi azaltan kanallı MOSFET'te G ucuna uygulanan ters polarma gerilimi (+V GS ) artırıldıkça S- D uçları arası kanaldan geçen akım azalır. Çizim alanına taşınan P tipi azaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 3-terminal depletion P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte P tipi azaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 3-terminal depletion P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 5. Dört ayaklı N tipi azaltan (depletion) kanallı MOSFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan dört ayaklı N tipi azaltan kanallı MOSFET'te G ucu kanal maddesinden yalıtılmıştır. Bu elemanın ayakları drain (D), source (S), gate (G) ve substrate (S) olarak adlandırılmıştır. Dört ayaklı N tipi kanallı azaltan tip MOSFET'i üç ayaklı eleman olarak kullanabilmek için source ve substrate uçları birbirine bağlanır. Çizim alanına taşınan dört ayaklı N tipi azaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 4-terminal depletion P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte N tipi azaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 4-terminal depletion P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 6. Dört ayaklı P tipi azaltan (depletion) kanallı MOSFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan dört ayaklı P tipi azaltan kanallı MOSFET'te G ucu kanal maddesinden yalıtılmıştır. Bu elemanın ayakları drain (D), source (S), gate (G) ve substrate (S) olarak adlandırılmıştır. Dört ayaklı P tipi kanallı azaltan tip MOSFET'i üç ayaklı eleman olarak kullanabilmek için source ve substrate uçları birbirine bağlanır. Çizim alanına taşınan dört ayaklı P tipi azaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 4-terminal depletion P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte P tipi azaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 4-terminal depletion P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın 35 Şekil 155: Dört ayaklı N tipi azaltan kanallı MOSFET simgesi Şekil 156: Dört ayaklı P tipi azaltan kanallı MOSFET simgesi

36 karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 7. Üç ayaklı N tipi çoğaltan (enhancement) kanallı MOSFET FET adlı malzeme kutusunda bulunan üç ayaklı N tipi çoğaltan kanallı MOSFET'te G ucu kanal maddesinden yalıtılmıştır. Bu tip MOSFET'lerde küçük değerde bir drain (oluk) akımına (I D ) izin verecek olan hafif şekilde katkılama yapılmış bir kanal vardır. Çizim alanına taşınan üç ayaklı N tipi çoğaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 3-terminal enhancement N-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte N tipi çoğaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 3-terminal enhancement N-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 8. Üç ayaklı P tipi çoğaltan (enhancement) kanallı MOSFET Çizim alanına taşınan üç ayaklı P tipi çoğaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 3-terminal enhancement P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte P tipi çoğaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 3-terminal enhancement P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 9. Dört ayaklı N tipi çoğaltan (enhancement) kanallı MOSFET Çizim alanına taşınan dört ayaklı N tipi çoğaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 4-terminal enhancement N-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte N tipi çoğaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 4-terminal enhancement N-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. 10. Dört ayaklı P tipi çoğaltan (enhancement) kanallı MOSFET Çizim alanına taşınan dört ayaklı P tipi çoğaltan kanallı MOSFET üzerine çift tıklandığında açılan 4-terminal enhancement P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan istenilen özellikte P tipi çoğaltan kanallı MOSFET seçimi yapılabilir. 4-terminal enhancement P-MOSFET models adlı iletişim kutusundan seçilen herhangi bir elemanın karakteristik özelliklerini değiştirmek için Edit seçeneğine tıklanır. H. EWB 4.0 yazılımının Control adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Anahtar (switch): Control adlı malzeme kutusunda bulunan anahtar üç ayaklı yani iki yolludur. Çizim alanına getirilen anahtarın üzerine farenin sol tuşuyla iki kez tıklandığında Switch adlı bir iletişim kutusu karşımıza çıkar. Iletişim kutusunun Key adlı satırında Space yazısı vardır. Klavyenin Space (boşluk) adlı çubuğuna her basılışta anahtar konum değiştirir. Key bölümündeki Space yazısı silinip A yazılırsa klavyeden A tuşuna her basışta anahtar konum değiştirir. 2. Zaman gecikmeli anahtar (time delay switch): Anahtarın açık durumdayken kapalı duruma 36 Şekil 157: Üç ayaklı N tipi çoğaltan kanallı MOSFET simgesi Şekil 158: Üç ayaklı P tipi çoğaltan kanallı MOSFET simgesi Şekil 159: Dört ayaklı N tipi çoğaltan kanallı MOSFET simgesi Şekil 160: Dört ayaklı P tipi çoğaltan kanallı MOSFET simgesi Şekil 161: Anahtar simgesi

37 geçme süresi (time on) ve kapalı durumdayken açık duruma geçme süresi (time off) olmak üzere iki süresi vardır. Örneğin T on = 10 s, T off = 8 s seçilirse, anahtar açık durumda başlar, 10 s sonunda kapanır, 8 s sonra yeniden açılır. Eğer T on = 8 s, T off = 10 s seçilirse, bu durumda anahtar kapalı konumda başlar, 8 s süre sonunda açılır, 10 s süresinde yeniden kapanır. Şekil 162: Zaman gecikmeli anahtar simgesi Şekil 163: Zaman gecikmeli anahtar kullanılarak lâmbanın 10 s sonra yakılmasını, 8 s yanıp tekrar sönmesini sağlayan devre örneği 3. Gerilim kontrollü anahtar (voltage controlled switch): Turn-on voltage (V on ) ve Turn-off voltage (V off ) olmak üzere iki değeri vardır. V on değeri anahtarın kapanmasını, V off değeri ise anahtarın açılmasını sağlar. 4. Akım kontrollü anahtar (current controlled switch): Gerilim kontrollü anahtara benzer. Anahtarın kontrolü voltaj ile değil akım iledir. Akım kontrollü anahtarın I on ve I off olmak olmak üzere iki değeri vardır. Anahtarın kontrol uçlarından geçen akım I on değerine ulaştıktan sonra anahtar kapanacaktır. Kontrol uçlarından geçen akım I off değerine ulaştığı zaman ise anahtar açılacaktır. Şekil 164: Gerilim kontrollü anahtar simgesi Şekil 165: Akım kontrollü anahtar simgesi 5. Röle (relay): Bobin, nüve, palet ve kontaklardan oluşan devre elemanıdır. Rölenin bobinine gerilim uygulandığında geçen akımın oluşturduğu manyetik alan nüveyi mıknatıslandırır. Elektromıknatıs hâline gelen nüve, karşısındaki paleti çeker. Palete bağlı olan kontaklar konum değiştirir. Çizim alanına taşınmış röle simgesine farenin sol tuşuyla iki kez tıklandığında açılan iletişim kutusundan bobin indüktansı (Coil inductance), çalışmaya başlama akımı (Turn-on current), tutma akımı (Holding current) değerleri değiştirilebilir. 6. Gerilim kontrollü gerilim kaynağı (voltage controlled voltage source): Az kullanılan bir elemandır. Bu elemanın çıkış gerilim değeri, girişe uygulanan gerilim değerine bağlıdır. Voltaj kazancı, gerilim kontrollü gerilim kaynağına fareyle çift tıklamak sûretiyle değiştirilebilir. Gerilim kontrollü gerilim kaynağı adlı elemanın iletişim kutusunda görülen voltaj kazancı (Voltage gain) değeri çıkış voltajı değerinin giriş voltajı değerine oranıdır. Voltaj kazancı mv/v, V/V, kv/v birimlerinde olabilir. 7. Akım kontrollü akım kaynağı (current-controlled current source): Az kullanılan bir elemandır. Bu elemanın çıkış akım değeri girişe uygulanan akım değerine bağlıdır. Akım kazancı, akım kontrollü akım kaynağına fareyle çift tıklayarak değiştirilebilir. Akım kontrollü akım kaynağı adlı elemanın iletişim kutusunda görülen akım kazancı (Current 37 Şekil 166: Röle simgesi Şekil 167: Rölenin elektriksel değerlerini değiştirmede kullanılan iletişim kutusu Şekil 168: Gerilim kontrollü gerilim kaynağı simgesi Şekil 169: Akım kontrollü akım kaynağı simgesi

38 gain) değeri çıkış akımı değerinin giriş akımı değerine oranıdır. Akım kazancı ma/a, A/A, ka/a birimlerinde olabilir. 8. Gerilim kontrollü akım kaynağı (voltage controlled current source): Az kullanılan bir elemandır. akım kaynağı simgesi Şekil 170: Gerilim kontrollü Bu elemanın çıkış akım değeri, girişe uygulanan gerilim değerine bağlıdır. Kaynağın kazancı, çıkış değerinin giriş değerine oranıdır. Çıkışta akım, girişte voltaj olduğuna göre kazanç, K = I çıkış /V giriş denklemiyle bulunur. Akımın gerilime oranının birimi geçirgenliktir. Geçirgenliğin birimi ise mho (mo)'dur. 9. Akım kontrollü gerilim kaynağı (current controlled voltage source): Az kullanılan bir elemandır. Bu elemanın çıkış gerilim değeri girişe uygulanan akım değerine bağlıdır. Kaynağın kazancı, çıkış değerinin giriş değerine oranıdır. Çıkışta gerilim girişte akım olduğuna göre kazanç, K = V çıkış /I giriş denklemiyle bulunur. Yanda verilen denklemde kazanç transresistance (H)'dir. Birimi miliohm, ohm ve kiloohm olarak seçilebilir. I. EWB 4.0 yazılımının Hybrid adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Analog-dijital çevirici (ADC): Girişine uygulanan analog gerilimi 8 bitlik dijital bilgiye çevirir. ADC'nin çıkışından alınan binary (ikili) eşitlik: Şekil 171: Akım kontrollü gerilim kaynağı simgesi 2. DAC-I (akım çıkışlı dijital-analog çevirici): 8 bitlik dijital bilgiyi analog eşdeğer bir akıma çevirir. Çıkış akımıyla girişdeki bilgi orantılıdır. 3. DAC-V (gerilim çıkışlı dijital-analog çevirici): Girişine uygulanan bilgiyi analog gerilime çevirir. Çıkıştan alınan analog gerilim değeri girişe uygulanan dijital bilgiyle orantılı olarak değişir. 4. Monostable (tek kararlı) multivibratör: A 1 ve A 2 uçlarına uygulanan pozitif ya da negatif kenar tetiklemeli palse göre çıkışında sabit frekansta kare dalga üreten elemandır. Tetikleme palsi negatif kenar tetiklemeli ise A 2 ucuna, pozitif kenar tetiklemeli ise A 1 ucuna uygulanır. Çıkış sinyali frekansı, multivibratöre dıştan bağlanan direnç ve kondansatör ile ayarlanabilir. C T ucuna seri direnç ve kondansatör bağlanır. Direnç ve kondansatörün birleştiği nokta R T /C T ucuna bağlanır. V CC ucuna ise DC üreteci bağlanır. Şekil 172: Analog-dijital çevirici simgesi Şekil 173: DAC-I simgesi Şekil 174: DAC-V simgesi Şekil 175: Monostable multivibratör simgesi osilatör entegresi: Kare dalga üreteci, astable multivibratör, monostable multivibratör, voltaj kontrollü osilatör, flaşör vb. gibi devrelerde kullanılan entegredir. 38

39 Şekil 176: 555 osilatör entegresi simgesi Şekil 177: 555 entegreli kare dalga üreteci devresi ve devrenin üretiği kare dalganın şekli İ. EWB 4.0 yazılımının Indicators adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Lamba (bulb): Uçlarına gerilim uygulandığı zaman ışık yayan elemandır. Çizim alanına taşınan lamba 10 W/12 voltluktur. Lamba simgesine çift tıklanarak açılan kutudan güç ve gerilim değerleri değiştirilebilir. Şekil 178: Lâmba simgesi Şekil 179: Lâmbanın elektriksel özelliklerini değiştirmeye yarayan iletişim kutusu 2. Kayıt elemanı: EWB 4.0 ile tasarlanan devreleri diskete ya da C sürücüsüne (sabit disk) kaydeden elemandır. Kayıt elemanı çizim alanına getirildikten sonra üzerine çift tıklanırsa açılan iletişim kutusunda devreye ad verilerek diskete text (*.txt) uzantılı dosya olarak kayıt işlemi yapılabilir. Şekil 180: Kayıt elemanı simgesi Şekil 181: Kayıt elemanına çift tıklanınca açılan iletişim kutusu 3. Bazır (buzzer): Elektrik enerjisini sese dönüştüren elemandır. Çizim alanına taşınan bazır simgesine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan bazırın ürettiği sesin frekansı, çalışma gerilimi ve çektiği akım ayarlanabilir. 39

40 Şekil 182: Bazır simgesi Şekil 183: Bazıra çift tıklanınca açılan iletişim kutusu J. EWB 4.0 yazılımıyla analog devrelerin çizilmesi 1. Karışık bağlı direnç devresi: Şekil 184'te verilen devre EWB'de bulunan batarya, ampermetre ve sabit dirençler kullanılarak oluşturulmuştur. Karışık bağlı direnç devresinin toplam direnci 2 ohmdur. Buna göre devrenin çektiği akım I = V/R = 12/2 = 6 A olarak hesaplanır. Hesap ile bulunan 6 A'lik değer devrede bulunan ampermetrede de görülmektedir. 2. Direncin akım ve geriliminin ölçülmesi: Şekil 185'te verilen devrede 12 ohmluk direncin çektiği akım ve uçlarındaki gerilim değeri ölçülmektedir. K. EWB ile hazırlanan devrelerin kaydedilmesi Devre çizimi yapıldıktan sonra fare ile File menüsünden Save'e tıklanır. Ya da klavyeden Ctrl+S tuşlarına basılır. Bir devrenin kaydedilmesi için yapılan işlemde şekil 186'da görülen iletişim kutusu açılır. Açılan kutuda Sürücü kısmından devrenin nereye (disket, sabit disk) kaydedileceği seçilir. Dosya adı kısmına devreye verilecek ad (devre1 vb.) yazılır. Bu işlemlerden sonra Tamam düğmesine basılır. EWB 4.0'da kaydedilen dosyaların uzantısı ca4'tür. Şekil 184: Karışık bağlı direnç devresinin üreteçten çektiği akımın ölçülmesine ilişkin analog devre örneği Şekil 185: Direncin akım ve gerilim değerinin ölçülmesi Şekil 186: EWB 4.0 ile hazırlanmış devrenin kaydedilmesi için açılan iletişim kutusu L. EWB 4.0 ile hazırlanan devrelerin yazıcıya gönderilerek basılması Devre çizimi yapıldıktan sonra fare ile File menüsünden Print'e tıklanır ya da klavyeden Ctrl+P tuşlarına basılır. Bir devrenin yazıcıya gönderilmesi için yapılan işlemde şekil 187'de görülen iletişim kutusu açılır. Açılan kutuda şemanın hangi özelliklerinin kâğıtta görünmesi isteniyorsa ilgili kutucuklar işaretlenir. Iletişim kutusunda Schematic (şema), Part list (parça listesi) 40 Şekil 187: EWB 4.0 ile hazırlanmış devrenin yazıcıya gönderilmesi ile ilgili işlem yapıldığı zaman açılan iletişim kutusu

41 Label list (etiketler, adlar), Model list (modeller) Multimeter (multimetre), Function generator (sinyal jeneratörü), Oscilloscope (osilaskop) gibi unsurların yazıcıdan çıkan kâğıtta görünmesi için işaretlemeler yapılmıştır. Print adlı iletişim kutusunda Setup düğmesine tıklandığında bilgisayara bağlı olan yazıcının ayarlarının yapılabileceği yeni bir iletişim kutusu açılır. 1. Köprü tipi tam dalga doğrultmaç devresinin yazıcıdan çıkarılması: Çizim alanında oluşturulan devre yazıcıdan çıkarılmak istendiğinde fare ile File menüsünden Pprint'e tıklanır. Açılan iletişim kutusundan Schematic (şema), Part list (parça listesi) Label list (etiketler, adlar), Model list (modeller) Oscilloscope (osilaskop) gibi unsurlar seçildiğinde şekil 188 kâğıt üzerinde görülür. Şekil 188: Köprü tipi tam dalga doğrultmaç devresi ve devrenin giriş ile çıkış sinyallerinin şekli Şekil 189: Kelime jeneratörünün simgesi M. EWB 4.0'da bulunan dijital test cihazlarının özellikleri 1. Word generator (kelime jeneratörü): Dijital devreye 8 bitlik kelime (bilgi) uygulamak için kullanılan cihazdır (şekil 189). Kelime jeneratöründeki tüm bilgiler ilk anda 0'dır. satırlardaki bilgiler 1 yapılmak isteniyorsa fare ile ilgili sayının üzerine tıklandıktan sonra klavyeden 1 değeri girilir. Kelime jeneratörü ile yedi parçalı display'de çeşitli rakamları oluşturalım. Bu işlem için önce şekil 192 kurulur. Şekil 192 kurulduktan sonra kelime jeneratörünün ürettiği dijital çıkışları şekil 193'te görülen duruma getirelim. Şekil 190: Kelime jeneratörü adlı cihazın büyütülmüş hâli Kelime jeneratörüne çeşitli değerleri girdikten sonra devreyi çalıştırdığımızda ilk olarak lojik bilgisinin karşılığı olarak display'de rakamı görülür. Kelime jeneratörü ikinci basamağa geçtiğinde ise lojik bilgisinin karşılığı olarak display'de 1 rakamı görülür. Kelime jeneratöründe bulunan düğmelerin anlamları şunlardır: a. Clear: Fareyle bu düğmeye Şekil 191: Kelime jeneratörüne 1 değerlerinin girilmesi 41

42 tıklandığında tüm değerler ilk konuma (yani sıfıra) döner. b. Load: Daha önceden kaydedilmiş (varsa) kelime yüklenebilir. c. Save: Kelimeler *.dp uzantılı dosya olarak kaydedilir. d. Step: Bu tuşa her basışta kelime jeneratörü bir sonraki bilgileri alıcıya gönderir. e. Burst: 16 kelime peş peşe gönderilir. Daha sonra gönderme işlemi durur. f. Cycle: Satırlardaki bilgiler ayarlanan frekansta ve 5 V'luk kare dalga sinyali olarak devreye gönderilir. g. Frequency: Kelime jeneratörünün ürettiği kare dalga biçimli sinyallerin frekansı Hz, khz, MHz olarak ayarlanabilir. h. Trigger: Kelime jeneratörünün ürettiği kare dalganın pozitif (yükselen) kenarda ya da alçalan (negatif) kenarda olması sağlanabilir. ı. Internal: Kelime jeneratöründeki kelimeler çıkış terminallerine gönderilir. i. External: Dış (haricî) tetikleme girişi kullanılır. 2. Logic analyzer (lojik analizör): Sekiz çıkışlı bir devrenin çıkışındaki sinyallerin görüntülenmesini sağlar. Bu cihaz osilaskoba çok benzer. Lojik analizörde bulunan düğmelerin anlamları şunlardır: a. Clear: Ekranı siler. b. Trigger: Pozitif ya da negatif kenarı seçme özelliğidir. c. External: Haricî tetikleme terminal ucu kullanılacağı zaman seçilir. ç. Burst: Giriş terminallerinin kullanılabilmesini sağlar. d. Pattern: Kelime paterni (numûne, örnek) girişten uygulandığında tetikleme başlatılır. e. XXXXXXXX: Kelime paterni giriş kutusunu temsil eder. f. Time base: Lojik analizörün ekranındaki yatay karelerin zaman aralığı seçilir. Zaman aralığı s (saniye), ms (milisaniye), µs (mikrosaniye) cinsinden olabilir. Lojik analizörün kullanımı 3 J-K flip floplu asenkron yukarı sayıcı üzerinde inceleyecek olursak cihazın ekranında, yukarı sayıcının çıkışında oluşan lojik bilgilerin kare dalga şeklindeki sinyalleri görülür. 3. Logic converter (lojik konvertör): Dijital devrelerin doğruluk tablosunun hazırlanmasını sağlayan cihazdır. Bu cihazın 8 adet girişi, 1 adet çıkışı vardır. Giriş terminallerinin adları A, B, C, D, E, F, G ve H'dir. Çıkış ucu ise Out olarak ifade edilmiştir. 42 Şekil 192: Kelime jeneratörünün çıkışına yedi parçalı display'in bağlanması Şekil 193: Kelime jeneratörüne çeşitli lojik değerlerin girilmesi Şekil 195: Lojik analizör cihazının büyütülmüş hâli Şekil 194: Lojik analizörün simgesi

43 Lojik konvertör cihazının üzerinde bulunan seçeneklerin görevleri şunlardır: a. : Bu düğmeye tıklanınca tasarlanan dijital devrenin doğruluk çizelgesi elde edilir. b. : Bu düğmeye tıklanınca doğruluk çizelgesi Boolean ifadesine dönüşür. Örneğin dört girişli bir doğruluk çizelgesi elde edilmek isteniyorsa fare ile A, B, C ve D girişlerine tıklanır. Bu işlem yapılınca ön panelde 16 olasılıklı bir doğruluk çizelgesi belirir. Her bir çıkış 0 iken 1 yapılabilir. Daha sonra şeklindeki düğmeye tıklanırsa, ön panelin en altındaki satırda Boolean denklemi görülür. Şekil 196: 3 J-K flip flopuyla yapılan yukarı sayıcı devresinin çıkışlarına bağlanan lojik analizörün ekranında oluşan kare dalgalar c. : Bu düğmeye tıklanınca doğruluk çizelgesi ya da Boolean ifadesi sadeleştirilebilir. Şekil 197: Lojik konvertörün simgesi ç. : Bu düğmeye tıklanınca ön panelin en altındaki satıra yazılan Boolean ifadenin doğruluk çizelgesi elde edilir. d. : Bu düğmeye tıklanınca ön panelin en altındaki satıra yazılan Boolean ifadenin lojik devresi elde edilir. e. : Bu düğmeye tıklanınca ön panelin en altındaki satıra yazılan Boolean ifadenin lojik devresi yalnızca NAND kapıları kullanılarak çizilir. Yukarıda verilen bağlantıyı yaptıktan sonra lojik konvertörün üzerindeki basıldığında şekil 199'da görülen doğruluk çizelgesi karşımıza çıkar. Şekil 198: Lojik konvertör cihazın büyütülmüş hâli düğmeye Örnek: Aşağıdaki lojik devreyi lojik konvertöre bağlayarak doğruluk çizelgesini çıkarınız. Çözüm: 43

44 N. EWB 4.0'ın indicators adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Lojik prob: Dijital elektronik devre tasarımlarında kullanılan, sadece bir ucu bulunan elemandır. Tek ucuna voltaj geldiği zaman lamba gibi ışık yayar. Lojik probun yaydığı ışığın rengini değiştirmek için fare ile üzerine iki kez tıklandığında açılan iletişim kutusundan istenilen renk seçilebilir. Şekil 199: Örnekte verilen devrenin doğruluk çizelgesi 2. Yedi parçalı gösterge (seven segment display): Yedi adet ledin bir gövde içinde birleştirilmesiyle oluşturulmuş gösterge elemanıdır. Daha çok sayıcı devrelerinde kullanılır. Yanda görülen yedi parçalı göstergede ayakların adları soldan sağa doğru a, b, c, d, e, f ve g şeklindedir. Yedi parçalı göstergenin özelliklerini Şekil 200: Lojik probun simgesi değiştirmek için fare ile üzerine iki kez tıklanır. Bu işlem yapıldığında şekil 203'te görülen iletişim kutusu açılır. 3. Kod çözücülü yedi parçalı gösterge (seven segment display): Yedi parçalı gösterge ve 7448 kod çözücü/sürücü entegresinin Şekil 201: Lojik probun rengini değiştirmeyi sağlayan iletişim kutusu Şekil 202: Yedi parçalı göstergenin simgesi bir gövde içinde birleştirilmesiyle üretilmiş elemandır. Ayakları soldan sağa doğru A, B, C, D şeklindedir. Kod çözücülü yedi parçalı göstergenin özelliklerini değiştirmek için fare ile üzerine iki kez tıklanır. Bu işlem yapıldığında şekil 205'te verilen iletişim kutusu açılır. Şekil 204: Kod çözücülü yedi parçalı göstergenin simgesi Şekil 203: Yedi parçalı gösterge seçimini ve özelliklerini değiştirmeyi sağlayan iletişim kutusu Şekil 205: Kod çözücülü yedi parçalı gösterge seçimi ve özellikleri değiştirmeyi sağlayan iletişim kutusu O. EWB 4.0 yazılımının Gates adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. AND gate (VE kapısı): İki girişi de lojik 1 olduğunda çıkışı 1 olan elemandır. Çizim alanına taşınan VE kapısı iki girişlidir. Kapının giriş ucu sayısını artırabilmek için fareyle üzerine tıklanır. 44

45 Şekil 206: AND (VE) kapısının sembolü ve doğruluk çizelgesi Şekil 207: AND (VE) kapısının giriş ucu sayısnın artırılmasını sağlayan iletişim kutusu Şekil 208: AND (VE) kapısının modelini ve özelliklerini değiştirmeyi sağlayan iletişim kutusu Açılan iletişim kutusundan giriş sayısı 8'e kadar artırılabilir. AND (VE) kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 2. OR gate (VEYA kapısı): İki girişinden herhangi birisi lojik 1 olduğunda çıkışı 1 olan elemandır. Çizim alanına taşınan VEYA kapısı iki girişlidir. Kapının giriş ucu sayısını artırabilmek için fareyle üzerine tıklanır. Açılan iletişim kutusundan giriş sayısı 8'e kadar artırılabilir. OR (VEYA) kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 3. NOT gate (DEĞİL kapısı): Girişine gelen lojik bilgiyi ters çeviren elemandır. DEĞİL kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 4. NAND gate (VEDEĞİL kapısı): VEDEĞİL kapısı VE kapısının tersi özelliklere sahiptir. Başka bir deyişle VE ile DEĞİL kapısının birleştirilmesiyle üretilmiş kapıdır. Çizim alanına taşınan VEDEĞİL kapısı iki girişlidir. Kapının giriş ucu sayısını artırabilmek için fare ile üzerine tıklanır. Açılan iletişim kutusundan giriş sayısı 8'e kadar artırılabilir. VEDEĞİL kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 5. NOR gate (VEYADEĞİL kapısı): VEYADEĞİL kapısı VEYA kapısının tersi özelliklere sahiptir. Başka bir deyişle VEYA ile DEĞİL kapısının birleştirilmesiyle üretilmiş kapıdır. Çizim alanına taşınan VEYADEĞİL kapısı iki girişlidir. Kapının giriş ucu sayısını artırabilmek için fareyle üzerine Şekil 209: OR (VEYA) kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 210: NOT (DEĞİL) kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 211: NAND (VEDEĞİL) kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 212: NOR (VEYADEĞİL) kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi 45

46 tıklanır. Açılan iletişim kutusundan giriş sayısı 8'e kadar artırılabilir. VEYADEĞİL kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 6. EX-OR gate (ÖZELVEYA kapısı): ÖZELVEYA kapısı iki girişi de 1 olduğunda çıkışını 0 yapar. Bu özelliğiyle VEYA kapısından ayrılır. Çizim alanına taşınan ÖZELVEYA kapısı iki girişlidir. Kapının giriş ucu sayısını artırabilmek için fare ile üzerine tıklanır. Açılan iletişim kutusundan giriş sayısı 8'e kadar artırılabilir. ÖZELVEYA kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 7. EX-NOR gate (ÖZELVEYADEĞİL kapısı): ÖZELVEYADEĞİL kapısı ÖZELVEYA kapısının tersi özelliktedir. Çizim alanına taşınan ÖZELVEYADEĞİL kapısı iki girişlidir. Kapının giriş ucu sayısını artırabilmek için fare ile üzerine tıklanır. Açılan iletişim kutusundan giriş sayısı 8'e kadar artırılabilir. ÖZELVEYADEĞİL kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 8. Three state buffer gate (üç durumlu terslemeyen tampon kapısı): Bir giriş, bir çıkış ve kontrol (enable, yetki) ucu olan kapıdır. Kontrol ucu lojik 0 ise çıkış ucunun empedansı çok yüksek olur. Kontrol ucu lojik 1 ise çıkış girişin aynısı olur. Üç durumlu terslemeyen tampon kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. 9. Buffer gate (tampon kapısı): Kapılar arasında empedans uygunluğu sağlamak ve çıkışa bağlanan kapı adedini (fan out) artırmak için kullanılan lojik kapıdır. Tampon kapısı seçildikten sonra Circuit menüsünden Model komutuna tıklanırsa bu kapının modeli (TTL, CMOS vb.) değiştirilebilir. Şekil 213: EX-OR (ÖZELVEYA) kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 214: EX-NOR (ÖZELVEYA- DEĞİL) kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 215: Üç durumlu terslemeyen tampon kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 216: Tampon kapısının simgesi ve doğruluk çizelgesi Ö. EWB 4.0 yazılımının combinational adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. Yarım toplayıcı (half adder): İki adet binary (ikili) sayıyı toplayan devredir. Yarım toplayıcı Şekil 217: Yarım toplayıcı simgesi ve doğruluk çizelgesi 46 Şekil 218: Yarım toplayıcı deney bağlantı şeması

47 simgesinde bulunan A ve B giriş, devrenin toplam (S, sum) çıkışı, C 0 ise Carry (elde) dir. Şekil 219: Tam toplayıcı simgesi ve doğruluk çizelgesi Şekil 220: Tam toplayıcı deney bağlantı şeması 2. Tam toplayıcı (full adder): Üç adet binary sayıyı toplayan devredir. Tam toplayıcı simgesinde bulunan A, B, C (caryy in, C i ) giriş, devrenin toplam çıkışı (S, sum), C 0 ise Carry (elde)'dir mux (8'den 1'e multiplekser, veri seçici): Üç adet binary sayıyı toplayan devredir. Bir çok giriş hattındaki bilgilerden (1, 0) yalnızca birisini çıkışa aktaran elemandır. Şekil 221: 8'den 1'e multiplekser simgesi Şekil 222: 8'den 1'e multiplekser deney bağlantı şeması ve doğruluk çizelgesi Bu elemanda 8 giriş ucu (D 7, D 6, D 5, D 4, D 3, D 2, D 1, D 0 ) ve iki çıkış ucu (y, w) vardır. y çıkış ucu, w ise y çıkışının tersidir. A, B, C kontrol uçlarıdır. G ucu ise enable (yetki) ucudur. 8'den 1'e multiplekser entegresinin çalışabilmesi için G ucunun lojik 0 seviyesinde olması gerekir. 47

48 Şekil 222'de görülen 8'den 1'e multiplekser deney bağlantı şemasında sadece 2 numaralı anahtar üzerinden 1 numaralı girişe lojik 1 uygulanmıştır. Entegrenin 1 numaralı ayağına uygulanmış olan lojik 1 bilgisini çıkıştan alabilmek için A=1, B=0, C=0 konumunda olmalıdır. 4. 1x8 demux (1'den 8'e demultiplekser, veri dağıtıcı): Demultiplekser entegresi multiplekserin yaptığı işin tam tersini yapar. Yani bir hattan aldığı veriyi (dijital bilgiyi) 8 çıkışa dağıtır. Demultiplekserde C, B, A girişleri kontrol işlemini yapar. G (enable, Şekil 223: 1'den 8'e demultiplekser simgesi izin) girişine 0 uygulandığında, kontrol bitleriyle belirlenen çıkış ucu lojik 0 olur. G girişindeki sinyal, A, B, C kontrol bitlerinin konumuna göre çıkış uçlarından birine aktarılır. Aşağıda verilen deney bağlantı şemasında A=1, B=0, C=0 konumundayken G ucundaki 0 bilgisi 1 numaralı çıkışa aktarılmaktadır. Şekil 224: 1'den 8'e demultiplekser deney bağlantı şeması ve doğruluk çizelgesi Şekil 225: BCD'den yedi parçalı göstergeye kod çözücü simgesi Şekil 226: BCD'den yedi parçalı göstergeye kod çözücü entegresiyle display'de 2 rakamının oluşturulması 5. BCD'den yedi parçalı göstergeye kod çözücü: A, B, C, D girişlerine uygulanan BCD (binary coded decimal) kodunu çözerek yedi parçalı göstergeye veren elemandır. Kod çözücü entegresinde OA, OB, OC, OD, OE, OF, OG uçları çıkış olup ortak katotlu display'e bağlanır. B 1 ucu, yedi parçalı göstergeyi karartmak için kullanılır. RBI ucu birden çok yedili gösterge kullanıldığında, bir önceki hâneden gelen R BO ucuna bağlanarak, yedili göstergenin karartılmasını sağlar. Bu kontrol uçlarının önünde DEĞİL (yuvarlak) olduğu için lojik 0'da aktiftir. 48

49 Yanda görülen deney devresinde A=0, B=1, C=0, D=0 uygulandığında kod çözücünün çıkışındaki display'de 2 rakamı görülmektedir. Şekil 227: 3'ten 8'e kod çözücü entegresinin simgesi ve doğruluk çizelgesi 6. 3'ten 8'e kod çözücü (3x8 decoder): 3 giriş 8 çıkış hattı olan kod çözücüdür. A, B, C giriş, G 1, G 2 enable (izin), Y 0...Y 7 çıkış uçlarıdır. Aşağıda simgesi verilen elemanın kod çözücü olarak çalışabilmesi için G 1 ucunun lojik 1, G 2 ucunun lojik 0 seviyesinde olması gerekir. Şekil 228: 8'den 3'e kodlayıcının simgesi ve doğruluk çizelgesi 7. 8'den 3'e kodlayıcı (8x3 encoder): EWB 4.0'daki 8'den 3'e kodlayıcı aynı zamanda öncelikli (priority) kodlayıcı özelliğine sahiptir. Bu kodlayıcının özelliği 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 numaralı girişlere uygulanan lojik 0'lar içerisinde, en büyük numaralı girişe uygulananı, çıkışında üç bitlik binary sayı olarak kodlar. Bu kodlayıcının çalışabilmesi için EI ucunun lojik 0'da tutulması gerekir. P. EWB 4.0'ın Sequential adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. R-S tipi flip flop: Giriş uçlarına gelen lojik bilginin durumuna göre çıkışları konum değiştiren elemandır. R-S flip flop entegresinde tetikleme (clock) girişi yoktur. 2. Preset ve clear girişli J-K tipi flip flop - I: Bu J-K FF'nin preset (ön kurma) ve reset (clear) uçları lojik 0'da aktif olur. R-S FF'nin geliştirilmişidir. R-S FF'de ortaya çıkan yasak durumu bu FF'de görülmez. Aşağıda 49

50 Şekil 229: R-S tipi flip flop simgesi Şekil 230: R-S tipi flip flop deney bağlantı şeması ve doğruluk çizelgesi Şekil 231: Preset ve clear girişli J-K tipi FF simgesi Şekil 232: Preset ve Clear girişli J-K tipi FF deney bağlantı şeması ve doğruluk çizelgesi (Preset ve clear uçlarına lojik 0 verilmiştir.) simgesi verilen preset ve clear girişli J-K FF entegresi tetikleme girişinin negatif (düşen) kenarında konum değiştirir. J-K FF'de clear=0, preset=1 yapılacak olursa clock ve J-K girişleri olsun ya da olmasın FF'nin Q çıkışı 1, çıkışı 0 olur. Şekil 233: Preset ve Clear girişli J-K tipi FF simgesi Şekil 234: Preset ve Clear girişli J-K tipi FF deney bağlantı şeması ve doğruluk çizelgesi (Preset ve clear uçlarına lojik 1 verilmiştir.) 3. Preset ve clear girişli J-K tipi flip flop - II: Bu J-K FF'nin preset ve reset (clear) uçları lojik 1'de aktif olur. Bu FF'de negatif kenar tetiklemelidir. 4. D tipi flip flop: Tetikleme palsinin yükselen kenarında çıkışları konum değiştiren tek girişli flip floptur. D tipi FF'nin tetikleme ucuna pals gelmediği zaman girişte bulunan dijital bilgi çıkışa geçemez. 5. Preset ve clear girişli D tipi flip flop: Normal D tipi FF'den farkı, lojik 0'da aktif olan preset ve clear girişlerinin eklenmesidir. 50

51 Şekil 235: D tipi flip flop simgesi Şekil 236: D tipi FF deney bağlantı şeması ve doğruluk çizelgesi Şekil 237: Preset ve clear girişli D tipi flip flop simgesi Şekil 238: Preset ve clear girişli D tipi flip flobun deney bağlantı şeması Preset ve clear girişli D tipi FF deneyinde preset ve clear uçlarına lojik 1 verilmiştir. Bu bağlantıda tetikleme palsi uygulandığında girişdeki bilgi çıkışa aktarılır. Şekil 239: İkili (binary) sayıcı simgesi Şekil 240: İkili sayıcı deney bağlantı şeması 6. Binary counter (ikili sayıcı): Yapı olarak 7493 adlı entegreye benzer. A, B, C, D çıkış uçlarıdır. Sayıcının çıkışlarını sıfırlamak için R0(1) ve R0(2) uçlarına +5 V (lojik 1) uygulanır. Sayıcının A çıkışı, CLK B girişine bağlanırsa ve clock palsi de CLK A'dan uygulanırsa sayıcı 4 bitlik binary sayıcı olarak çalışır. Aşağıda verilen devre display'de 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F sayılarını oluşturur. Yani 0-15 arası heksadesimal (onaltılı) sayıları gösterir. 7. Shift register (kaydırmalı kaydedici): Kaydırmalı kaydediciler dijital devrelerde (hesap makinesi, bilgisayar, PLC vb.) yaygın olarak kullanılmaktadır. Bilgi kaydırma devrelerinin işlevini hesap makinesi örneğiyle açıklayalım. Makineye 479 sayısını girerken 4 tuşuna basınca display de 4 sayısı görünür. Ardından 7 sayısına basılınca 4 sola kayar, onun yerine 7 gelir. Son olarak 9 sayısına basıldığında 4 ile 7 birer basamak sola kayar, en sağa 9 yerleşir. 479 sayısı hesap makinesine girilirken dijital devre hem bilgi kaydetme (bellek) hem de kaydırma (shift) yapmaktadır. Kaydırmalı kaydedici devreleri flip-floplardan oluşur. Örneğin 8 bitlik veriyi (ikili sayı) kaydetmek için 8 adet FF kullanılır. İkili sayı bitleri kaydedilirken iki yöntemden birisi kullanılır. Birinci yöntem: Veriyi bir bit olarak tetikleme sinyaliyle kaydırarak kaydetmek. Bu yönteme seri kaydetme denir. 51

52 İkinci yöntem: Bütün veri aynı anda tetikleme palsiyle kaydedilir. Bu yönteme paralel kaydetme denir. Yanda simgesi verilen entegre üniversal kaydırmalı kaydedicidir. Yapı olarak 74194'e benzer. A, B, C ve D uçları entegrenin paralel girişleridir. QA, QB, QC, QD çıkış uçları, S0 ve S1 mod seçme uçlarıdır. Örneğin, S1=1, S0=0 iken sola kaymalı kaydedici, S1=0, S0=1 iken sağa kaymalı kaydedici gibi çalışır. S1=S0=0 durumunda çıkışta herhangi bir değişme olmaz. S1=S0=1 durumunda da A, B, C ve D paralel girişlerinden yüklenen bilgiler çıkışa aktarılır. CLR (clear) girişi, kaydırmalı kaydedicide bulunan bilgilerin silinmesinde kullanılır. CLR=0 durumunda entegrenin tüm çıkışları sıfırlanır. SR girişinden, sağa kaydırılacak olan bilgi girilir. SL girişinden ise sola kaydırılacak olan bilgi verilir. Clock palsi entegrenin CLK ucuna uygulanır. EWB 4.0'da bulunan shift register pozitif kenar tetiklemelidir. Üniversal özellikte olan kaydırmalı kaydedici, seri giriş-seri çıkış, paralel giriş-paralel çıkış, sağa ve sola kaymalı kaydedici gibi amaçlar için kullanılabilir. R. EWB 4.0'ın IC (Integrated Circuit) adlı malzeme kutusunda bulunan elemanların tanıtılması 1. 74XX serisi: Çizim alanına taşınan 74XX adlı entegre üzerine fare ile çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan şu lojik kapı entegreleri seçilebilir: 7400, 7402, 7404, 7405, 7406, 7407, 7408, 7409, 7410, 7411, 7412, 7415, 7420, 7421, 7422, 7425, 7426, 7427, 7428, 7430, 7432, 7433, 7437, 7438, 7440, 7451, 7454, 7455, 7469, 7472, 7473, 7474, 7486, 7492, 7493, 7425, 7442, 7445, 7475, 7476, 7477, 7490, Şekil243'teki iletişim kutusundan 7400 adlı entegre seçildiğinde çizim alanında 7400'ın simgesi belirir. Çizim alanındaki 7400 adlı entegrenin üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan bu elemanın TTL, CMOS vb. serisi olması sağlanabilir. Şekil 243: 74XX iletişim kutusu Şekil 241: Shift register simgesi Şekil 242: 74XX simgesi Şekil 244: 74XX iletişim kutusundan seçilen 7400 entegresinin simgesi Şekil 245: 741XX simgesi Şekil 246: 741XX iletişim kutusu Şekil 247: 741XX iletişim kutusundan seçilen entegresinin simgesi XX serisi: Çizim alanına taşınan 741XX adlı entegre üzerine fare ile çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan şu lojik kapı entegreleri seçilebilir: 74107, 74109, 74112, 74113, 74114, 74116, 74125, 74126, 74133, 74134, 74138, 74139, 74145, 74147, 74148, 74151, 74153, 74154, 74155, 74156, 74157, 74158, 74160, 74162, 74163, 74164, 74169, 74173, 74174, 74175, 74181, 74190, 74191, 74192, 74194, 74195, 74198,

53 Şekil 246'daki iletişim kutusundan adlı entegre seçildiğinde çizim alanında 74107'nin simgesi belirir. Çizim alanındaki adlı entegrenin üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan bu elemanın TTL, CMOS vb. serisi olması sağlanabilir. Şekil 248: 742XX simgesi Şekil 249: 742XX iletişim kutusu Şekil 250: 742XX iletişim kutusundan seçilen entegresinin simgesi XX serisi: Çizim alanına taşınan 742XX adlı entegre üzerine fare ile çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan şu lojik kapı entegreleri seçilebilir: 74240, 74241, 74244, 74251, 74253, 74257, 74273, 74280, 74290, 74293, XX'in iletişim kutusundan adlı entegre seçildiğinde çizim alanında bu elemanın simgesi belirir. Çizim alanındaki adlı entegrenin üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan bu elemanın TTL, CMOS vb. serisi olması sağlanabilir. Şekil 251: 743XX simgesi Şekil 252: 743XX iletişim kutusu Şekil 253: 743XX iletişim kutusundan seçilen entegresinin simgesi XX serisi: Çizim alanına taşınan 743XX adlı entegre üzerine fareyle çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan şu lojik kapı entegreleri seçilebilir: 74350, 74352, 74353, 74365, 74367, 74368, 74373, 74374, 74375, 74377, 74378, xx'in iletişim kutusundan adlı entegre seçildiğinde çizim alanında bu elemanın simgesi belirir. Çizim alanındaki adlı entegrenin üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusubu elemanın TTL, CMOS vb. serisi olması sağlanabilir. Şekil 254: 744XX simgesi Şekil 255: 744XX iletişim kutusu Şekil 256: 744XX iletişim kutusundan seçilen entegresinin simgesi XX serisi: Çizim alanına taşınan 744XX adlı entegre üzerine fare ile çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan şu lojik kapı entegreleri seçilebilir: 74445, 74465,

54 744XX'in iletişim kutusundan adlı entegre seçildiğinde çizim alanında bu elemanın simgesi belirir. Çizim alanındaki adlı entegrenin üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan bu elemanın TTL, CMOS vb. serisi olması sağlanabilir. Şekil 257: 40XX simgesi Şekil 258: 40XX iletişim kutusu Şekil 259: 40XX iletişim kutusundan seçilen 4066 entegresinin simgesi 6. 40XX serisi: Çizim alanına taşınan 40XX adlı entegre üzerine fare ile çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan 4066 adlı lojik kapı entegresi seçilebilir. 40XX'in iletişim kutusundan 4066 adlı entegre seçildiğinde çizim alanında bu elemanın simgesi belirir. Çizim alanındaki 4066 adlı entegrenin üzerine çift tıklandığında açılan iletişim kutusundan bu elemana etiket (ad) verilebilir. S. EWB 4.0 ile kurulan devrelerin parametrelerinin (büyüklüklerinin) değiştirilerek sonuçların incelenmesi Şekil 260: 555 entegreli flaşör (kare dalga üreteci) devresi ve devrenin çıkışından alınan kare dalganın şekli EWB ile kurulan devrelerin akım, gerilim, direnç, kazanç ve bezeri gibi değerlerini incelemek mümkündür. 555 entegreli flaşör (kare dalga üreteci) devresinde kullanılan elemanların büyüklüklerini değiştirerek çıkış ucundaki kare dalga sinyallerinin değişimini inceleyelim. Şekil 261: 555 entegreli flaşör devresindeki R 1, R 2 ve C 1 değerlerinin değiştirilmesiyle çıkıştan alınan sinyalin şekli Devrenin ilk hâlinde R 1 : 1 kω, R 2 : 10 kω, C 1 : 0,22 µf'dır. Bu değerlere göre çıkıştan alınan sinyalin frekansı yüksektir. Devrenin ikinci hâlinde R 1 : 2,2 kω, R 2 : 5,6 kω, C 1 : 1 µf'dır. Bu değerlere göre çıkıştan alınan 54

55 sinyalin frekansı düşüktür. Ş. EWB 4.0 yazılımıyla makro oluşturma EWB 4.0'da makro oluşturma işlemi Subcircuit (özel devre) komutuyla yapılır. Circuit menüsünde yer alan Subcircuit komutuyla çizim alanında hazırlanan bir devre makro hâline getirilebilir. Şekil 262: Çizim alanında direnç ve transistörlü (RTL) DEĞİL (NOT) kapısının oluşturulması 1. Analog ve dijital devre makroları: Çizim alanında hazırlanan analog bir devre Subcircuit komutuyla makro hâline getirilip diğer devre çalışmalarında kullanılabilir. Makro oluşturma işleminin basamakları şunlardır: I. Özel devre hâline sokulacak şema çalışma alanına çizilir. II. Çizim alanında oluşturulan devrenin tümü fare ile Edit menüsünden Selecet All'a basılarak seçilir. III. Devredeki tüm elemanlar seçili hâle geldikten sonra fare ile Circuit menüsünden Subcircuit'a tıklanır. IV. Subcircuit komutuna tıklanınca ekranda görülen iletişim kutusuna ad (örneğin DEĞİL) verilir ve Copy From Circuit düğmesine tıklanır. V. Copy From Circuit düğmesine basılınca çizim alanında DEĞİL adlı bir makro oluşur. Çizim alanında oluşan değil makrosu aynı zamanda Custom adlı malzeme kutusunda da yerini alır. Subcircuit komutuyla çalıştırılan iletişim kutusunda bulunan düğmelerin anlamları şunlardır: I. Copy from circuit: Hazırlanan özel devre (Subcircuit) çizim alanında kalır. Aynı zamanda Custom malzeme kutusunda simge olarak görülür. II. Move from circuit: Hazırlanan özel devre çizim alanından silinir. Sadece Custom malzeme kutusunda simge olarak görülür. III. Replace from circuit: Hazırlanan özel devre çizim alanında aynen kalır. Aynı zamanda Custom adlı malzeme kutusunda simgesi oluşur. Subcircuit komutuyla hazırlanan özel devre çizim alanındaki tasarımda kullanılacağı zaman ilk önce Window menüsünden Custom (subcircuit) komutuna tıklanır. Custom adlı malzeme kutusu ekranda belirdikten hazırlanmış özel devre simgesi fare ile çizim alanına taşınır. Çizim alanına taşınan özel devre üzerine fareyle çift tıklandığında küçük bir pencere içinde özel devre görülür. Fare ile penceredeki devrenin tüm elemanları seçilir. Edit menüsünden Copy komutuna tıklanarak ya da klavyeden Ctrl+C tuşlarına basılarak özel devre kopyalanır. Kopyalanmış devre Ctrl+C tuşlarına basılarak esas çizim alanına yapıştırılır ve istenilen devre kurulur. T. EWB 4.0 ile hazırlanmış elektrik ve elektronikle ilgili devreler 1. Seri bağlı iki direncin değerinin ohmmetreyle ölçülmesi: 2,2 kω ve 4,7 kω'luk iki direnç seri bağlandığında devrenin toplam direnci ohm kademesinde bulunan multimetre ekranında 55 Şekil 263: Circuit menüsündeki Subcircuit'e tıklanınca ekranda görülen iletişim kutusu

56 da görülebileceği gibi 6,9 kω'dur. 2. Transistörün anahtar olarak kullanılması: Aşağıda verilen devrede anahtar kapatıldığında transistör iletime geçer. Transistörün C- E uçları arasından geçen akım alıcının çalışmasını sağlar. 3. Bir süre çalışan alıcı devresi (turn off zamanlayıcı): Aşağıda Şekil 264: Circuit menüsünden subcircuit'e tıklanınca ekranda verilen devrede anahtar açılıp görülen iletişim kutusuna devrenin kapatıldığında kondansatör dolar. adı yazıldıktan sonra Copy From Kondansatör üzerinde biriken elektrik Circuit düğmesine basılınca çizim yükü R 1 direnci üzerinden geçerek alanında beliren DEĞİL adlı Subcircuit makrosu transistörü tetikler. Transistör iletime geçince led ışık yayar. Bir süre sonra pot ve beyz ucu üzerinden boşalan kondansatör transistörün kesime girmesine neden olur. Şekil 265: Copy From Circuit düğmesine basılınca çizim alanında beliren DEĞİL (NOT) adlı Subcircuit makrosunun bulunduğu Custom adlı malzeme kutusu Şekil 266: Seri bağlı iki direncin toplam değerinin ölçülmesine ilişkin deney bağlantı şeması Şekil 267: Transistörün anahtar olarak kullanılmasına ilişkin bağlantı şeması Şekil 268: Bir süre çalışan alıcı devresi (turn off zamanlayıcı) Şekil 269: Bir süre sonra çalışmaya başlayan alıcı devresi (turn on zamanlayıcı) 4. Bir süre sonra çalışmaya başlayan alıcı devresi (turn on zamanlayıcı): Şekil 269'da verilen devrede A anahtarı kapatıldığında R ve P üzerinden geçen akım C'yi doldurmaya başlar. C'nin gerilimi 0,6-0,7 V olduğunda transistör iletime geçer ve led yanar. 5. Yarım dalga doğrultmaç devresi: Şekil 270'te verilen devre AC sinyallerin yalnızca pozitif alternanslarının alıcıya ulaşmasını sağlar. 56

57 Şekil 270: Yarım dalga doğrultmaç devresi ve devrede kullanılan kondansatörün değerine bağlı olarak değişen çıkış sinyalinin şekli Diyodun çıkışına bağlanan kondansatörün kapasite değeri artırıldıkça çıkış sinyali daha düzgün olur. 1N4001 1N4001 Şekil 271: Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresi ve devrede filtre kondansatörü kullanıldığı zaman elde edilen çıkış sinyalinin şekli 6. Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresi: Şekil 271'de verilen devre AC sinyallerin pozitif ve negatif alternanslarının alıcıya ulaşmasını sağlar. Diyotların çıkışına bağlanan kondansatörün kapasite değeri artırıldıkça çıkış sinyali daha düzgün olur. Şekil 272: Köprü diyotlu tam dalga doğrultmaç devresi ve devrede kullanılan kondansatörün değerine bağlı olarak değişen çıkış sinyalinin şekli 7. Köprü diyotlu tam dalga doğrultmaç devresi: Şekil 272'de verilen devre AC sinyallerin pozitif ve negatif alternanslarının alıcıya ulaşmasını sağlar. Diyotların çıkışına bağlanan kondansatörün kapasite değeri artırıldıkça çıkış sinyali daha düzgün olur. 8. Basit polarmalı emiteri şase yükselteç devresi: Şekil 273'te verilen devre girişine uygulanan sinüsoidal biçimli sinyali genlik bakımından yükseltir. Ayrıca sinyali 180 ters çevirir. 9. Triyaklı lamba karartma (dimmer) devresi: Şekil 276'da verilen devrede triyak A 2 -A 1 57

58 Şekil 273: Basit polarmalı emiteri şase yükselteç devresi Şekil 274: Basit polarmalı emiteri şase yükselteç devresinin girişine uygulanan sinüsoidal sinyalin değerleri Şekil 275: Basit polarmalı emiteri şase yükselteç devresinin giriş ve çıkış sinyalleri uçlarına uygulanan sinüsoidal biçimli AC sinyali kırparak alaıcıya uygular. Kırpma işlemi triyakın iletime geçme zamanı ayarlanarak yapılır. Direnç ve potansiyometre nedeniyle kondansatör gecikmeli olarak şarj olur. Kondansatörün geç dolması nedeniyle diyak triyağı gecikmeli olarak iletime sokar. Triyağın geç iletime geçmesi AC sinyalin belli bir bölümünün alıcı üzerinden geçmesine yol açar. Devredeki pot seçildikten sonra klavyeden P tuşuna basılırsa bu elemanın direnç değeri azalır. Shift+P tuşlarına basıldığında ise artar. Potun direnç değerinin değiştirilmesiyle lambanın yaydığı ışığın şiddeti değiştirilebilir. Şekil 276: Triyaklı lâmba karartma devresi ve alıcı üzerinden geçen sinyalin kırpılmış şekli Şekil 277: Bazır deneyi devresi 10. Buzzer (bazır) deneyi: Bazır siren sesi üreten elemandır. Şekil 277'de verilen devrede A anahtarı kapatıldığında bazır 500 Hz frekanslı ses yaymaya başlar. Bazır fare ile seçildikten sonra Circuit/Value komutu çalıştırılarak açılan iletişim kutusundan frekans, gerilim ve akım değerleri değiştirilebilir. 58

59 11. Op-amplı bant geçiren filtre devresi: Op-amp ile yapılan devre çok dar bir frekans bandını şiddetlendirip çıkışa gönderir. Devrenin frekans spektrumu (çeşitli frekanslara karşı davranış eğrisi) bode plotter aygıtıyla gözlenebilir. Sisteme bağlanan bode plotter devreye çeşitli frekanslarda sinyaller uygular ve bunlardan hangilerinin ne oranda çıkışa aktarıldığını belirler. Bode plotter ekranının sol yanında bulunan dikey çizgi farenin sol tuşuna basılı tutularak eğri üzerinde istenilen bir noktaya götürülürse cihazın frekans bilgi kutusunda devrenin hangi frekansdaki kazancının (db) ne olduğu öğrenilebilir. Şekil 278: Bant geçiren filtre devresi ve bode plotter aygıtında görülen eğri 12. Op-amplı yüksek frekanslı sinyalleri geçiren filtre devresi: Op-amp ile yapılan devre düşük frekanslı sinyalleri bloke edip yalnızca yüksek frekanslı sinyalleri çıkışa aktarır. Bode plotter aygıtının ekranında görüldüğü gibi devrenin yüksek frekanslardaki kazancı yüksektir. 13. VEYA (OR) kapısı deneyi: Şekil 280'de verilen lojik devre ile VEYA kapısının giriş uçlarına uygulanan lojik bilgilere göre çıkışın konumu incelenebilir. Şekil 279: Op-amplı yüksek frekanslı sinyalleri geçiren filtre devresi ve bode plotter aygıtında görülen eğri 14. Lojik kapılı devrenin doğruluk tablosunun lojik konvertör ile çıkarılması: Şekil 281'de verilen lojik devrenin doğruluk çizelgesi lojik konvertör cihazının şeklindeki düğmesine basılarak çıkarılabilir. Şekil 280: VEYA kapısının deney devresi 59

60 Şekil 281: Lojik devre ve doğruluk çizelgesi Öğrenmede verimi yükseltme yolları 1. Günde 7-8 saat uyuyunuz. 2. Kahvaltı yapmayı ihmal etmeyiniz. "Sabahları kıtlıktan çıkmış gibi ye. Öğle yemeğini arkadaşınla paylaş. Akşam yemeğini düşmanına ver" şeklindeki İngiliz atasözünde de vurgulandığı gibi sağlıklı yaşam için dengeli beslenmenin çok önemli olduğunu unutmayınız. şeklindeki Türk atasözünde de vurgulandığı gibi, yazmanın beynin algılama derecesini artırdığını aklınızdan çıkarmayınız dakikalık çalışmalardan sonra 5-10 dakika ara veriniz. 12. Konuları çalıştıktan sonra kendi kendinize sorular sorarak öğrenme durumunuzu belirleyiniz. 3. Derslere ön hazırlık yaparak giriniz. 13. Kitaptan çalışırken önemli 4. Dersi derste öğrenmeye çalışınız. 5. Öğretmene soru sormaktan kaçınmayınız. 6. Öğrendiğiniz konuları aynı gün mutlaka tekrar ediniz. 7. Televizyonun zamanınızı öldürmesine fırsat vermeyiniz. 8. Bünyenizin dinç olması için sportif çalışmalar yapınız. 9. Yatarak, soğukta, sıcakta, kalabalıkta, yetersiz ya da fazla aydınlatmada yaptığınız çalışmaların verimli olmayacağını biliniz. 10. Yazarak çalışınız. "Âlem unutur kalem unutmaz" gördüğünüz kısımları işaretleyiniz ya da satır altlarını çiziniz. 14. Bünyenizde herhangi bir rahatsızlık varsa mutlaka hekime görününüz. 15. Günde 2-4 saatinizi kendinizi geliştirmeye ayırınız. Yani, hergün bilgi birikiminizi biraz daha artırmak için çalışma yapınız. 16. Çinlilerin dediği gibi: "Duyduğumu unuturum, gördüğümü hatırlarım, yaptığımı öğrenirim" sözünde vurgulanan öğrenme modelini benimseyiniz. Yani, teorisini öğrendiğiniz bir konunun uygulamasını yapmaya çalışınız. 60

61 Electronic Workbench 5 (EWB 5) 1. Giriş: EWB yazılımının 5 sürümü 4 sürümünden daha üstün özelliklere sahiptir. Şekil 1: EWB 5'in kısa yol simgesi Şekil 2: EWB 5'in kullanıcı arayüzünün görünümü 2. EWB'nin 5 sürümünün menüleri a. File (dosya) menüsü: File menüsünde bulunan komutlar EWB 4 sürümüyle aynı özelliktedir. b. Edit (düzenle) menüsü: Edit menüsünde bulunan komutlar EWB 4 sürümüyle aynı özelliktedir. c. Circuit (devre) menüsü I. Rotate: Çizim alanındaki elemanları 90 'lik açılarla döndürür. II. Flip horizontal: Çizim alanındaki elemanların yatay pozisyona çevrilmesini sağlar. III. Flip vertical: Çizim alanındaki elemanların dikey pozisyona çevrilmesini sağlar. IV. Component properties: Çizim alanındaki herhangi bir elemanının Label (etiket), Value (değer), Fault (arıza) ve Display (gösterge) değerlerini değiştirmeyi sağlayan alt Şekil 3: File (dosya) menüsü Şekil 4: Edit (düzenle) menüsü komuttur. Bu seçenekler EWB 4'te ayrı ayrıydı. EWB 5'te ise tek komut altında birleştirilmiştir. V. Create subcircuit: Bir çok elemandan oluşmuş özel devre hazırlamayı sağlayan komuttur. VI. Zoom in: Çizim alanındaki devrenin görünümünün adım adım büyütülmesini sağlar. VII. Zoom out: Çizim alanındaki devrenin görünümünün adım adım küçültülmesini sağlar. VIII. Schematic options: Bu komut çalıştırıldığında Grid (ızgara), Show/Hide (göster/gizle), Fonts (fontlar), Wiring (tel bağlantıları), Printing (baskı büyüklüğü) seçeneklerini içeren bir iletişim kutusu karşımıza çıkar. 61

62 Schematic Options komutunun seçeneklerinin özellikleri şunlardır: Grid (ızgara) seçeneğinde Show Grid ve Use Grid vardır. Show Grid seçilirse çizim alanı noktalı bir görüntü alır. Use Grid seçeneği seçilirse bağlantılar düzgün olarak gerekleştirilir. Show/Hide seçeneğinde, yapılan çizimde kullanılan parçaların etiket, büyüklük, model ve benzeri gibi değerlerinin görünüp görünmemesini sağlayan seçenek kutucukları vardır. Fonts seçeneğini kullanarak çizim alanındaki yazıların büyüklük, renk ve tipi belirlenebilir. Wiring seçeneği kullanılarak bağlantıların özellikleri belirlenebilir. Printing seçeneği kullanılarak yazıcıdan çıkarılacak şemanın özelliklerini ayarlanabilir. Şekil 5: Circuit (devre) menüsü ç. Analysis (analiz) menüsü: EWB 4 sürümünde olmayan bir menüdür. Activite, Pause, Stop ve Analysis Options komutları EWB'nin 4 sürümünde Circuit menüsünün altındadır. EWB 5'in Analysis Options komutu çalıştırıldığında şekil 7'deki iletişim kutusu karşımıza çıkar. Şekil 7'de görülen iletişim kutusunda Global, DC, Transienst, Device, Insruments seçenekleri vardır. Çizim alanına herhangi bir devre çizildiğinde Analysis Options komutunun altındakiler aktif olur. Çizim alanında bir devre varken Analysis menüsünün Display Graphs komutu çalıştırılırsa ekranda Analysis Graphs adlı bir pencere görülür. Ekranda Analysis Graphs adlı iletişim kutusu varken Analysis Şekil 6: Analysis (analiz) menüsü Options komutunun altındaki analiz seçeneklerinden biri çalıştırılıp Simulate seçeneğine tıklanırsa Analysis Graphs'da açıklama ya da analiz sonuçları görülebilir. Şekil 7: Analysis (analiz) menüsündeki Analysis Options çalıştırıldığında ekranda görülen iletişim kutusu d. Window menüsü: Window menüsünde bulunan komutlar EWB 4 sürümüyle aynı özelliktedir. e. Help menüsü: Help menüsünde bulunan komutlar EWB 4 sürümüyle aynı özelliktedir. Yalnızca Release Notes komutu EWB 5 sürümüne özgüdür. Help menüsündeki Release Notes (serbest notlar) komutu çalıştırıldığında şekil 11'deki iletişim Şekil 8: Analysis (analiz) menüsündeki Analysis Graphs komutu çalıştırıldığında ekranda beliren iletişim kutusu 62

63 Şekil 9: Window menüsü Şekil 10: Help menüsü Şekil 11: Help mönüsündeki Release Notes komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu kutusu karşımıza çıkar. 3. EWB 5'in araç çubuğunda bulunan komut (kısayol) düğmelerinin özellikleri New (yeni): Çalışma alanına yeni bir çizim sayfası açmada kullanılır. Open (aç): Daha önceden hazırlanıp kaydedilmiş bir dosyayı açar. Save (kaydet): Çizilmiş bir devreyi kaydeder. Print (yazdır): Çizilmiş devreyi yazıcıya gönderir. Cut (kes): Seçilen elemanı/elemanları keser. Copy (kopyala): Seçilen elemanı/elemanları kopyalar. Paste (yapıştır): Kesilmiş ya da kopyalanmış elemanları yapıştırır. Rotate (döndür): Seçili bir elemanı saat yönünün tersi yönde 90 döndürür Flip Horizontal (yatay çevir): Seçilen elemanı yatay hâle getirir. Flip Vertical (dikey çevir): Seçilen elemanı dikey hâle getirir. Create Subcircuit (özel devre oluştur): Subcircuit oluşturmak için kullanılır. Display Graphs (grafik göstergesi): Devrenin elektriksel eğrilerini gösteren pencerenin açılmasını sağlar. Component Propertions (parça özellikleri): Seçilen elemanın Label (etiket), Value (değer), Fault (arıza), Display (gösterge) ve Analysis Setup (analiz ayarları) işlemlerini yapmak için kullanılır. Component Properties düğmesinin içeriği seçilen elemana göre değişiklik gösterir. Zoom out (küçült): Seçilen şemayı kademe kademe küçülten komuttur. Zoom in (büyült): Seçilen şemayı kademe kademe büyüten komuttur. işlemleri yüzde olarak gösterir. Yüzde olarak ölçekleme faktörü: Zoom out ve zoom in ile yapılan 63

64 Help (yardım): Yazılım hakkında yardım almak için kullanılır. 4. EWB 5'in araç çubuğunda bulunan malzeme ve cihaz seçim düğmelerinin özellikleri Şekil 12: Malzeme ve cihaz seçim düğmeleri Favorites adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Create Subcircuit komutu kullanılarak oluşturulmuş elemanların bulunduğu kutudur. Sources adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 13: Sources adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar EWB 4 'te olmayıp EWB 5'te bulunan bazı parçaların özellikleri şunlardır: AM (GM) kaynağı çizim alanına taşındıktan sonra farenin sol tuşuyla üzerine iki kez tıklandığında şekil 14'te verilen iletişim kutusu açılır. Şekil 14'teki iletişim kutusunda Value sekmesine tıklandığında AM kaynağın taşıyıcı genliği (Carrier Amplitude) l V, taşıyıcı frekansı (Carrier Frequency) 1000 Hz, modülasyon indeksi (Modulation Index) l (tam modülasyon), modüle eden sinyal frekansı (Modulation Frequency) 100 Hz'dir. (Bu değerler değiştirilebilir.) Şekil 14: A-M Source Properties adlı iletişim kutusu Şekil 15: Value sekmesine tıklandığında açılan iletişim kutusu FM (frekans modülasyonu) kaynağı çizim alanına taşındıktan sonra farenin sol tuşuyla üzerine iki kez tıklandığında şekil 16'da verilen iletişim kutusu açılır. 64

65 Şekil 16: FM Source Properties'te Value düğmesine tıklandığında açılan iletişim kutusu Şekil 17: Basic adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 16'da verilen iletişim kutusunda frekans modülasyonlu sinyalin tepe genliği 5 V, taşıyıcı frekansı 1000 Hz, modülasyon indeksi 5, modüle eden sinyalin frekansı 100 Hz dir. (Bu değerler değiştirilebilir.) Basic adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Basic adlı malzeme kutusunda bulunan devre elemanları şekil 17'de gösterilmiştir. Diodes adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 18: Diodes adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Transistor adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 19: Transistors adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Analog ICs adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 20: Analog ICs adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Mixed ICs adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 21: Mixed ICs adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar 65

66 Dijital ICs adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 22: Digital ICs adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Logic Gates adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 23: Logic Gates adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Digital adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 24: Digital adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Indicators adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 25: Indicators adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Controls adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 26: Controls adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Miscellaneous adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Şekil 27: Miscellaneous adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar Instruments adlı malzeme kutusunda bulunan ölçü ve test aletleri Şekil 28: Instruments adlı malzeme kutusunda bulunan elemanlar 66

67 Baskı devre (PCB, printed circuit board) ve şema çizim yazılımı (Boardmaker) A. Giriş Boardmaker (BM), baskı devre çizimi, elektrik ve elektronik devre şeması hazırlamada kullanılan bir yazılımdır. Elektronik devreler bread board (deney bordu), delikli pertinaks, bakırlı plaket gibi araçlar üzerine kurulur. Uzun ömürlü ve düzgün çalışma istenen yerlerde kullanılan devreler bakırlı plaket üzerine lehimlenerek üretilir. Bakırlı plaket üzerine kurulacak devrenin bağlantı yolları bakırdandır. Bir ya da iki yüzeyi ince bakır ile kaplı plaket üzerine çizilen baskı devre kuruduktan sonra plaket, eritici asit (1 ölçek perhidrol, üç ölçek tuz ruhu karışımı) içine atılır. Eritici özellikteki asit plaket üzerindeki boyasız bölümlerde bulunan bakırları eritir. Eritme işleminden sonra baskı devre hatlarının üzerindeki boya mekanik toz deterjan, toprak ya da ince zımpara ile silinir. Devre elemanlarının montajı için gereken delikler 1-2 mm çaplı matkap ucuyla delindikten sonra lehimleme işlemi yapılarak devre üretilir. Plaket üzerine yapılmak istenen baskı devre elle çizilebileceği gibi baskı devre şeması çıkarma yazılımları da kullanılabilir. Baskı devre çıkarma yazılımlarından birisi de Boardmaker'dır. Boardmaker yazılımı daha çok amatör çalışmalar için yeterli olabilmektedir. Profesyonel (seri üretim) amaçlı çalışmalarda genellikle Proteus/ARES, Orcad, Protel, Quickroute, Ultiboard vb. gibi yazılımlar kullanılmaktadır. Boardmaker yazılımını çalıştırabilmek için en az 640 kb RAM bellekli bir bilgisayar gerekir. BM tek disketlik olduğu için en düşük özellikli (örneğin işlemcili) bilgisayarda bile çalışabilir. B. Yazılımın özellikleri Tek disketlik bir yazılım olan Boardmaker bilgisayarın disket sürücüsüne takılıp direkt olarak çalıştırılabilir. Yazılımın biraz daha hızlı çalışması isteniyorsa sabit diskin (C ya da D) altına BM adlı bir klasör açıldıktan sonra disketin içeriği buraya kopyalanarak çalıştırılabilir. Boardmaker'da baskı devre şemasının hazırlandığı PCB Editor, elektrik ya da elektronik devre şemalarının çizildiği Schematic Editor, simge ve malzeme kılıf şekillerinin üretildiği ve kullanıldığı Library Editor bölümleri vardır. C. BM yazılımının çalıştırılması 1. DOS altında A sürücüsünden çalıştırma: Disket bilgisayarın A sürücüsüne (floppy driver) takılır. A sürücüsü aktif hâle getirildikten sonra, A:\>BM komutu yazılıp klavyeden Enter'a basılır. 2. DOS altında C sürücüsünden çalıştırma: Yazılım önce C sürücüsü altına açılmış olan BM klasörüne kopyalanır. Kopyalama işleminden sonra, C:\CD BM komutu yazılıp klavyeden Enter'a basılır. Bu işlem yapılınca ekranda, C:\BM> satırı görülür. C:\BM> komut satırına C:\BM>BM yazıldıktan sonra klavyeden Enter'a basılırsa yazılım çalışır. 3. Windows 95/98/ME/XP işletim sistemi altında çalıştırma: Windows Gezginine girilir. Fareyle A sürücüsüne tıklanır. Disketin içeriği kopyalanır ve C sürücüsünün altındaki BM klasörüne yapıştırılır. Fareyle BM klasörüne tıklanır. Windows Gezgininin sağ sütununda görülen BM.exe adlı uygulama dosyasına tıklandığında Boardmaker çalışmaya başlar. Boardmaker ile yapılan tüm baskı devre ve şema çizimlerinin aynı alt klasörde saklanması doğru değildir. Bu nedenle BM klasörünün altında PCB, SCH ve LIB adlı klasörler oluşturularak yapılan çalışma ilgili klasörün içine kaydedilir. Baskı devreleri PCB klasörüne, şema çalışmalarını SCH klasörüne, simge dosyalarını ise LIB klasörüne kaydetmek gerekir. Ç. BM yazılımının ana menüsünün tanıtılması Şekil 1'de görüldüğü gibi Boardmaker yazılımının ana menüsünde PCB Editor, Schematic Editor, Library Editor ve Exit to DOS olmak üzere dört seçenek vardır. Fare imleci (ışıklı bant) hangi satır üzerine getirilirse o seçenek çalışır. Örneğin, imleç PCB Editor komutunun üzerine getirildikten sonra farenin sol tuşuna tıklanır ya da klavyeden Enter'a basılırsa baskı devre şeması hazırlamaya yarayan uygulama çalışır. 1. PCB Editor (baskı devre düzenleyici): PCB Editor, Boardmaker'ın baskı devre hazırlamaya yarayan bölümüdür. PCB (Printed Circuit Board, baskı devre bordu) yazılımıyla iki taraflı ve sekiz kata kadar baskı devre çizimi yapılabilir. 2. Schematic editor (şema düzenleyici): BM'nin Schematic Editor seçeneğine tıklanınca açılan yazılım kullanılarak elektrik ve elektronikle ilgili devre şemaları çizilebilir. 67

68 3. Library Editor (kütüphane düzenleyici): BM'nin Library Editor seçeneğine girildiğinde simge ve kılıf şekilleri üretilebilir ya da kütüphanede var olan simge ile kılıflar değiştirilebilir. Library Editor seçeneğine tıklandığında PCB Library ve Schematic Library adlı iki alt menü açılır. Baskı devre çizimlerinde kullanılmak üzere yeni bir kılıf şekli oluşturmak ya da var olan kılıfı değiştirmek için PCB Library seçeneğine girilir. Şemalarda kullanılan simgeleri oluşturmak ya da var olan simgeyi değiştirmek için ise Schematic Library seçeneğine girilir. Şekil 1: Boardmaker yazılımının ana menüsünün görünümü 4. Exit to DOS (DOS'a çıkış): Boardmaker'dan çıkılmak isteniyorsa bu seçeneğe tıklanır. BM yazılımı DOS altında çalıştırılıyorsa Exit to DOS seçeneğine tıklanınca ekranda C:\> prompt'u görülür. Eğer BM yazılımına Windows 95/98/ME/XP işletim sistemlerinden biri kullanılarak girilmişse Exit to DOS seçeneğine tıklandığında yeniden Windows işletim sistemi çalışmaya başlar. Şekil 2: Library Editor seçeneğine tıklandığında açılan alt menüler D. BM yazılımının tasarım ekranı BM'nin herhangi bir bölümü (PCB Editor, Schematic Editor, Library Editor) çalıştırıldığında ekranda şekil 3'teki çalışma alanı görülür. 1. Mesaj satırı: BM yazılımının yaptığı uyarıların ve İngilizce hata mesajlarının görüntülendiği yerdir. Mesaj satırında çıkan açıklamalar uzun süre kalmaz. (Config menüsünden ayarlanan süre kadar görünür.) Örneğin bir çalışmayı kaydetmeden yeni bir sayfa açılmak istenildiğinde mesaj satırında, mesajı belirir. Çizim alanını silmek mi istiyorsunuz? Y (Yes, evet) ya da N (No, hayır) tuşuna basınız anlamına gelen mesaja göre işlem yapılır. Şekil 3: BM yazılımının tasarım (çalışma)ekranı 2. Satır editörü: Ekranın sol altında, mesaj satırının bulunduğu yerdedir. Kayıt edilecek dosya, simge isimleri gibi klavyeden bilgi Şekil 4: Mesaj satırı, satır editörü, durum satırı girileceği zaman kullanılır. Sol alt köşedeki bu yerde bazen mesaj görüntülenirken, bazen de satır editörü olarak kullanılır. 3. Durum satırı: Ekranın sol alt köşesindeki bölge, mesaj satırı ve satır editörü olarak kullanılırken aynı zamanda durum satırı olarak da kullanılır. Bu satırda, normal çalışma durumunda, imlecin o andaki koordinat ölçüleri, modu, yaklaştırma seviyesi (Zoom) görüntülenir. 4. Mod bilgi satırı: Ekranın sağ alt köşesinde bulunan satırdır. Herhangi bir mod seçiliyken, çizgi kalınlığı, 68

69 seviye kodu gibi bilgiler burada görülür. Herhangi bir mod seçili değilse bu satırda herhangi bir bilgi olmaz (şekil 5). Şekil 5: Mod bilgi satırında görülen bilgi örnekleri 5. Çalışma (tasarım) alanı: Ekranın ortasında kesik çizgili kare şeklindeki bölge BM yazılımının çalışma alanıdır. Yazılım çalıştırıldığında ilk anda görülen çalışma alanı çok küçüktür. Çalışma yaparken bu alanın büyütülmesi gerektiğinde, Zoom (yakınlaştırma uzaklaştırma) ayarı yapılır. Klavyedeki 1 tuşuna basıldığında çalışma alanı en büyük, 7 tuşuna basıldığında ise en küçük konumu alır. BM yazılımının çalışma alanı 431,8x431,8 mm ölçülerindedir. Çalışma alanının başlangıç noktası sol alt köşedir. İmleç sol alt köşeye götürüldüğünde mesaj satırında Inch (inç) ya da mm cinsinden rakamlar görülür. mm inç Sol alt köşe ölçüsü 0.00, Sağ alt köşe ölçüsü , Şekil 6: Çalışma (tasarım) alanı Sol üst köşe ölçüsü 0.00, ,17 Sağ üst köşe ölçüsü , 431,80 17,7 Inch (inç) İngiltere'de kullanılan uzunluk birimidir. 1 inç 2,54 cm (25,4 mm) dir. Çalışma alanının büyüklüğü sabittir. Çeşitli Zoom seviyeleri kullanılarak ekrandaki görüntü büyütülüp küçültülebilir. Zoom ayarını bir cisme büyüteçle bakmaya benzetebiliriz. BM'de Zoom ayarı klavyedeki 1 ile 7 arasındaki tuşlar kullanılarak yapılır. 1 tuşu görüntüyü en büyük, 7 tuşu ise en küçük olarak gösterir. Çalışma yapılırken çoğunlukla 3 ya da 4 numaralı tuşlara basılarak elde edilen görüntü tercih edilir. Şekil 7: İmlecin bulunduğu noktaya göre mesaj satırında görülen ölçüler 6. Alt menü satırı: BM'deki File, Edit, Add, Tools, Options, Config ve Library komutlarına menü satırı denir. Bu menülerin her biri alt komutlara sahiptir. BM'deki komutlar fareyle açılacaksa imleç menü üzerine götürülüp sol tuşa tıklanır. File menüsünü çalıştırmak ve komutlarını görmek için Ctrl+F tuşlarına da basılabilir. Herhangi bir menü kapatılacağı zaman Esc tuşuna ya da farenin sağ tuşuna basılır. E. Tasarım ekranı menüleri BM yazılımında bulunan PCB, Schematic ve Library Editor seçeneklerinin menülerindeki komutlar hemen hemen aynıdır. Yalnızca Options menüsünde farklılık vardır. Tasarım ekranının menülerinin özellikleri şunlardır: 1. File (dosya) menüsü: Klavyeden Ctrl+F tuşlarına ya da farenin sol tuşuna tıklanarak açılan File menüsü dosyalarla ilgili temel işlemlerin yapılmasında kullanılır. File menüsündeki komutlarının özellikleri şunlardır: a. Load (yükle): Önceden kaydedilmiş bir dosyanın açılmasında Şekil 8: File menüsünün komutları 69

70 kullanılan komuttur. Load komutu üç şekilde çalıştırılabilir. I. Işıklı bant (imleç) bu komut üzerindeyken Enter'a basılır. II. İmleç Load üzerine getirilip farenin sol tuşuna tıklanır. III. Klavyeden Alt+L tuşlarına basılır. Load komutu çalıştırıldığında mesaj satırında Enter file name (dosya adını giriniz) mesajı görülür. Dosya adı biliniyorsa yazılır ve Enter tuşuna basılır. Eğer dosya adı bilinmiyorsa Enter file name mesajı görülünce klavyeden Enter tuşuna basılır. Bu durumda ekranda yazılımdaki tüm dosyaları gösteren pencere açılır. Açılan listeden istenilen dosya seçilerek Enter'a basılır. Not: Load komutu Library Editor'de çalışmaz. Yalnızca PCB Editor ve Schematic Editor'de görev yapar. b. Save (kaydet): Save komutu şema ya da baskı devrenin kaydedilmesini sağlar. Save komutu çalıştırıldığında mesaj satırında, Enter file name NONAME.xxx şeklinde bir mesaj görülür. Yapılan çalışmaya verilecek ad belirlendikten sonra önce klavyeden Backspace tuşu kullanılarak NONAME.xxx yazısı silinir. Ardından dosyaya verilecek ad yazılır. BM'de baskı devreler kayıt edildiğinde dosya uzantısı PCB, şemalar kaydedildiğinde ise dosya uzantısı SCH olur. Şekil 9: BM yazılımının PCB Editor'ünün File menüsünün Dir komutu çalıştırıldığında ekranda görülen PCB uzantılı dosyalar listesi c. Dir: File menüsünün komutu olan Dir çalıştırıldığında BM'de kaydedilmiş olan dosyaları gösteren liste açılır. ç. Restore Backup (önceki hâle getirip yedekleme): Yedekleme işlemini yapan komuttur. PCB Editor'de bir baskı devre çizip bunu deneme.pcb olarak kaydedelim. Daha sonra bu baskı devre üzerinde değişiklik yapıp yeniden Save (kaydet) komutuna basarsak devre yeni şekliyle eskinin yerine geçer. Restore Backup komutu çalıştırıldığında ise üzerinde değişiklik yapılan dosya asıl, ilk dosya ise yedek olarak kaydedilir. Yedek dosyaları l, 2, 3... olarak numaralandırılır, l numaralı yedek en güncel olan son yedektir. Şekil 10: PCB Editor'ünün File menüsünün Symbol Library komutu çalıştırıldığında ekranda görülen iletişim kutusu d. Symbol Library (simge kütüphanesi): Symbol Library komutu çalıştırıldığında ekranda şekil 10'da verilen iletişim kutusu açılır. Bu kutudaki komutlar kullanılarak BM yazılımının içinde bulanan kütüphanedeki simgeler üzerinde çalışma yapılabilir. Şekil 10'da görülen Library penceresindeki komutların anlamları şöyledir: I. View library: Kütüphaneyi göster. II. Add to library: Kütüphaneye ekleme yap. III. Erase symbol: Simge sil. IV. Update symbol: Simge geliştir. V. Export symbol: Simgeyi gönder. VI. Rename symbol: Simgeyi yeniden adlandır. e. New (yeni): Çizim alanında yeni bir sayfa açmak için kullanılan komuttur. Bu komut çalıştırıldığında mesaj satırında, Clear drawing area? confirm (Y/N) (çizim alanı siliniyor onaylıyor musunuz?) yazısı görülür. Y tuşuna basılırsa, yeni bir çizim alanı (boş sayfa) oluşturulur. N tuşuna basılırsa eski çizim alanı ekranda kalır. f. Output (çıktı): Output komutuyla yapılan çalışmaların (şema, baskı devre) hangi aygıtla basılacağı belirlenebilir. BM'de hazırlanan dosyalar yazıcı (printer), çizici (plotter), ya da sayısal (nümerik) kontrollü matkap ile kâğıda vb. aktarılabilir. g. Exit Editor (editörden çıkış): Tasarım ekranından ana menüye dönmeyi sağlayan komuttur. Bu komut çalıştırıldığında mesaj satırında Exit? Please confirm (Y/N) (lütfen, çıkmak istediğinizi evet (Y) ya da hayır (N) tuşlarına basarak onaylayınız) mesajı görülür. Y tuşuna basıldığında yapılan çalışmanın kaydedilmediğini belirten ve çıkmayı onaylayan, Artwork not 70

71 Şekil 11: PCB editor'ünün file menüsünün output alt komutu çalıştırıldığı zaman ekranda görülen pencere Şekil 12: Edit menüsünün komutları Şekil 13: Add menüsünün komutları saved! Abondon (Y/N) mesajı belirir. Bu mesajdan sonra Y tuşuna basılırsa ana menüye dönülür. N tuşuna basılacak olursa aynı yerde kalınır. 2. Edit (düzenleme) menüsü: Edit menüsü çizgi (track), lehimleme noktası (pad), yazı (text) ile simge (symbol) düzenleme ve değiştirmede kullanılır. 3. Add (ekleme) menüsü: Add menüsü çizgi (track), lehimleme noktası (pad), yazı (text) ile simge (symbol) eklemede kullanılır. 4. Tools (araçlar) menüsü: BM ile çalışırken yazılımla ilgili komutları içeren menüdür (şekil 14). Tools menüsünün komutlarının özellikleri şunlardır: a. Hilight (ışıklandırma): Eleman bağlantılarının doğru yapılıp yapılmadığını kontrol etmede kullanılan komuttur. Hilight komutunu çalıştırmak için iki yöntem vardır: I. Tools menüsünden Hilight komutuna tıklandıktan sonra imleç kontrol edilecek hattın (track) üzerine getirilip klavyeden Enter'a basılır. II. İmleç kontrol edilecek hattın üzerine getirildikten sonra klavyeden F9 tuşuna basılır. Şekil 15'teki şekilde baskı devrenin bir hattının ışıklandırılması gösterilmiştir. Şekil 14: Tools menüsünün komutları b. Block: Birden çok elemanı grup içine almak için kullanılan komuttur. Block komutu çalıştırıldığında imleç blok olarak tanımlanacak bölgenin köşesine götürülür. Farenin sol tuşuna basılı tutularak sürükleme işlemi yapıldığında ekranda şekil 16'da görüldüğü gibi bir dörtgen oluşur. İstenen elemanlar bu dikdörtgen içinde kaldıktan sonra Enter tuşuna ya da farenin sol tuşuna basılarak blok oluşturulur. Bu işlemden sonra çalıştırılacak tüm komutlar oluşturulan blok ile ilgili olur. c. Zoom (yakınlaştırma): Çalışma alanının görüntüsünü büyütmek amacıyla Şekil 15: Hilight komutu çalıştırılarak baskı devrenin bir hattının ışıklandırılması kullanılan komuttur. Tools menüsünden Zoom komutuna her tıklanışta çalışma alanı bir kat büyük görünür. Ekrandaki görüntüyü büyütmek için klavyenin sol üst köşesinde bulunan 1 ile 7 arasındaki rakamlar da kullanılabilir. En fazla büyütme 1 tuşuna basılarak yapılır. Çalışma alanının en küçük görünmesini sağlayan tuş ise 7'dir. ç. Unzoom (uzaklaştırma): Çalışma alanının görüntüsünü küçültmek amacıyla kullanılan komuttur. İmleç Tools menüsünden Unzoom komutuna tıklandıktan sonra çalışma alanına götürülüp farenin sol tuşuna basılacak olursa bu alan bir kat küçülür. Unzoom işlemi klavyeden 1 ile 7 arası tuşlara basılarak da 71

72 gerçekleştirilebilir. d. Pan: İmlecin bulunduğu noktanın ekranın merkezine yerleştirilmesini sağlayan komuttur. Pan komutunun yaptığı işlem Zoom komutuyla da gerçekleştirilebilir. e. Set Origin: BM'de orijin noktası ekranın tam ortasındaki kare biçimli alanın sol alt köşesidir. Set Origin komutuyla tasarım alanının herhangi bir noktası orijin (başlangıç) noktası yapılabilir. Herhangi bir noktayı başlangıç noktası olarak belirlemek için ilk önce bu komut çalıştırılır. Daha sonra imleç istenilen noktaya götürülüp Enter'a basılır. Böyle kullanıcı tarafından yapılan yeni başlangıç noktası Relative Origin'dir. Mesaj satırında A harfi varsa Absolute Origin (yazılımın kendi başlangıç noktası olarak kabul ettiği yer) R harfi varsa Relative Origin olduğu anlaşılır. f. Go to Origin: İmlecin Set Origin komutuyla belirlenen başlangıç noktasına gitmesini sağlamak için kullanılır. g. Rubberband: Rubberband komutu çalıştırıldığında On durumunda olan seçenek Off, Off durumunda olan On durumuna geçer. BM'de çizilen çizgilerin ekranda görülebilmesi için Rubberband komutunun On konumunda olması gerekir. Çizilen çizgi, çizim sırasında görülemiyorsa Rubberband Off konumundadır. ğ. Quasi-track: Bu komut On durumundayken rehber görüntü çizgi normal kalınlığındayken, Off konumunda rehber çizgi yine görüntülenir ancak görüntüsü çok incedir. Çizginin normal kalınlığa gelebilmesi için çizilen çizginin tamamlanması gerekir. Quasi-track komutu Rubberband komutuyla beraber çalışır. Rubberband On konumundayken bu komut aktif, Rubberband Off konumundayken ise Quasi-track komutunun herhangi bir etkisi yoktur. Şekil 16: Block komutu çalıştırılarak baskı devrenin bir bölümünün bloklanması h. Grid on/off: Çizim alanında küçük küçük noktalar oluşturmak için kullanılan komuttur. Ekrandaki küçük noktalar elemanların hizalanmasına ve çizgilerin düzgün olarak çizilmesine yardımcı olur. Grid on/off komutu Off konumuna alındığında noktalar görülmez. Şekil 17: Tools menüsünün alt komutu olan Angle Assist'e tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu ı. Angle assist: Çizgi çizerken açıyı belirlemeye yarayan komuttur. Tools menüsünün komutu Angle assist'e tıklandığında ekranda şekil 17'de verilen iletişim kutusu görülür. Şekil 17'deki iletişim kutusunda Assist off seçeneğine tıklanırsa çizilen köşe açısı serbest olarak çizilir only seçeneği seçilirse 45 ya da 90 'lik dönüşler gerçekleştirilir. 90 only seçeneği seçilirse yalnızca 90 'lik dönüşler gerçekleştirilir. i. Grid snap: Bu komutla imlecin ilerleme birimi değiştirilir. Grid snap komutu çalıştırıldığında şekil 18'deki iletişim kutusu görülür. Şekil 18'de görülen iletişim kutusundaki değerler th (thou) cinsindendir. Th, inch'in % 1'i kadardır. Iletişim kutusundaki seçeneklerden hangisi seçilirse, imleç ok tuşlarına her basışta o kadar ilerler. İmlecin daha hassas ilerlemesi için freehand seçeneği yeğlenmelidir. j. Cursor mode (imleç modu): İmlecin Absolute (mutlak) ve Relative (göreceli) olmak üzere iki modunun olduğunu Set Origin komutunda açıklamıştık. Bu komut imleci bir moddan diğer bir moda geçirmek için kullanılır. k. Cursor type (imleç tipi): Bu alt komutla imleç tipi değiştirilir. Cursor type komutu birinci kez çalıştırıldığında imleç küçük (+), ikinci kez çalıştırıldığında büyük (+) şeklini alır. l. Units (birimler): Units komutu BM yazılımının ölçü biriminin milimetre ya da inç olarak değiştirilmesini sağlar. 72

73 5. Config menüsü: Kullanıcının BM'de bazı değişiklikleri yapmasını sağlayan menüdür. Config menüsüne farenin sol tuşuyla tıklandığında ekranda şekil 19'daki iletişim kutusu görülür. Iletişim kutusunda Status (durum), Options (seçenekler), Usage (kullanım) ve Last error message (son hata mesajı) olmak üzere dört adet pencere vardır. Status (durum) penceresinde, File name (dosya adı), Library (kullanılan kütüphane dosyası), Edit mode (edit modu) ve Edit option (edit seçeneği) görüntülenir. Options (seçenekler) penceresinde Track and pad sizes (çizgi ve pad boyutları), Layer selection (kat seçimi), Layer/Via setup (kat ayarları), Block options (blok seçenekleri), Mouse settings (fare ayarları), Printer settings (yazıcı ayarları), Backup settings (yedekleme ayarları), Message timer (mesaj süresi), Cursor settings (imleç ayarları), Directory setup (dizin ayarları), Design rules (dizayn kuralları), Keyboard setup (klavye ayarları), Back annotation (açıklama notları), Option auto save (tercihleri otomatik olarak kaydetme), Save options (tercihleri kaydetme) komutları vardır. Usage (kullanım) penceresinde ise, dosyanın bellekte kapladığı alanın yüzde olarak değeri ve üzerinde çalışılan şemanın toplam eleman sayısı görüntülenir. Şekil 18: Tools menüsündeki Grid Snap komutuna tıklandığında ekranda beliren iletişim kutusu Şekil 19: Config menüsüne tıklandığında ekranda görüntülenen iletişim kutusu Config menüsünün Options seçeneğinde bulunan komutların yaptığı görevler şunlardır: a. Track and pad sizes: Pad, devre elemanlarının Pin'lerinin (bağlantı uçlarının) dışında kalan diğer bağlantı noktalarının adıdır. Track bağlantı yollarıdır. Track and pad sizes seçeneği kullanılarak track ve pad'ler ölçülendirilebilir. Bu alt komutun çalıştırılmasıyla ekrana şekil 20'de verilen iletişim kutusu gelir. Şekil 20'de pad'in dış çapı Outside, iç çapı ise Inside sütunundan ayarlanabilir. b. Layer selection: Baskı devre Şekil 20: Config menüsündeki Options'ta yer alan Track and pad sizes seçeneğine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu 73

74 editöründe (PCB Editor) çalışırken bu seçeneğin adı Layer selection iken şema editöründe (Schematic Editor) Schematic colours olarak görülür. Layer selection seçeneğiyle, 8 katlı olarak tasarlanabilen baskı devrenin her katının rengi belirlenir, l...8 olarak numaralandırılan yerlerle elemanların hangi katta olduğu belirtilirken Silk screen seçeneğiyle simgelerin rengi belirlenir. (okey, tamam) işareti her bir kat için seçilen rengi gösterir. Renk değiştirirken katın hizasına gelinerek Enter tuşu ya da farenin sol tuşu kullanılır. Schematic colours seçeneğinde track ve pad renklerinin seçimi yapılır. c. Layer/Via setup: Çok katlı baskı devre tasarımlarında katlar arasındaki geçiş yerlerine konulan pad'lerin otomatik ve isteğe bağlı pad'siz olarak yapılmasını belirlemek için kullanılan seçenektir. Layer/Via setup seçeneğine tıklandığında şekil 21'de verilen iletişim kutusu görüntülenir. Şekil 21'deki iletişim kutusunda Auto via (otomatik geçiş) On olarak seçilirse, layer (kat) değiştirirken mesaj satırında bir uyarı alınır. Bu uyarı alındıktan sonra kat geçişlerinde geçiş deliği (Via hole?) isteniyorsa Enter tuşuna basılır. Geçiş deliği istenmiyorsa Esc tuşuna basılır. Auto via seçeneği No confirm konumuna getirilirse, geçiş deliği otomatik olarak yazılım tarafından verilir. Layer pair seçenekleri ile katlar eşleştirilir. Örneğin, Layer pair l 3 Layer pair 3 l şeklinde uygulanırsa birinci katta çizim işlemi yapılırken Space tuşunu kullanarak üçüncü kata geçilir ve çizime burada devam edilir. Tekrar Space tuşuna basılarak birinci kata geçilir. Bu seçenekler çok katlı baskı devre tasarımlarında kullanılır. ç. Block options: Fareyle Block options seçeneğine tıklandığında şekil 22'de verilen iletişim kutusu açılır. Şekil 22'deki seçeneklerin karşısında Pickup ve Leave tercihleri vardır. Bir bloktaki çizgi ve simgeleri bırakıp yazıların silinmesi istenebilir. Hangi elemanların bloklanacağı bu komutla belirlenir. Blok içinde tanımlanması istenenler Pickup, tanımlanması istenmeyenler ise Leave ile belirlenir. İmleç ile ilgili seçeneğe gidilir ve Enter tuşuna basılırsa Pickup ya da Leave durumları tercih edilebilir. d. Mouse settings (fare ayarları): Farenin hızını ve tipini ayarlamak için kullanılan bir seçenektir. Mouse settings iletişim penceresinden Sensitivity'ye tıklanırsa imlecin hızının değiştirilebilmesini sağlayan bir iletişim kutusu açılır. Type alt komutu çalıştırıldığında ise farenin iki ya da üç tuşlu olup olmadığı belirtilebilir. e. Printer settings (yazıcı ayarları): Yazıcı ayarları için kullanılan komuttur. f. Backup settings (yedekleme ayarları): Çalışılan dosyanın diskete kaydedilmesinde hatırlatma uyarısı için süre bu seçenekle belirlenir. Bu seçenek off konumuna alınırsa yazılımın hatırlatma uyarısı vermesi önlenir. g. Message timer (mesaj zamanı): 0,5 saniye ile 3 saniye arasında durum satırında görülen mesajın bekleme süresi belirlenir. Şekil 21: Layer/via seçeneğine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu Şekil 22: Block options seçeneğine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu ğ. Cursor settings (imleç ayarları): İmlecin ekrandaki büyüklüğü ya da görüntüsü değiştirilir. Büyük (large), orta (medium) ve küçük (small) seçeneklerinden birisi tercih edilir. h. Directory setup (dizin ayarları): Yazılım ve kullanıcı dosyalarının nerede bulunduğunun tanımlanmasında kullanılan seçenektir. Şekil 23: Mouse settings seçeneğine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu ı. Desing rules (dizayn kuralları): Track-track, track-pad ve pad-pad aralıklarının ayarlanmasında kullanılan seçenektir. 74

75 i. Keyboard setup (klavye ayarları): Klavye tipi (XT, AT), İngilizce (UK), Almanca (Germany) ve Fransızca (France) dillerini seçmeye yarayan seçenektir. j. Option auto save (seçenekleri otomatik kaydetme): Bu seçeneğin On konumuna alınmasıyla, yazılımdan çıkarken dosyanın Config.bm dosyasına kaydedilmesi sağlanır. k. Save options (seçenekleri kaydetme): Yukarıda açıklanan Option auto save seçeneği Off olarak tanımlanmışsa, Config menüsündeki değişikliklerin kalıcı olması yani Config.bm dosyasına kaydedilmesi için tanımlama işlemleri bitip Config menüsünden çıkmadan önce Save options menüsü çalıştırılmalıdır. Şekil 24: Printer settings seçeneğine tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu 6. Library menüsü BM'nin kütüphanesinden simge silinmesi, simgelerin kütüphaneye eklenmesi, dosyaların ekranda görüntülenmesi, simgelerin kütüphaneden çizim alanına yüklenmesi işlemlerinde kullanılır. Fareyle Library menüsüne tıklandığında şekil 25'te verilen komutlar görülür. Library menüsünün komutlarının özellikleri şunlardır: a. View library (kütüphaneyi göster): Library dosyasındaki simge isimlerini görüntüleyen komuttur. Fareyle View library komutuna tıklandığında ekranda şekil 26 görünür. b. Browse libraries (kütüphaneleri araştır): Simge isimlerini Option menüsünün altındaki pencerede gösteren komuttur. Fareyle Browse libraries komutuna tıklandığında ekranda şekil 27'de verilen liste görünür. Şekil 25: Library menüsü c. Add to library (kütüphaneye ekle): Yeniden oluşturulan ya da üzerinde değişiklik yapılan simgeleri Library dosyasına eklemek için kullanılan komuttur. ç. Erase symbol (simge silme): BM yazılımının Library Editor seçeneğini işlettiğimiz zaman simge silmek için kullanılan komuttur. Şekil 26: View Library komutuna tıklandığında ekranda görülen sembol listesi d. Update symbol (simge yenileme): Bir simgenin değişiklikler yapılarak yeniden kaydedilmesi için kullanılan komuttur. e. Export symbol (simge gönderme): Tasarım alanında bulunan devredeki bir simgeyi simge kütüphanesine eklemek için kullanılan komuttur. f. Rename symbol (sembölü yeniden adlandırma): Simge kütüphanesindeki bir simgenin adını değiştirmek için kullanılan komuttur. BM yazılımının modları ve alıştırmalar Bu bölümde BM yazılımıyla tasarım alanına çizgi (track), bağlantı noktası (pad), yazı (text) simge (symbol) ekleme konuları açıklanacaktır. A. Track mode (çizgi modu) Track, devrede kullanılan elemanlar arasındaki bağlantıların yapılmasını sağlar. 75 Şekil 27: Browse Libraries komutuna tıklandığında ekranda görülen sembol listesi

76 1. Track'lerin yapısı: BM'de track, baskı devre ya da şemalarda malzemeleri birbirine bağlamada kullanılan çizgilere verilen addır. BM ile çizilen çizgiler, düz ya da açılı olabilir. Çalışma alanına çizilen her bir çizgi parçasına track segment (çizgi parçası) denir. 2. Track mode option menüsü: Çizim alanına bir track çizileceği zaman önce Add menüsünden Track komutuna tıklanır. Bu işlem yapıldıktan sonra farenin sol tuşuna basılırken imleç hareket ettirilirse çizim alanında track çizilmeye başlanır. Çizim alanına çizilen bir track'in özelliklerinin değiştirilebilmesi için Edit menüsünden Track komutuna tıklanır. Çalışma alanına çizilen bir track'in özelliklerini ayarlamak için imleç Add/Track konumundayken Options menüsüne tıklandığında ekranda şekil 29'daki seçenekler görülür. Track modunun Options menüsündeki komutların görevleri şunlardır: Şekil 28: Çalışma alanına çizilmiş Track örneği I. Insert/move (araya girme/taşıma): Çizgilerdeki (track) başlangıç, bitiş, kırılma noktalarına mode denir. Bu komutun çalıştırılmasıyla Insert ya da Move modlarından birisi seçilmiş olur. Insert moduyla track iki çizgi arasına eklenir. Move moduyla aktif olan modun yeri değiştirilebilir. II. Home node: Başlangıç node'u anlamına gelen komuttur. Bu komut çalıştırılınca çizginin başlangıç noktası (node) aktif olur. Yani imleç bu noktaya gider. III. Back a node: Önceki node anlamına gelen komuttur. Bu komut çalıştırılınca imleç bulunduğu node'dan bir önceki node'a geri döner. IV. Next node: Bir sonraki node anlamına gelen komuttur. Back a node komutunun aksine imleç bulunduğu node'dan, bir sonraki node'a gider. Şekil 29: Add menüsünden Track komutuna tıklanıp çizim alanına bir Track çizildikten sonra Options menüsüne tıklandığında ekranda Track ile ilgili seçenekler belirir. V. End node: Son node anlamına gelen komuttur. Bu komut çalıştırılınca imleç çizginin bitiş noktasına (end node) gider. VI. Arc/circle (kavis/daire): Düz bir çizgiyi (track), yay (arc) ve daire (circle) şekline getirmek için kullanılan alt komuttur. Şekil 30: Track'in Home (başlangıç) ve End (son) Node'u VII. Current node: Aktif node anlamına gelen alt komuttur. İmlecin aktif node üzerinde konumlanmasını sağlar. VIII. Delete node (nod silme): Aktif olan node'u silmek için kullanılır. IX. All layer (tüm katlar): Çok katlı baskı devre tasarımlarında bir çizginin yer aldığı katı değiştirmek için kullanılır. X. Segment layer (çizgi katı): All layer seçeneğinden farklı olarak çizginin tümü değil, seçilen çizgi parçasının (track segment) bulunduğu kat değiştirilir. XI. All width (tüm genişlik): Çizgi kalınlığının değiştirilmesinde kullanılan komuttur. XII. Segment width (çizgi parçasının genişliği): Biz çizginin tümü değil yalnızca seçilen çizgi 76

77 parçasının kalınlığını değiştirmede kullanılan komuttur. XIII. Split (ayırma): Bir çizgi parçasını ikiye ayırmaya yarayan komuttur. Split-track please confirm (Y/N)? mesajı görününce Y harfine basılarak ayırma işlemi yapılır. XIV. Repeat: Tekrar etme işlemi yapan komuttur. Seçilen bir çizginin yeniden çizilmesinde kullanılır. XV. Invert order: Normalde bu komut çalıştırılmıyorken çizginin ilk noktası Home node, son noktası End node olur. Bu komut node'ları ters çevirir. Yani Home node, End node olurken End node, Home node olur. XVI. Shift track: Çizgi kaydırma işlemi yapan komuttur. Taşıma (move) işlemi bu komutla gerçekleştirilir. XVII. Kill: Çizgi silme işlemi yapan komuttur. Track seçildikten sonra bu komut çalıştırılırsa mesaj satırında Please confirm, Type (Y)es or(n)o mesajı görüntülenir. Silme işlemini onaylamak için Y tuşuna basılır. XVIII. Nearest pad: En yakın pad'e bağlama anlamındadır. Bir çizgiyi en yakın durumdaki pad'e bağlamak için kullanılan komuttur. XIX. Layer pair: Çok katlı baskı devre çizimlerinde kullanılan komuttur. Kat eşleme işlemini yapmaya yarar. B. Track mode (çizgi modu) ile ilgili alıştırmalar 1. Track yerleştirme: BM yazılımı çalıştırılıp PCB Editor'e girilir. Ekranda kesik çizgili bir kare görülür. Çalışma alanının büyütülmesi isteniyorsa klavyeden, Zoom işlemi yapan l ile 7 arasındaki tuşlara basılır. Tasarım alanına track (çizgi) yerleştirmek için Add (ekle) menüsünün altındaki Track komutu çalıştırılır. Add/Track komutu çalıştırılınca mesaj satırında Position imleç and press [return] mesajı görüntülenir. Bu mesajla imleç çizim alanında istenilen yere getirilir ve Enter tuşuna basılmasının gerektiği anlaşılır. İmlecin konumlandırıldığı nokta çizilecek track'in başlangıç noktası (home node) olur. Fare hareket ettirildiğinde ya da klavyeden sağ-sol ve yukarı-aşağı oklarına basıldığında çizgi çizimi başlar. Track istenilen uzunluğa geldikten sonra klavyeden Enter tuşuna ya da farenin sol tuşuna basılarak track'in bitiş noktası olan End node belirlenir. Track'in bitiş noktası belirlendikten sonra işlemin sonlandırılması gerekir. Çizginin devam etmemesi isteniyorsa Esc ya da farenin sağ tuşuna basılır. Tasarım alanına bir kaç tane daha track eklemek için bir daha Add menüsünden Track komutunu çalıştırmaya gerek yoktur. Çünkü tasarım alanında track yerleştirme işlemi tamamlansa bile yazılım Add/Track modunda çalışmayı sürdürür. Başka bir track çizme işleminde imleç istenilen başlangıç noktasına getirilir ve Enter tuşuna basılarak çizim işlemleri sürdürülür. 2. Track kalınlığının ayarlanması: İmleç Config menüsüne getirildikten sonra Enter ya da farenin sol tuşuna tıklanır. Açılan User configuration adlı iletişim penceresinden Options sütununda bulunan Track and pad sizes seçeneğine girilir. Şekil 32'de görülen Track and pad sizes adlı iletişim kutusunda görülen Track widths ve Pad widths ölçüleri mm cinsindendir. Bu birimi thou'ya çevirmek ve büyüklüklerin bu şekilde ekranda görülmesi için klavyeden U tuşuna basılır. Track widths ölçülerini değiştirmek için imleç (ışıklı bant) yazısının üzerindeyken (+) ya da (-) tuşlarına basılır. Config menüsünden çıkıp normal tasarım alanına dönmek için ard arda Esc tuşuna iki kez basılır. Normal tasarım alanına dönmek için Edit menüsünün altındaki Track komutu çalıştırılır. İmleç daha önceden tasarım alanına çizilmiş track'in üzerine getirilir. Üzerine getirilen track'i seçmek için Enter tuşuna basılır. Track seçildikten sonra Option menüsünden All width komutuna tıklanır ya da imleç bu seçeneğin üzerindeyken Enter tuşuna basılınca, Enter width number for the whole track yazısı mesaj satırında görülür. Burada klavyeden l tuşuna basarsak çizgi kalınlığı 0,05 mm olarak seçilmiş olur. Çünkü daha 77 Şekil 31: Add menüsünden Track komutuna tıklandıktan sonra çizilmiş Track örnekleri

78 önceden User configuration options penceresinde 1 numaralı track widths'de kalınlığı 0,05 mm olarak ayarlamıştık. 3. Track parçasının kalınlığının değiştirilmesi: Çizim alanına bir kaç parçalı bir track çizilir. İmleç kalınlığı değiştirilecek track parçasının üzerine getirilir. Kalınlığı değiştirilecek track parçası seçildikten sonra Option menüsüne girilir. Bu menünün komutlarından Segment width komutu seçilir. Mesaj satırında görülen Please enter the width number (1-8) mesajı ile klavyeden 1 ile 8 arası kalınlık kodu girilir. Bu yapılınca seçilen segment parçasının değiştiği görülecektir. Şekil 32: Track and Pad Sizes adlı iletişim kutusu 4. Track katının değiştirilmesi: Çok katlı baskı devre tasarımlarında kullanılır. Track'ler değişik renklerde seçilerek tasarımdaki karışıklık önlenir. Track katını değiştirmek için fareyle Config menüsüne tıklanır. Ekrana gelen User configuration options adlı pencerenin Options bölümünden Layer selection komutu çalıştırılır (şekil 34). Layer selection komutunun iletişim kutusunda istenilen düzenlemeler yapılabilir. Renk seçimi yapılırken imleç istenilen renge getirilir ve Enter tuşuna basılır. Bu düzenlemeler yapıldıktan sonra Add/Track komutuyla tasarım alanına track çizilir. Katı değiştirilecek çizginin üzerine fare getirilir ve Enter'a basılarak seçilir. Seçme işleminden sonra Option menüsünün altındaki All layer komutu çalıştırılır. Mesaj satırında görüntülenen mesajla çizginin tamamının hangi kata geçirilmek istendiği sorulmaktadır. Klavyeden istenen kat numarası girildikten sonra Esc tuşuna basılır. Şekil 33: Dört parçalı bir Track'in ikinci diliminin kalınlığının değiştirilmesi 5. Track'i iki parçaya ayırma: Bir çizgiyi istenilen bir node'dan ikiye ayırmak için Option menüsündeki Split seçeneği kullanılır. Tasarım alanına U şeklinde bir track çizelim. Bu U track'inin sol köşesine imleci getirerek bu node'u aktif duruma getirelim. Daha sonra Option menüsünün altındaki Split komutunu çalıştıralım. Mesaj satırında, Split track please confirm (Y/N)? mesajı görülür ve ayırma işleminin onayı evet ya da hayır olarak istenir. Klavyeden Şekil 34: Layer selection adlı iletişim kutusu N tuşuna basılırsa işlemden vazgeçilir. Y tuşuna basılırsa ayırma işlemi onaylanır. Yapılan işlemlerin sonucunda U şeklinin görünümünde herhangi bir değişiklik olmaz. Yalnızca U şeklinin en altındaki düz çizginin başlangıç ve bitiş node'larının yeri değişir. 6. Node silme: Node (nod), herhangi bir çizginin kırılma noktasıdır. Node silme işlemi Option menüsündeki Delete node komutuyla yapılır. Bu işlemin gerçekleştirilebilmesi için silinmesi istenen node'un seçilerek aktif hâle getirilmesi gerekir. Çizim alanına U şeklinde bir track çizelim. Edit menüsünden Track seçeneğini çalıştıralım. İmleci U şeklinin sağ köşesine getirerek bu node'u aktif hâle getirelim. İlgili node'u silmek için klavyedeki D tuşuna basmak yeterlidir. Bu node'un silinmesiyle tasarım alanındaki U track'inin görüntüsü L gibi olacaktır (şekil 37). 78

79 7. Track çizim açısının ayarlanması: Track çizim açısının ayarlanması Tools menüsünün Angle assist adlı komutla ayarlanır. İmleç Tools menüsünün altındaki Angle assist komutunun üzerine getirilip Enter tuşuna basıldığında ekranda şekil 38'deki iletişim kutusu belirir. Iletişim kutusundan 45, 90 only komutu seçilip çizgi çizilirse çizilen çizgilerin açısı 45 ve 90 olur. Iletişim kutusundan Assist off komutu seçilip çizgi çizilirse çizilen çizgilerin açısı serbest olur. 8. Çizilmiş bir track'in tekrarlanması: Track tekrarlama işlemi, Option menüsündeki Repeat komutunun çalıştırılmasıyla yapılabilir. Bu işlem Windows uygulamalarındaki Copy (kopyalama) komutuna benzer. Track kopyalamak (tekrarlamak) için ilk önce tasarım alanına bir track çizilir. Daha sonra bu track seçilerek aktif hâle getirilir. Option menüsündeki Repeat çalıştırılır ve mesaj satırında, Position cursor and press return mesajıyla imleç track'in kopyalanacağı yere konumlandırılıp Enter tuşuna basılır ve imlecin konumlandırıldığı yerde aynı biçimli bir track'in oluştuğu görülür. Bu işlemi sonlandırmak için de klavyedeki Esc tuşuna basılır. 9. Bir track'in silinmesi: Track'in silinmesi için Option menüsündeki Kill komutu çalıştırılır. Bu işlemin yapılabilmesi için tasarım alanına bir çizgi çizilir. Edit menüsündeki Track komutuyla silinmesi istenen track üzerine imleç getirilir ve Enter tuşuna basılır. Böylece, silinmesi istenen track seçilerek aktif hâle getirilmiş olur. Daha sonra Option menüsündeki Kill komutu çalıştırılır. Mesaj satırındaki, Please confirm. Type (Y)es or (N)o mesajı ile onay beklenmektedir. Klavyedeki Y tuşuna basılarak seçilen track silinmiş olur. Şekil 37: Delete Node komutuyla U şeklindeki Track'in L şekline dönüştürülmesi Şekil 35: Track katının değiştirilmesine ilişkin örnek Şekil 36: U şeklinde çizilmiş Track örneği Şekil 38: Angle Assist komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu 10. Bir track'in kaydırılması: Track kaydırma işlemi Option menüsünün Shift track adlı komutuyla yapılır. Önce Add/Track komutuyla bir track çizilir. Daha sonra Edit/ Track ile track seçilir. Option menüsünün Shift track adlı komutu çalıştırılır. İmleç track'in kaydırılması istenen yere götürülür ve Enter tuşuna basılır. Track imlecin konumlandırıldığı yeni yere kaydırılmış olur. Kaydırılan track hâlâ seçili durumdadır. Bundan kurtulmak için klavyeden Esc tuşuna basılır. (a) (b) Şekil 39: a) 45, 90 only b) Assist off seçenekleri tercih edilerek çizilmiş Track örnekleri C. Dosya kaydetme Hazırlanan dosyaların A sürücüsündeki diskete ya da C sürücüsündeki sabit diske kaydedilebilmesi için File menüsünden Save'e tıklanır. Mesaj satırındaki Enter file name noname.pcb mesajıyla üzerinde çalışılan dosyaya ait bir adın verilmesi istenecektir. Dosya adının verilebilmesi için noname.pcb yazısının silinmesi gerekir. Silme işleminden sonra çizime ad (örneğin devre1.pcb) verilip Enter tuşuna basılır. Dosyanın A sürücüsündeki diskete ya da C sürücüsündeki sabit diske kaydedilebilmesi için Config menüsünün Directory setup komutu çalıştırılarak ayarlanır. İkinci satırı A olarak değiştirirsek üzerinde çalışılan dosya diskete kaydedilecektir. Ç. Pad mode (pad modu) 1. Pad'lerin yapısı: Pad devre elemanlarının baskı devre plaketi üzerine lehimlenmesini sağlayan bağlantı noktasıdır. Pad'in iç (inside) ve dış (outside) çapını değiştirmek için, Config menüsünün altındaki Track and pad sizes komutu çalıştırılır. Şekil 42'de verilen User configuration options adlı iletişim kutusundaki Pad widths kısmından Inside (iç 79

80 çap) ve Outside (dış çap) değerleri mm ya da tho ölçü birimlerinden birine ayarlanabilir. 2. Pad mode option menüsü: Pad mode option menüsünün ekranda görülebilmesi için herhangi bir pad'in seçili olması gerekir. Pad mode options menüsünün komutlarının görevleri şunlardır: I. Anticlockwise (saat yönünün tersi dönüş): Bu komutun çalıştırılmasıyla seçilerek aktif hâle getirilen pad saat yönünün tersine 90 döner. Daire şeklinde seçilen pad'lerde bu komutun çalıştırılması etkisizdir. Şekil 40: PCB uzantılı bir BM dosyasının kaydedileceği sürücünün A (disket) olarak değiştirilmesi II. Current: Edit/Pad komutu çalıştırıldığında hangi pad'i seçili duruma getirmek isteyip istediğimiz sorulur. İmleci, seçili hâle getirmek istediğimiz pad'in üzerine götürüp Enter tuşuna basarsak o pad seçili hâle gelir. Bir pad'i seçili hâle getirdikten sonra imleci başka bir yere götürmüşsek Option menüsündeki Current komutunu çalıştırdığımızda imlecin tekrar seçili durumdaki pad'in üzerinde konumlandığını görürüz. Şekil 41: Pad (ped) örnekleri III. Delete: Bu komutla seçilen aktif pad silinir. Komut çalıştırılınca mesaj satırında onay istenmez. IV. Layer: Seçili pad'in bakırlı yüzey katı değiştirilir. Layer komutu yalnızca baskı devre tasarımlarında çalışırken PCB Editor'de görülür. Option menüsünün altındaki Layer komutu çalıştırıldığında mesaj satırında, Please enter the layer number mesajı alınır ve kullanıcıdan 1-8 arası kat numarası Şekil 42: Pad'lerin iç ve dış çaplarını değiştirmek için açılan iletişim kutusu girmesi istenir. Girilen sayı ile pad'in konumlandırılacağı kat belirlenir. V. Width: Bu komutla seçili durumdaki pad'in genişliği ve büyüklüğü değiştirilir. İlk önce Config menüsündeki Track and pad sizes komutu çalıştırılır. Ekrana gelen User configuration options penceresindeki l'den 16'ya kadar numaralandırılmış Pad widths değerleri klavyedeki (+) ve (-) tuşları kullanılarak mm ya da thou cinsinden değiştirilir. Böylece pad'in iç çapı (inside) ve dış çapı (outside) belirlenmiş olur. Daha sonra Width komutu çalıştırıldığında mesaj satırından alınan, Please enter the width number (1-16) mesajı ile kullanıcıdan 1-16 arası sayı girmesi istenir. VI. Shape: Bu komutla seçili durumdaki pad'in şekli (biçimi) değiştirilir. Shape komutunun çalıştırılmasıyla ekranda 14 ayrı pad şekli görülür. İmleç istenen pad'in üzerine getirilip Enter'a basılırsa pad o biçimde olur. VII. Repeat: Seçili durumdaki pad kopyalanır. Önce kopyalanacak ped (pad) Edit/Pad komutuyla seçilir. Mesaj satırından, Position cursor and pres [return] mesajı alındıktan sonra imleç tasarım alanında kopyalanacak yere konumlandırılır ve Enter tuşuna basılır. Kopyalama işlemi bittikten sonra mesaj satırında, Copied item is 80

81 now current item mesajı ile kopyalanan pad'in hâlâ seçili durumda olduğu belirtilir. Bu durumdan kurtulmak için Esc tuşuna basılır. VIII. Mirror: Pad'in ters görüntüsü elde edilir. IX. Nearest node: Pad'in en yakın node'a konumlandırılması sağlanır. En yakın node'a konumlandırılacak pad seçilerek aktif hâle getirilir. Daha sonra Option menüsünden nearest node komutu çalıştırılır. Mesaj satırından alınan, Position the cursor, çizginin hangi node'una konumlandırılması isteniyorsa o node'a yaklaştırılır ve Enter'a basılır. Henüz pad seçili durumdan kurtulmamıştır. Klavyeden Esc tuşuna basılarak işlem tamamlanır. X. Matrix: Matrix komutunun çalıştırılmasıyla birden çok pad düzenli olarak yerleştirilir. Elde edilecek pad matrix'in şekli kare ya da dikdörtgen olabilir. Bu işlemin gerçekleştirilmesi için Add menüsünden Pad komutu çalıştırılarak tasarım alanına bir pad eklenir. Edit menüsünden pad komutuna tıklanarak pad seçilip aktif hâle getirilir. Eğer tasarım alanında bir pad varsa pad matrix oluşturmak da mümkündür. Option menüsünden matrix komutunun çalıştırılmasıyla mesaj satırından X ve Y değerlerine göre sayı girilmesi istenir. Bu sayılar teker teker girilerek Enter tuşuna basılır ve pad matrix oluşturulur. Şekil 43: Edit/Pad işlemi yapılınca açılan Pad mode options menüsünün komutları XI. Kill: Kill komutunun çalıştırılmasıyla aktif olan pad silinebilir. İlk önce silinecek pad seçilir. Kill komutunun çalıştırılmasıyla mesaj satırında, Please confirm. Type (Y)es or (N)o ile silme işlemi için kullanıcıdan onay istenir. Y tuşuna basılarak silme işlemi gerçekleştirilir. Kill işlemi klavyeden K tuşuna basılarak da yapılabilir. D. Pad mode ile ilgili alıştırmalar 1. Pad yerleştirme: BM'de PCB Editor çalıştırılır. Add menüsünden pad çalıştırılır. Çizim alanında pad'in yerleşeceği yere imleç getirilir ve klavyeden Enter tuşuna basılır. Bu yapılınca çizim alanında bir pad belirir. Oluşturulan pad'i seçili durumdan çıkarmak için klavyeden Esc tuşuna basılır. 2. Pad şeklini değiştirme: Tasarım alanına yerleştirilen pad'i aktif hâle getirilir. Daha sonra Option menüsünden Shape komutu çalıştırılır. Bu komutun çalıştırılmasıyla ekranda 14 değişik pad görünür. İmleç istenen pad üzerine getirilir ve klavyeden Enter'a basılır. 3. Pad ölçüsünü değiştirme: Add/Pad komutuyla tasarım alanına bir pad eklenir. Daha sonra Config menüsünden Track and pad sizes komutu çalıştırılır. Ekrana gelen, User configuration options [track and pad sizes] penceresinden mm cinsinden Pad widths seçeneği görülür. Outside (pad'in dış çapı) ve inside (pad'in iç çapı) değerleri l'den 16'ya kadar numaralandırılmıştır. Pad ölçü değerleri (+) ve (-) tuşlarını kullanarak değiştirilebilir. Ekrandaki pencereden çıkmak için iki kez Esc tuşuna basılır. Tasarım alanında konumlandırılmış seçili durumda bir pad varken Option menüsünden Width komutu çalıştırılırsa mesaj satırında, Please enter width number (1-16) mesajı alınır. Klavye kullanılarak 1 ile 16 arası bir sayı girilip Enter'a basılır. 4. Pad'lerin bakırlı yüzey katını değiştirme: Tasarım alanına bir kaç pad eklenir. Config menüsünden Layer selection komutu çalıştırılır. İmleçle istenilen renk seçildikten sonra Enter'a basılır. Bir pad seçildikten sonra Option menüsünden Layer komutu seçilir. Mesaj satırından, Please enter the layer number mesajı alınır. Pad'in kat numarası klavye kullanılarak girilir. 5. Pad matrix oluşturma: Matrix oluşturmak için önce bir adet başlangıç pad'i oluşturulur. Başlangıç pad'i referans alınarak Pad matrix işlemi yapılır. Örnek olarak dikeyde 2, yatayda 2 ve aralarında 4 mm aralık bulunan 4 pad'lik bir matrix oluşturalım. Çizim alanında bir pad oluşturulur. Ardından Option menüsünden matrix komutu çalıştırılır. Mesaj satırına sırayla 4, 2, 4, 2 sayıları yazılır. Bu işlemlerden sonra ekranda şekil 45'teki pad matrix görülür. 81 Şekil 44: BM yazılımının PCB Editor'ündeki pad (ped) şekilleri

82 6. Pad'lerin ters yön görüntüsünün alınması: Pad'lerin ters görüntüsünü oluşturmak için pad seçiliyken Option menüsünden Mirror'a tıklanır. E. Text mode (yazı modu) Baskı devreye ya da şemaya yazı yazmak için kullanılan moddur. 1. Text mode option menüsü: Tasarım alanında yazı yazmak için Add menüsünden Text komutu çalıştırılır. Şekil 46'da PCB Editor Text modunda çalışırken Option menüsünün komutları gösterilmiştir. Mesaj satırından alınan Position cursor and press [return] mesajıyla imleç tasarım alanında yazının yazılacağı yere götürülür ve Enter'a basılır. Bu işlemden sonra mesaj satırından Editing text mesajı alınır ve tasarım alanında olması istenen yazı bu kısma yazılıp Enter tuşuna basılır. Text mode option menüsü tasarım alanına yazılan yazıda değişiklik yapmak için kullanılır. Şekil 45: Dört pedli Matrix örneği Text mode option menüsünün komutlarının özellikleri şunlardır: I. Current: Bu komuta tıklanınca imleç aktif durumdaki yazı üzerine gider. II. Text content: Yazı içeriği anlamına gelen bir komuttur. Yazının içeriği değiştirileceği zaman kullanılır. III. Increment: Bu komutla harf ya da rakam sırası bir artırılır. Seçili (aktif) yazı bir rakam ise bu komutun çalıştırılmasıyla rakamın değeri bir artar. Eğer aktif (seçili) yazı bir harf ise harf bir ileri harf şeklinde değişir. IV. Decrement: Increment komutunun ters işlemini yapar. Rakam ya da harf sırasını bir azaltır. V. Layer: Bu komutla yazının ait olduğu katın yeri değiştirilir. Baskı devre çizim yazılımında (PCB Editor) kullanılan bir seçenektir. VI. Size: Size komutuyla yazı boyutu belirlenir. Yazılar için 8 farklı yükseklik tanımlanmış ve bu yükseklikler 1-8 rakamları arasında kodlanmıştır. VII. Width: Bu komutla text (yazı) kalınlığı belirlenir. Kalınlığı değiştirilecek yazı seçilir ve Width komut çalıştırılır. Mesaj satırından mesaj alındıktan sonra girilen 1-4 sayılarıyla seçilen yazının kalınlığı belirlenir. VIII. Anticlockwise: Seçilen yazı saat ibresi dönüş yönünün tersine döndürülür. Bu komutun üst üste iki kez çalıştırılması hâlinde seçilen yazı 180 döner. IX. Mirror: Seçilen yazının ters yön görüntüsü elde edilir. X. Repeat: Seçilen yazı tekrarlanabilir ya da kopyalama işlemi yapılabilir. XI. Kill: Seçilen yazı silinir. Yazı silinmeden önce mesaj satırından kullanıcı için onay istenir. F. Text mode ile ilgili alıştırmalar 1. Tasarım alanına yazı eklenmesi: Add menüsünden Text komutu seçilir. Mesaj satırından Position cursor and press [return] mesajı alınır. Bu mesaj alındıktan sonra imleç tasarım alanında herhangi bir yere getirilir ve Enter'a basılır. Bu kez ekranın sol alt köşesindeki satır editöründe Editing text yazısı görülür. İmlecin beklediği yerden itibaren Türkçe karakterler (ç, ğ, ş, ö, ü) kullanılmadan yazı yazılır. Örneğin Ali Ozdemir text'ini yazalım. Yazı klavye kullanılarak yazıldıktan sonra Enter'a ya da farenin sol tuşuna basılır. Bu text'i tasarım alanında sabitlemek için klavyeden Esc tuşuna ya da farenin sağ tuşuna basılır. Şekil 46: Text Mode Option menüsünün komutları Şekil 47: Tasarım alanına eklenmiş Text (yazı) örneği Şekil 48: Ali Ozdemir adlı Text'in devre 1 olarak değiştirilmesi Şekil 49: Devre 1 adlı Text'in yüksekliğinin artırılması 2. Yazı içeriğinin değiştirilmesi: Bu işlem Option menüsünün altındaki Text content komutuyla yapılır. Tasarım alanına yerleştirilen yazıya ekleme yapmak, yazılan kelimeden harf çıkarmak, yazılan text'i değiştirmek için bu komut kullanılır. 82 Şekil 50: Devre 1 adlı Text'in kalınlığının artırılması

83 Şekil 47'deki Ali Ozdemir text'ini değiştirip devre 1 yazalım. Bu işlemi yapmak için Edit/Text komutuyla Ali Ozdemir yazısı seçilir. Daha sonra Option menüsünden Text content komutuna tıklanır. Sol alt köşede bulunan bir önceki yazı değiştirilerek devre 1 yazısı yazılıp Enter'a basılır. Esc tuşuna basılarak işlem tamamlanır. 3. Yazı yüksekliğinin değiştirilmesi: Yazı yüksekliği Option menüsündeki Size komutuyla gerçekleştirilebilir. Yazı yüksekliğini artırmak için önce devre 1 text'i Edit/Text komutuyla seçilir. Daha sonra Option menüsünden Size'a tıklanır. Ekranın sol alt köşesinde Please enter text size number, (1-8) mesajı görünür. Klavyeden 1 ile 8 arası bir rakam girilir. Rakam girildikten sonra klavyeden Enter ardından Esc tuşuna basılır. 4. Yazı kalınlığının değiştirilmesi: Bu işlemi yapabilmek için tasarım alanına yerleştirilen yazı Edit/ Text komutuyla seçilerek aktif hâle getirilir. Text seçildikten sonra Option menüsünden Width komutu çalıştırılır. Ekranın sol alt köşesinde Please enter the width number (1-4) mesajı alınır. Bu mesaj alındıktan sonra istenilen yazı kalınlığının rakamı girilir. Örneğin 4 tuşuna basılırsa en kalın yazı seçilmiş olur. Text'i seçili durumdan çıkarmak için Esc tuşuna basılarak işlem tamamlanır. 5. Yazının ters görüntüsünün elde edilmesi: Edit/ Text komutuyla tasarım alanındaki yazı seçilerek aktif hâle getirilir. Daha sonra Option menüsünden Mirror komutu çalıştırılır. Bu komutun çalıştırılmasıyla seçilen text'in ters görüntüsü elde edilir. Esc tuşuna basılarak işlem tamamlanır. Şekil 51: Devre 1 adlı text'in ters çevrilmesi G. Symbol mode (simge modu): BM yazılımının PCB Editor'ünde simge moduyla çizim alanına çeşitli devre elemanlarının malzeme kılıfları eklenebilir. Schematic Editor'de ise elektronik malzeme simgeleri eklenebilir. 1. Symbol mode option menüsü: PCB ve Schematic Editor'de bu menünün seçenekleri aynıdır. Yalnızca Library Editor'de kullanış yönünden biraz fark vardır. Symbol mode options menüsünün komutları (Current, Anticlockwise, Mirror, Repeat ve Kill) pad ve text modlarının yaptığı işlemlerin aynısını yapar. Şekil 52: Symbol Mode Options menüsü I. Symbol mode ile ilgili alıştırmalar 1. Simge yerleştirme: Add/symbol çalıştırılır. Mesaj satırından alınan, Position cursor and press [return] mesajıyla imleç tasarım alanında simgenin yerleştirileceği yere götürülüp Enter'a basılır. Bu işlem yapılınca mesaj satırında Symbol name yazısı görülür. Eğer çağırılan simgenin adı biliniyorsa bu ad klavye kullanılarak girilir. Simgenin adı bilinmiyorsa simge adlarının görüntülenmesi için Enter'a basılır. İstenilen simge seçilir ve tasarım alanına yerleştirilir. Esc tuşuna basılarak işlem sonlandırılır. Şekil 53 ve 54'te PCB Editor ile Schematic Editor kullanılarak çeşitli eleman kılıf ve simgelerinin çalışma alanındaki görünümleri verilmiştir. Şekil 53: PCB Editor ile çizim alanına yerleştirilmiş led, diyot ve hoparlör kılıfları 2. Simge renginin değiştirilmesi: PCB Editor'de tasarım alanına yerleştirilen simgenin rengini değiştirmek için Config menüsünden Layer selection komutu çalıştırılır. Ekrana gelen pencerede Upper silk screen hizasındaki Okey (tamam) işareti sağ sol oklarıyla hareket ettirilir. İmleç istenilen rengin üzerine getirilip Enter tuşuna basıldıktan sonra iki kez Esc tuşuna basılır. Tasarım alanındaki kılıf renginin değiştiği görülür. 3. Bir simgenin ters çevrilmesi: Tasarım alanındaki tersyüz edilecek simge Edit/Symbol komutuyla 83 Şekil 54: Schematic Editor ile çizim alanına yerleştirilmiş diyot ve transistör simgeleri

84 seçilerek aktif hâle getirilir. Option menüsünden Mirror'a tıklanır. Esc tuşuna basılarak işlem tamamlanır. 4. Bir simgeye değer vermek: Add/Symbol komutu çalıştırılarak çizim alanına bir simge yerleştirilir. Örneğin bir direnci şekil 56'daki gibi çizim alanına yerleştirdiğimizi varsayalım. Dirence değer vermek için Edit/Symbol komutu çalıştırılarak bu eleman seçili hâle getirilir. Daha sonra Option menüsünden Value komutu çalıştırılır (şekil 57). Not: Value komutu BM'nin 2.0 ve üst sürümlerinde Şekil 55: Kılıf rengini değiştirmede kullanılan vardır. Layer selection adlı iletişim kutusu Mesaj satırındaki Editing value mesajıyla direnç simgesine bir değer (22 k, 33 k gibi) verilir. Sembole verilen değer sembolün yanında görülmez. Ekranın sağ alt köşesindeki mode bilgi satırında görülür (şekil 58). 5. Bir sembolü diğer bir sembol ile değiştirmek: Bu işlemi yapabilmek için değiştirilecek simge Edit/Symbol komutuyla aktif hâle getirilir. Daha sonra Option menüsündeki Local update komutu çalıştırılır. Not: Local update alt komutu BM'nin 2.0 ve üst sürümlerinde vardır. Mesaj satırından Enter symbol name mesajı alınınca adı bilinen başka bir simgenin adı yazılır ve Enter tuşuna basılır. Bu işlem yapıldıktan sonra mode bilgi satırına bakılacak olursa simge adının haricinde diğer bilgilerin değişmediği görülür. 6. Designator ile ilgili işlemler: Designator komutu BM'nin 2.0 ve üst sürümlerinin Option menüsünde bulunur. Çizim alanındaki bir simge Edit/Symbol komutuyla aktif hâle getirildikten sonra Option menüsünden Designator'a tıklanırsa şekil 59'da verilen iletişim kutusu açılır. Designator alt komutuyla üzerinde R 1 yazan direnç simgesinin R 2 olarak değiştirelim. Bu işlem designator/text komutu çalıştırılarak yapılabilir. Önce içeriği değiştirilecek simge seçilerek aktif hâle getirilir. Daha sonra Designator'daki Text content komutu çalıştırılır. Mesaj satırından alınan Editing designator:r 1 ifadesi R 2 olarak değiştirilir. Bu işlemden sonra direncin üzerindeki R 1 yazısı R 2 olarak değişir. Designator komutunun seçeneklerinin görevleri şunlardır: I. Position, eleman üzerine yazılan ifadenin (örneğin R 1 ) çizim alanında istenilen yere konulmasını sağlar. II. Anticlockwise, eleman üzerine yazılan ifadenin (örneğin R 1 ) saat dönüş yönünün tersi yönde 90 dönmesini sağlar. III. Hide/show, eleman üzerine yazılan ifadenin (örneğin R 1 ) görünmesini ya da görünmemesini ayarlar. IV. Size, eleman üzerine yazılan ifadenin (örneğin R 1 ) yazı büyüklüğünü ayarlar. V. Width, eleman üzerine yazılan ifadenin (örneğin R 1 ) yazı kalınlığını ayarlar. Şekil 56: Çizim alanına yerleştirilmiş direnç simgesi Şekil 57: Edit/Symbol komutu çalıştırıldıktan sonra Option menüsü açıldığında görülen komutlar Şekil 58: Mode bilgi satırında görülen direnç değeri Şekil 59: Designator komutuna tıklandığında açılan iletişim kutusundaki seçenekler Ğ. Block mode (block modu) Çizim alanında bulunan çalışmanın birden çok elemanının kopyalanması, kaydırılması, silinmesi, sağa sola döndürülmesi, ters görüntüsünün alınması gibi işlemleri yapan komuttur. Bir çalışmanın belli bir bölümünün bloklanması için önce Tools menüsünden Block'a tıklanır. Ardından imleç ile devrenin istenilen kısmı dörtgen içine alınır (bloklanır). Bloklama yapıldıktan sonra Enter'a basılır. 84

85 Son olarak Option menüsünden istenilene tıklanarak bloklama ile amaçlanan işlem gerçekleştirilebilir. 1. Block mode option menüsü: Şekil 61'de blok modunun Option menüsünde bulunan komutlar görülmektedir. Şimdi bu komutların işlevlerini inceleyelim. a. Block origin: Blok içinde origin (orijin, başlangıç) noktasının tanımlanmasında kullanılır. Daha önceki Set origin'den farkı buradaki başlangıç noktası blok için geçerlidir. b. Shift: Tasarım alanındaki bir bloğun bir noktadan başka bir noktaya kaydırılmasında kullanılır. c. Repeat: Seçilen bloğun kopyalanmasında kullanılır. ç. Clockwise: Bloğu saat ibresinin dönüş yönünde 90 döndüren komuttur. d. Anticlockwise: Clockwise komutunun tersine bloğu saat ibresinin dönüş yönünün tersine 90 döndürür. Şekil 60: Tools/Block'a tıklandıktan sonra baskı e. Mirror: Tanımlanan blok yatay doğrultuda ters devredeki dirençlerin bloklanması ve bu konumdayken Option menüsünün komutlarının görünümü çevrilir. f. Print block: Tanımlanan bloğun yazıcıdan alınmasını sağlar. g. Penplot block: Tanımlanan bloğun çizici (plotter) aracılığıyla kâğıda aktarılmasında kullanılan komuttur. ğ. Kill: Seçilen bloğu siler. h. Flood fill: Baskı devre uygulamalarında şase alanının genişletilmesinde kullanılır. Başka bir deyişle bloğun bir bölgesinin bakır hatlarla doldurulması işleminde kullanılır. H. Block mode ile ilgili alıştırmalar 1. Block oluşturmaya hazırlık: BM'de PCB Editor'e girilir. Add menüsünden Symbol komutu çalıştırılır. Tasarım alanına DIP8 adlı yani 8 ayaklı bir entegre simgesi yerleştirilir. Bu simge tasarım alanına yerleştirildikten sonra seçilir ve aynısından Repeat komutuyla kopyalanır. İki adet entegre tasarım alanına yerleştirildikten sonra Add menüsünden Track komutu çalıştırılır ve iki entegre birbirine bağlanır (şekil 62). İstenildiği takdirde iki entegre arasındaki track'lerin renkleri değiştirebilir. Böylece blok oluşturmak için gerekli hazırlıklar yapılmış olur. Şekil 61: Block Mode Options menüsünün komutları 2. Block oluşturma: Bloğu oluşturacağımız devre şekil 62'de görülen devre olsun. Blok oluşturmak için Tools menüsünden Block komutu çalıştırılır. Şekil 62: İki entegre kılıfının birbirine bağlanması Mesaj satırından alınan Position cursor and press [return, enter] mesajı ile oluşturulacak bloğun sol üst köşesine imleç getirilip Enter tuşuna basılır. İmlecin getirildiği bu nokta oluşturulacak bloğun sol üst köşesi olacaktır. Fare ya da klavyedeki yön tuşları ile devredeki entegreler ve track'ler bloğun içinde kalacak şekilde dikdörtgen çizilir (şekil 63). Blok işlemi tamamlanınca Enter tuşuna ya da farenin sol tuşuna basılır. 3. Bir bloğun kaydırılması: Şekil 63'teki bloklama işlemini farenin sağ tuşuna basarak iptal edelim. Daha sonra yalnızca ikinci entegreyi (IC2) bloklayalım. 85 Şekil 63: İki entegre kılıfının bloklanması

86 Bloklama yapıldıktan sonra Option menüsünden Shift komutu çalıştırılır. Position cursor and press [return] mesajıyla imleç bloğun kaydırılacağı yere getirilir ve Enter tuşuna basılır. Böylece blok tanımlanan yere kaydırılmış olur. Bloğun tanımlanacağı yerde sabitlenmesi için Esc tuşuna basılması gerekir. 4. Bir bloğu silmek: Bloklanan devreyi silmek için Option menüsünden Kill komutu seçilir. Ekranın sol alt köşesinde, Please confirm. Type (Y)es or (N)o mesajı görülür. Eğer Y tuşuna basılırsa blok içindeki tüm elemanlar silinir. Şekil 64: Bloklanan entegre kılıfının kaydırılması 5. Bir bloğun tekrarlanması: Seçilen bloğun kopyalanması için Option menüsünden Repeat komutu çalıştırılır. Mesaj satırında Position cursor and press [return] yazısı görülür. Bu yazı görülünce imleç, bloğun kopyalanacağı yere getirilip Enter tuşuna basılır. Böylece blok tasarım alanında imlecin bulunduğu yerde kopyalanmış olur. Esc tuşuna basılarak işlem tamamlanır. 6. Bir bloğun ters çevrilmesi (mirror): Blok içindeki elemanların ters görüntüsünün elde edilmesi için Option menüsünden Mirror'a tıklanır. Mesaj satırında Position cursor and press [return] (imleci konumlandırıp Enter'a basınız) cümlesi görülür. İmleç çizim alanında istenilen yere götürülüp Enter'a basılırsa blok ters çevrilmiş olarak görünür (şekil 65). Şekil 65: Bloklanan entegre kılıfının ters çevrilmesi 7. Bir bloğun sağa-sola döndürülmesi: Devre bloklandıktan sonra Option menüsünden clockwise ya da anticlockwise çalıştırılır. Clockwise komutu bloğu saat ibresinin dönüş yönünde, anticlockwise komutu ise saat ibresi dönüş yönünün tersi yönünde dönüş sağlar. 8. Bir bloğun doldurulması: PCB Editor'de gerçekleştirilebilen bir işlemdir. Bu işlemle baskı devrede, devreyi etkileyebilecek parazit ve gürültü sinyallerinin etkilerini engellemek için ızgara şeklinde kafes (ekran) oluşturulur. Bu işlem devreyi istenmeyen dış etkilerden kurur. Ekran (kafes) yüksek frekanslarda çalışan devreler için önem taşır. Bu uygulamada, kafes örgü başka renkte seçilebilir. Option menüsünden Flood fill komutu çalıştırılır. Mesaj satırından alınan Position cursor and press [return] mesajı ile imleç çizim alanında boş bir yere konumlandırılır ve Enter tuşuna basılır. Çizim alanında oluşan kafes ile baskı devre hatlarının birbirine değmediği görülecektir (şekil 66). Şekil 66: Bloklanan entegre kılıfının doldurulması BM ile Elektronik devre şeması çizimi A. Uygulama l BM yazılımıyla elektronik ve elektrikle ilgili devre şeması çizebilmek için Schematic Editor seçeneğinin çalıştırılması gerekir. Schematic Editor'de birçok elektronik devre elemanının simgeleri vardır. Devre şeması çizimine başlamadan önce Config menüsündeki Options penceresinden Schematic Colours seçeneği çalıştırılır. Şekil 67: Schematic Editor ile çizilecek şemaların hat, Pad, Text gibi unsurlarının renklerinin Config menüsünün Options penceresinin Schematic Colors alt menüsüne girilerek ayarlanması Şekil 67'de görüldüğü gibi şemalardaki unsurların renkleri kullanıcının tercihlerine göre ayarlanabilir. Şimdi şekil 68'de görülen orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresini BM yazılımının Schematic Editor bölümünü kullanarak çizelim. 86

87 1. Çizim penceresinin ölçülendirilmesi: İlk önce tasarım alanı ya da çizim penceresini 100x50 mm şeklinde ayarlayalım. Bu tasarım alanını da track kullanarak hazırlayalım (şekil 69). 2. Çizim penceresinin etiketlendirilmesi: Çizim penceresine etiket koymak için add/text komutu çalıştırılır. İmleç yazının konulacağı yere götürülüp farenin sol tuşuna tıklanır. Ekranın sol alt köşesine Tam dalga dogrultmac yazısı yazılıp klavyeden Enter tuşuna basılır (şekil 70). Yazının yeri tam olarak belirlendikten sonra yazıyı çizim penceresinde sabitlemek için Esc tuşuna basılır. Şekil 68: Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresi Şekil 69: Add/Track komutu çalıştırılarak çizilmiş 100x50 mm ölçülerindeki çizim penceresi Şekil 70: Add/Text komutu çalıştırılarak çizim penceresinin etiketlendirilmesi Çizim penceresine kullanıcı adını yazmak için yeniden add/text komutu çalıştırılır. İmleç pencerenin sağ alt köşesine götürülüp farenin sol tuşuna tıklanır. Mesaj satırına çizimi yapan kişinin adı yazılır (şekil 71). 3. Elemanların seçilip yerleştirilmesi: Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresini çizebilmek için çizim penceresine transformatör, diyot ve direnç simgelerinin yerleştirilmesi gerekir. Add menüsünden Symbol komutu çalıştırılarak transformer, diode, ve res simgeleri çizim penceresine yerleştirilir (şekil 72). Şekil 71: Kullanıcı adının çizim penceresine yazılışı 4. Hatların çizimi ve bağlantı noktalarının belirlenmesi: Simgeler çizim penceresine yerleştirildikten sonra Add/Track komutu çalıştırılır. Çizgi kalınlığı Config menüsüne girilerek ayarlandıktan sonra simgeler çizgilerle birleştirilir. Add/Pad komutu çalıştırılarak devredeki giriş-çıkış ve bağlantı noktalarına pad eklenir. Add/Text komutu çalıştırılarak devrenin Şekil 72: Add/Symbol komutu çalıştırılarak çizim penceresine Transformer (transformatör) diode etiketleri yazılır. Devre şeması çizildikten sonra (diyot), Res (resistance, direnç) yerleştirme File/Save komutu çalıştırılır. Enter file name mesajı ile devreye bir isim (tamdalga.sch) adı verilir (şekil 73). 5. Çalışılan bir dosyanın yedeklenmesi: Yedekleme işlemini yapabilmek için çalışılan dosya (örneğin orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresi) çizim alanına getirilir. Yedekleme (backup) düzenlemeleri için Config menüsünden Backup settings komutu çalıştırılır. Backup settings komutu çalıştırıldığında iki seçenekli bir iletişim kutusu açılır. Backup timer seçeneği off, 5, 10, 15, 20, 25 ve 30 minutes komutlarını içerir. Backup timer 10 minutes olarak seçilirse, BM yazılımı yapılan her değişiklikten 10 dakika sonra çalışmanın yedeğinin alınıp alınmayacağım soracaktır. Backup copies seçeneği ise l'den 9'a kadar sayılardan oluşur. İmleç bu seçenekteyken Enter'a her basışta bu sayı bir basamak ilerler. 87

88 Backup copies seçeneği 4 olarak seçilirse, tanımlanan süre dikkate alınarak yedekleme adedinin 4 olduğu belirlenecektir. Save new version? Please confirm (Y/N) sorusuna N olarak cevap verilirse yazılım yedekleme yapmayacaktır. 6. Yedeklenmiş bir dosyanın yeniden yüklenmesi: Yedeklenmiş bir dosyanın yeniden yüklenmesi File menüsünden Restore backup komutuyla yapılır. Boardmaker yazılımında, daha önceden belirlenen süre ile çizim penceresine çizilen Şekil 73: Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresinin Schematic Editor'de çizilmiş şeması elektronik devre şemasını ilk aşamasından son aşamasına kadar adım adım yedekleme olanağı vardır. File menüsünden restore backup çalıştırıldığında listeden dosya seçilir ve enter tuşuna basılır. Restore from which backup ? mesajı ile bir sayı seçilir. Ekrana gelen şekil daha önceden üzerinde değişiklik yapılan şekil olacaktır. Şekil 74: Backup settings komutu Şekil 75: Backup settings komutunun alt seçenekleri Şekil 76: Backup timer seçeneğinin alt komutları B. Uygulama 2 Uygulama l'de yapılan tüm işlemleri şekil 78'de görülen emiteri şase yükselteç devresi için yapınız. BM ile baskı devre şeması çizimi A. Baskı devre çiziminde dikkat edilecek hususlar Baskı devre ile yapılan devreler sağlam, düzenli ve sade olur. Bu nedenle baskı devre üzerine yapılmış cihazların arızalarının bulunması da kolaydır. Baskı devre çizerken dikkat edilecek hususlar şunlardır: I. Uygulaması yapılacak devredeki elemanların fiziksel boyutları birebir alınmalıdır. Bu yapılmazsa tasarlanan baskı devreye elemanlar sığmaz. II. Elemanların karta bağlanmasını sağlayan delikler tasarım anında belirtilmelidir. III. Yüksek akım geçecek bakır yollar daha kalın çizilmelidir. IV. Yüksek frekansta çalışan alıcı verici devrelerinin tasarımında bağlantı hatlarının mümkün olduğu kadar kısa olması sağlanmalıdır. Yüksek frekansta çalışan devrelerdeki uzun hatlar bobin etkisi gösterir ve devrenin hatalı çalışmasına yol açar. V. Elemanlar baskı devreye rastgele yerleştirilmemelidir. VI. Transistör, tristör gibi elemanlar dik, direnç, diyot gibi elemanlar yatık olarak monte edilmelidir. VII. Yüksek frekanslı devrelerde birden çok bobin varsa bunlar birbirine çok yakın olarak monte edilmemelidir. IX. Yüksek güçlü transistör, regülatör entegresi, diyot gibi elemanların soğutucuları da dikkate alınmalıdır. 88 Şekil 77: Backup copies seçeneğinde bulunan 1-9 arası rakamlar Şekil 78: Emiteri şase yükselteç devresi

89 Şekil 79: Layer selection seçeneği Şekil 80: Layer selection seçeneğine tıklandığında açılan iletişim kutusundan baskı devre katlarının renklerinin ayarlanması B. Uygulama l Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresinin baskı devresinin çizilmesi Baskı devre çizimine başlarken PCB Editor seçeneği çalıştırılır. Config menüsünün Options bölümündeki Layer Selection seçeneği çalıştırılır. Ekrana gelen penceredeki renkler istenilen şekilde düzenlenir. Esc tuşu ile bu pencereden çıkılır. Confîg menüsünün Options penceresindeki Layer/Via setup seçeneği çalıştırılır. Şekil 80'de verilen iletişim kutusunda görüldüğü gibi Layer/Via Setup seçenekleri ayarlanır. Auto via (otomatik geçiş) On olarak seçilirse, layer (kat) değiştirirken mesaj satırında bir uyarı alınır. Geçiş deliği istenirse Enter, istenmiyorsa Esc tuşuna basılır. Birinci layer pair seçeneği l 8 yapılarak, 1. kat 8. kat ile eşleştirilir. Yani 1. katta çizim işlemi yapılırken Space tuşu kullanılarak 8. kata geçilir ve çizime burada devam edilir. Tekrar Space tuşuna basılarak 1. kata tekrar geçilir. Layer/Via setup seçenekleri bu şekilde seçildikten sonra Esc tuşuna basılır. Şekil 81: Layer/Via setup seçeneğine tıklandığında açılan iletişim kutusu Şekil 82: Block options seçeneğinin komutlarının ayarlanması Şekil 83: Message timer seçeneğinin komutlarının ayarlanması Config menüsünden Block options seçeneği çalıştırılır. Block options seçeneğin çalıştırılması ile ekrana gelen pencere şekil 82'deki gibi düzenlenir. Block options penceresinden çıkabilmek için iki kez Esc tuşuna basılır. Config menüsünden message timer seçeneği 1,5 seconds olarak seçilir ve ESC tuşuna basılır (şekil 83). Config menüsünden design rules seçeneği çalıştırılır. Design rules altındaki DRC ignore layers seçenekleri şekil 84'teki gibi düzenlenir. Yapılan bu ayarlamalar baskı devredeki elemanların arasındaki minimum (en az) yaklaşım mesafesinin ayarlanmasında kullanılır. BM yazılımının durum satırında R (relative mode) görebilmek için Tools menüsünden Cursor mode komutu çalıştırılır. Tools menüsünden Units komutunun çalıştırılmasıyla durum satırındaki ölçülerin birimi mm (milimetre) olarak ayarlanır. Çizim penceresinin ölçülendirilmesi konusunda açıklandığı gibi tasarım alanının boyutları 100x50 mm olacak şekilde düzenlenir. Simge kütüphanesinden transformatör, diyot ve direnç elemanlarının tasarım alanına yüklenmesi için Add/Symbol komutu çalıştırılır. Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmacın baskı devresi şekil 85'te görüldüğü gibi çizilir. Bu düzenleme henüz kâğıda aktarılmaya hazır değildir. Çerçeve dahil şemanın tümü bloklanır. Option/Mirror komutu çalıştırılarak baskı devrenin ters görüntüsü elde edilir. Baskı devre track'lerine Highlight fonksiyonunun uygulanması: Baskı devrenin track ve pad 89

90 bağlantılarının tam olarak yapılıp yapılmadığını denetlemek için Tools menüsünden Hilight (ışıklandırma) komutu çalıştırılır. Bu komut çalıştırıldıktan sonra imleç bağlantının kontrol edileceği track üzerine götürülüp Enter tuşuna basılır. Bu işlemle birlikte track ile irtibatı olan tüm çizgiler ışıklandırılır. Highlight alt komutuyla track ve elemanların yeterli uzaklıkta olup olmadığı da incelenebilir. Devredeki elemanlar arasındaki mesafe iyi ise No violation found mesajı alınır. Şekil 84: Design rules seçeneğinin DRC Ignore Layers alt komutlarının ayarlanması C. Uygulama 2 1. Çift katlı baskı devre çiziminde dikkat edilecek hususlar I. İki yüzdeki geçişler (via) karşı karşıya gelmemeli, herhangi bir yüzdeki eleman ayak bağlantı deliğinin, diğer bir yüzdeki track üzerine gelmemesine dikkat edilmelidir. II. Herhangi bir katta kullanılacak track ve pad'ler aynı renkte olmalıdır. Böylece track ve pad'lerin aynı katta olduğu daha iyi anlaşılır. III. Yazıcıdan çıktı alınırken katlar ayrı ayrı alınmalıdır. IV. Config menüsündeki Layer/Via setup seçeneği düzenlenirken kullanılacak layer numaraları birbirini 9 sayısına tamamlayacak biçimde seçilmelidir. Örneğin l 8, 2 7, 3 6 gibi. Çift katlı baskı devre çizimine başlamadan önce Config menüsünden Track ve pad genişlikleri düzenlenir. Çift katlı baskı devre hazırlarken kat renkleri şekil 87'deki gibi ayarlanır. Layer via setup seçeneği şekil 88'deki gibi düzenlenir. Backup timer 20 minutes olarak seçilir (şekil 89). Backup copies 5 olarak belirlenir (şekil 90). Message timer seçeneği ise 2,5 seconds olarak seçilir (şekil 91). Yukarıda açıklanan düzenlemeler yapıldıktan sonra çift katlı baskı devre tasarımına geçilir. a) Üst görünüm b) Alt görünüm Şekil 85: Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmacın baskı devre şemasının üst (düz) ve alt (ters) görünümü Şekil 86: Orta uçlu trafolu tam dalga doğrultmaç devresinin bir bölümünün ışıklandırılması 2. Katlar arasına Via (geçiş pad'leri) konulması: 16 ayaklı bir entegrenin l numaralı pin'iyle 8 numaralı pin pad'lerinin bağlanmasında kullanılan çizginin iki ayrı kata çizilişi üzerinde duralım. Katlar arasına Via'nın otomatik ya da kullanıcının onayı ile konulması Config menüsündeki Layer/Via setup seçeneği ile mümkündür. Şekil 93'te görüldüğü gibi Auto via On konumundayken Via, kullanıcı onayıyla katlar arasına yerleştirilir. İmleç Auto via seçeneğindeyken Enter tuşuna her basışta konum değişir. Auto via seçeneği Off konumundayken Via yerleştirilemez. Auto via seçeneği No confirm konumundayken kullanıcıya sorulmadan Via otomatik olarak yazılım tarafından yerleştirilir. 90

91 Şekil 87: Çift katlı baskı devre hazırlarken Config menüsünden Layer selection alt komutunun ayarlanışı Şekil 88: Layer/Via setup seçeneğinin ayarlanması Şekil 89: Backup timer alt komutunun 20 minutes olarak ayarlanması Şekil 90: Backup copies alt komutunun 5 olarak ayarlanması Şekil 91: Message timer alt komutunun 2,5 seconds olarak ayarlanması 3. Katların birbirinden ayrı görüntülenmesi: Bu uygulamayla çizilen iki katlı baskı devrenin katları ayrı ayrı görüntülenebilir. Görülmesi istenmeyen Layer rengi Off olarak seçilir ve o katın rengi siyah yapılır. Config menüsündeki Layer selection penceresi şekil 94'teki gibi düzenlenir. Çizilen çift yüzlü baskı devrenin malzeme yüzünü yani alt katını görüntülemek için Layer selection seçeneği şekil 95'teki gibi düzenlenir. Bu düzenlemelerden sonra katlar birbirinden ayrı ayrı görüntülenebilir. Şekil 92: 16 ayaklı entegre kılıfı Library Editor ve simgelerle ilgili çalışmalar A. Schematic Library Editor'de bir simgenin Edit edilmesi 1. Uygulama l Schematic Library Editor ile kütüphanede var olan bir simge üzerinde değişiklik yapılabilir ve yeni bir simge oluşturulabilir. Simge kütüphanesiyle ilgili çalışmaları yapabilmek BM'nin Library Editor yazılımı çalıştırılır. Library Editor, PCB Library ve Schematic Library olmak üzere iki alt seçenekten oluşur. PCB Library'de baskı devre çizimlerinde kullanılan simgeler oluşturulurken, Schematic Library'de ise devre şeması çizimlerinde kullanılan simgeler oluşturulur. a. Sekonder sarımı iki uçlu olan transformatörün orta uçlu transformatör hâline getirilmesi I. Config menüsündeki Track and pad sizes seçeneği çalıştırılarak track ve pad genişlikleri şekil 97'deki gibi seçildikten sonra Esc tuşuyla bu pencereden çıkılır. II. Options penceresindeki Schematic colours seçeneği çalıştırılarak şekil 98'de görülen ayarlamalar yapılır. Esc tuşuna basılarak bu menüden çıkılır. III. Tools menüsündeki Cursor mode komutu çalıştırılarak Absolute moduna geçilir. Bu moda geçilebilmesi 91 Şekil 93: Layer/Via seçeneğinin ayarlanışı

92 Şekil 94: Katların birbirinden ayrı görüntülenmesi için Layer selection seçeneğinin ayarlanması Şekil 95: İki katlı baskı devrenin alt katının görünmesi için Layer selection seçeneğinin ayarlanışı Şekil 96: Library Editor yazılımının seçenekleri Şekil 97: Track and Pad Sizes değerlerinin ayarlanması için durum satırında A harfinin görülmesi sağlanır (şekil 99). IV. Tools menüsünden Units çalıştırılarak mm ölçü birimi seçilir (şekil 100). V. Config menüsüne girilerek Options penceresindeki Save options seçeneği çalıştırılır (şekil 101). VI. Zoom değerini uygun bir duruma getirmek için klavyeden l ya da 3'e basılır. Şekil 98: Schematic colours değerlerinin ayarlanması Şekil 99: Yazılımın modunun Absolute (A) olarak ayarlanması sonucu ekranın sol alt köşesinde A harfi görülür. Şekil 100: BM yazılımının biriminin mm olarak ayarlanışı VII. Add menüsünden Track komutu çalıştırılır. İmleç sekonder sargısının tam ortasına getirilip Enter tuşuna basılarak sekonder sargısına orta uç ilave edilir (şekil 102). 2. Edit yapılmış bir simgeyi Library'e kaydetme: Üzerinde değişiklik yapılan transformatör simgesini kütüphaneye (library) kaydederken bu simgenin orijin noktasını iyi belirlemek gerekir. İmleç yeni transformatör simgesi üzerindeki track'in sol ucuna getirilerek Tools menüsündeki Set origin komutu çalıştırılır. Böylece simgenin ve tasarım alanının yeni orijin (başlangıç) noktası tespit edilmiş olur. Library menüsünden Add to library seçeneği çalıştırılır (şekil 103). Mesaj satırından alınan Have you set the origin? (Y/N) mesajıyla yeni başlangıç noktası oluşturulup oluşturulmadığı sorulmaktadır. Y tuşuna basılırsa işleme Şekil 101: Config menüsünün Options penceresinden Save Options komutunun çalıştırılması 92

93 devam edilir, N tuşuna basılırsa yeni orijin (origin) noktası oluşturmak üzere Edit'e geri dönülür. Y tuşuna basıldıktan sonra mesaj satırından alınan Enter symbol name mesajıyla simgeye isim verilmesi istenir. Satır editöründe görüntülenen isim silinmeden Enter tuşuna basılırsa aynı isimle kaydedilir. Eğer isim değiştirilirse yeni ismiyle kaydedilir. Simgeye yeni bir isim verildiğini varsayalım ve Enter tuşuna basalım. Bu kez mesaj satırından alınan enter Library file name mesajıyla simgenin kaydedileceği library dosyasının adı sorulur. Eğer yeni bir library dosyası açılmışsa bu yazılarak Enter tuşuna ya da farenin sol tuşuna basılır. Bu kez mesaj satırından alınan Create new library? (Y/ Şekil 102: Trafonun sekonder sarımının N) mesajı ile yeni oluşturulan dosyanın diskette olmadığını orta uçlu hâle getirilmesi yeni bir dosya oluşturulmak istenip istenilmediği onaylanır. Eğer Y tuşuna basılırsa simge, oluşturulan dosyanın altına kaydedilir (şekil 105). B. Schematic Editor'de simge oluşturmak 1. Uygulama 2 BM'nin yazılım kütüphanesinde olmayan SCR (tristör) simgeini kütüphaneye ekleyelim. İlk önce Library Editor'den Schematic Library seçeneği çalıştırılır. Tools menüsünden Angle assist'in Assist off seçeneği Şekil 103: Library menüsü benimsenir. Cursor (imleç) modu olarak da Relative modu tercih edilir. Add menüsünden track komutu çalıştırılıp imleç başlangıç noktasına getirilerek Enter tuşuna basılır. Şekil 104: Yeni oluşturulan sembole trafo2 adının verilmesi İstenilen ölçülerde track'ler çizerek tristör simgeyi oluşturur. Library menüsünden Add to library komutuyla simgeye SCR adı verilerek Enter tuşuna basılır. Enter library name mesajı ile dosya adı seçilerek yeni oluşturulan simge kaydedilmiş olur. 2. Simge oluşturmada orijin (origin) noktasının önemi: Çizgilerin simge pin'leriyle aynı eksende olması ve simgelerin uygun eksenlerle uygun yerlere yerleştirilmesiyle düzenli bir devre şeması ve baskı devre çizilebilir. Orijin noktası referans noktasıdır. Eğer bir simge kaydırılacaksa orijin noktası göz önüne alınarak kaydırılır. C. PCB Library Editor'de bir simgenin edit edilmesi (düzenlenmesi) Schematic Library Editor'de yapılan işlemlerin aynısı yapılarak kütüphanede bulunan bir simge yeniden düzenlenebilir. Edit işlemi için Library Editor'den PCB Library seçeneği çalıştırılır. Simge üzerindeki pad'leri değiştirmek istersek Edit/Pad komutu çalıştırılır. Değiştirilecek pad genişlikleriyle istenilen değerlerde ayarlama yapılıp Esc tuşuna basılır. Değiştirilen simge aynı ya da farklı bir isimle kaydedilir. Şekil 105: Add/Symbol komutu çalıştırılınca listede görülen trafo2 Ç. PCB Library Editor ile bir simge oluşturmak İstenen değer ve ölçülere göre pad ve track'ler çizim alanı içinde uygun bir yere yerleştirilir. BM'den çıktı almak A. Yazıcı çıkışıyla ilgili düzenlemeler ve seçenekler BM yazılımıyla hazırlanan bir devrenin tümü ya da bir kısmı yazıcıdan alınabilir. Tasarımı yapılan devrenin tümünü yazıcıdan alabilmek için File menüsünden Output komutu çalıştırılır. Output komutu şekil 107'de 93 Şekil 106: Yeni oluşturulan tristör sembolü

94 görüldüğü gibi değişik seçeneklere sahiptir. Şekil 107'deki iletişim kutusundan Print all komutu çalıştırıldığında ekrana Printer output options penceresi gelir (şekil 108). Print all seçeneği dosyanın tümünün vurmalı (dot matrix) ya da lazer yazıcıdan alınmasını sağlar. 1. Yazıcı çıkış pencereleri ve seçenekleri: Printer output options iletişim penceresindeki Options seçenekleri şekil 108'de görüldüğü gibi yedi seçenekten oluşmuştur. Yazıcıdan alınacak çıktılarla ilgili düzenlemeler Options penceresinden yapılır. a. Layers to print (katları yazdırma): Bu seçenekle yazdırılacak Şekil 107: Output alt komutu çalıştırıldığında Option menüsü altında açılan iletişim kutusu Şekil 108: Print All alt komutuna tıklandığında ekranda görülen iletişim kutusu Şekil 109: Layers to Print komutunun alt seçenekleri katların seçimi yapılır. Şekil 109'da görüldüğü gibi Layers to print seçeneğinin alt seçenekleri vardır. Upper silk screen ve Lower silk screen malzemelerin yerleştirildiği yüzeyler, Copper layer l, 2,... 7, 8 ise bakır yolların çizildiği katlardır. Ekrana gelen bu pencereden yazdırılmak istenen katın karşısının On konumuna alınması gerekir. Kullanılmayan layer'da kâğıda aktarılarak bir devre tasarımı yapılmadığından On ya da Off konumu herhangi bir anlam taşımaz. Tasarlanan Şekil 110: Printer Settings komutunun seçenekleri Şekil 112: Printer Width komutunun alt seçenekleri baskı devrede elemanlar baskı devrenin bir yüzünde, bakır yollar ise diğer yüzde ise Upper silk screen Off, Copper layer l seçeneği ise On konumuna getirilir. Bu tercih sonucu kılıflar çıktıda görülmez. b. Printer settings: Yazıcı ile ilgili ayarlar bu seçenekle yapılır (şekil 110). 94 Şekil 111: Printer Type komutunun seçenekleri Şekil 113: Print out scale komutunun alt seçenekleri

95 Printer type ile dot matrix (vurmalı) ya da lazer yazıcı seçilir (şekil 111). Printer width seçeneğiyle kullanılan yazıcı genişliği 7 inch ile 16 inch arasında ayarlanabilir (şekil 112). Printout scale seçeneğiyle yazıcıdan Şekil 114: Printer mode alınacak şemanın büyütme komutunun alt seçenekleri oranı (4:1, 2:1, 1:1) belirlenir (şekil 113). Print mode seçeneği Normal ya da Bold seçeneklerinden birisi tercih edilir (şekil 114). Output to seçeneğiyle çizilen şema, LPT1 paralel porta, COM1 seri porta ya da File dosyasına gönderilir. Burada seçenekleri (LPT1, COM1, File) değiştirmek için Enter tuşuna basılır (şekil 115). Laser scaling ile lazer yazıcıda X ve Y eksenlerine bağlı olmadan ölçeklendirme yapmak mümkündür (şekil 116). Şekil 115: Output Mode komutunun LPT1 olarak ayarlanması c. Output mode: Output mode seçeneğiyle çıkış modu seçilir (şekil 117). Bu komut çalıştırıldığında Normal, Drilling template ve Solder resist mask olmak üzere üç seçenek görülür. Çıktı normal ya da aydınger kâğıtta olacaksa Normal seçeneği tercih edilir. Drilling template seçilirse yalnızca şemadaki pad'ler kâğıda aktarılır. Eğer Solder resist mask seçilirse pad'lerin içindeki boşluklar doldurularak baskı yapılır. ç. Resist clearance: Lehim yapılacak alanlar bu seçenekle güçlendirilir. Bu seçenek şekil 118'de görüldüğü gibi değişik ölçülerde seçilebilir. Şekil 116: Laser Scaling komutu çalıştırıldığında Laser Scaling Factor adlı iletişim kutusu açılır. Şekil 117: Output mode komutu çalıştırıldığında açılan iletişim kutusu Şekil 118: Resist clearance komutu çalıştırıldığında açılan iletişim kutusu d. Group layers: Kat gruplama işlemini yapan komuttur (şekil 119). Together ya da Separately olmak üzere iki türlü tanımlanabilir. Together seçilirse Şekil 119: Group layers seçeneğinin Together olarak ayarlanışı birden çok katta bulunan çizgiler aynı kâğıda basılır. Separately seçilirse her kattaki çizimler ayrı ayrı kâğıtlara basılır. Şekil 120: Print style seçeneğinin Normal olarak ayarlanışı e. Print style (yazma stili): Print style alt seçeneğiyle yazıcının stili (türü) seçilebilir (şekil 120). Print stili Normal ya da Inverted olmak üzere iki çeşit olabilir. Print style seçeneği Normal olarak seçilirse zemin beyaz, track, pad, simge ve yazılar siyah basılır. Inverted seçilirse zemin siyah, track, pad, simge ve yazılar beyaz basılır. 95

96 f. Start printing: Bu seçenekle baskı işine başlanır. Baskı işleminden vazgeçmek için Esc tuşuna basılır. B. Yazıcıdan çıkış almayla ilgili uygulamalar 1. Bir bloğun yazıcıdan alınması: BM'de PCB Editor'e girilir. Çalışma alanında istenilen ölçülerde bir çizim penceresi çizilir. Çizilen pencere içine birkaç simge yerleştirilir. Bloğun yazıcıdan alınabilmesi için blok tanımlaması yapılır Daha sonra Block option menüsünden Print, File menüsünden Output komutuna tıklanır. Print all'dan layers to print seçeneği çalıştırılır. Buradaki tüm seçenekler On yapılarak Esc tuşuna ya da farenin sağ tuşuna basılır (şekil 123). Şekil 121: File menüsünün Output komutu Şekil 122: Output komutu çalıştırıldığında Option menüsünün altında açılan iletişim kutusu Şekil 123: Option menüsünden Print all komutuna tıklanınca açılan iletişim kutusundaki Layers to print seçeneğinin komutlarının tümünün On yapılması Şekil 124: Printer Settings seçeneğinin komutları Şekil 125: Printer width seçeneğinin komutları Şekil 126: Printer out seçeneğinin komutları Şekil 127: Printer mode seçeneğinin komutları Printer settings seçeneğinden uygun yazıcı tipi belirlenir (şekil 124). Dot matrix yazıcı için 9 pin ya da 24 pin seçeneği, lazer yazıcı için ise Laser seçeneği çalıştırılır. Printer width penceresinden 10 inches seçeneği çalıştırılır (şekil 125). Printout scale seçeneğinden 1:1 büyütme oranı seçilir (şekil 126). Az mürekkep (toner) harcanması için için Print mode, Normal seçilir (şekil 127). Output to seçeneği genellikle paralel port için LPT1 olarak seçilir (şekil 128). Output mode normal seçilir (şekil 129). Resist clearance seçeneği 8 tho clearence olarak seçilir ve Enter tuşuna basılır (şekil 130). Group layers seçeneği Enter tuşu kullanılarak Together olarak ayarlanır (şekil 131). Print style seçeneği Enter tuşu kullanılarak Normal konuma getirilir (şekil 132). Start printing seçeneğine tıklanarak baskıya başlanır (şekil133). 96

97 Şekil 128: Output to seçeneğinin LPT1 olarak ayarlanması Şekil 129: Output mode seçeneğinin normal olarak ayarlanması Şekil 130: Resist clearence seçeneğinin 8 thou olarak ayarlanması Şekil 131: Group layers seçeneğinin Together olarak ayarlanması Şekil 132: Print style seçeneğinin normal konuma getirilişi Yukarıda açıklanan işlemlerden sonra yazdırılacak şema bloğu kâğıttan büyükse Block selected exceeds paper width şeklinde bir hata mesajı alınır. Bunu önlemek amacıyla yazdırılacak alanı azaltmak için bloklama yapılır. C. Bir dosyanın yazıcıdan alınması Bir bloğun yazıcıdan alınması konusunda anlatılanlar burada da geçerlidir. Ç. Plotter (çizici) ile ilgili düzenlemeler ve seçenekler Şekil 133: Start printing seçeneği File menüsünün Output komutu çalıştırıldığında açılan iletişim kutusundan Penplot seçeneği aktif hâle getirilir. Penplot seçeneği çalıştırılınca Penplot processsor adlı bir iletişim kutusu ekrana gelir. Pencere Drawing details, Optios ve Current plot setup olmak üzere üç ayrı seçenekten oluşur. Not: Plotter (çizici) çok az kullanılan bir çıktı aracıdır. Günümüzde daha çok reklamcılar tarafından kullanılmaktadır. Net mode ve otomatik baskı devre çizimi A. Net mode Net mode, BM yazılımının 2.0 sürümünde bulunur. Bu mod kullanılarak otomatik baskı devre çizimi yapılabilir. 1. Net ve yapısı: Simgeleri geçici olarak birbirine bağlayan doğrusal hatlara net (ağ) denir. 2. Net mode options menüsü: Net mode options menüsü Add/Net ya da Edit/Net komutları çalıştırıldığı zaman görülebilir. Şekil 135'te görülen Net mode options menüsünün komutlarının Şekil 134: Sembollerin geçici olarak birbirine bağlanmasını sağlayan Net örnekleri 97

98 özellikleri şunlardır: a. Current: İmleci son yerleştirilen ya da Edit'i yapılarak seçilen Net'in üzerine konumlandır. b. Delete: Net'in başlangıç ya da bitiş Node (nod)'u silinir. c. Home node: İmleci başlangıç Node'unda konumlandırır. ç. Back a node: Bir önce çizilen Node'un bulunmasını sağlar. d. Next node: Bir sonraki Node'un bulunmasını sağlar. e. Kill: Tanımlanan Net'i siler. f. Optimize: Çizilen Net'lerin yazılım tarafından uygunlaştırılmasını sağlar. g. Desing rules: Tanımlanan Desing rule değerlerinin değiştirilmesini sağlar. ğ. Add to by name: Doğrudan tanımlanan simge pin'ine yani node'una bağlantı yapmayı sağlar. h. Nominal width: Uygun Net kalınlığının seçilebilmesini sağlar. ı. Minimum width: En az net kalınlığı seçilebilmesini sağlar. Via size ile katlar arası geçiş pad'leri ölçülendirilir. i. Net type: Net tipini belirler. 3. Net menüsü: BM yazılımının Net menüsünün (şekil 136) komutlarının özellikleri şöyledir: a. Import netlist ve export netlist: BM yazılımıyla diğer baskı devre hazırlama yazılımları arasında Netlist alışverişi yapmak için kullanılan komutlardır. b. Create netlist: Elde edilen Net'leri Boardrouter ile otomatik olarak çizdirmeden önce bağlantılar son kez gözden geçirilir. c. Clear netlist: Tüm Net'lerin silinmesini sağlar. ç. Edit net: Tanımlanan Net'i Edit edebilmeyi sağlar. d. Merge net: Tanımlanan Net'i Edit etmeye yarar. e. Merge nets: Net'lerin birbirine bağlanmasını sağlar. f. Show net ve hide net: Bu komutlarla Net'ler görüntülenir ya da gizlenir. g. Optimiz netlist: Net bağlantılarını uygunlaştırır. ğ. Next net ve back net net: Bu komutlarla önceki ya da sonraki Net'ler görüntülenir. h. Component renumber: Eleman numaralarının yeniden atanmasını sağlar. ı. Find component: Eleman bulmaya yarar. i. Full DRC: Bu komut ile tüm kontroller gerçekleştirilir. j. Boardrouter: Otomatik baskı devre çizim yazılımına girilmesini sağlar. Şekil 135: Net Mode Options menüsünün alt komutları Şekil 136: Net menüsünün komutları B. Net mode ile ilgili alıştırmalar 1. Net komutuyla ilgili alıştırma: Boardmaker 2.0 yazılımı açılarak girilerek PCB Editor çalıştırılır. Çizim alanına köprü diyot, hoparlör, direnç gibi elemanların simgeleri şekil 137'de görüldüğü gibi rastgele yerleştirilir. Add menüsünden Net komutu çalıştırılır. Köprü diyot, kondansatör, direnç gibi elemanlar birbirine irtibatlandırılır. Mesaj satırından kullanılan Net'e isim verilmesi istenecektir. Yazılım tarafından verilecek ismi kabul edebileceğimiz gibi adı değiştirmemiz de mümkündür. Şekil 137: Add/Net komutu çalıştırılarak çizilmiş Net örnekleri 98

99 Şekil 138: Basit polarmalı emiteri şase yükselteç devresi Şekil 139: 555 entegreli kare dalga üreteci devresi 2. Option menüsü ile ilgili alıştırma: Net komutuyla ilgili alıştırma konusunda yapıldığı gibi ilk olarak eleman simgeleri çizim alanına yerleştirilir. Add menüsünden Net komutu çalıştırılır. Position cursor and press [return] mesajıyla Net bağlantıları yapılır. İstenildiği takdirde yazılım tarafından Net'lere verilen isimler değiştirilir. İsim değiştirme Option menüsünün Netname komutu kullanılarak yapılabilir. Add to by name komutuyla da eleman ismine göre Net bağlantısı yapılır. Bağlanan Net geçişlerinde uygunluk bulunması için Optimize komutu çalıştırılır. C. Otomatik çizim (boardrouter) Boardrouter, BM'nin 2.0 sürümünde bulunan otomatik baskı devre çizimi yapmaya yarayan bir yazılımdır. Boardrouter'a File/Net/Boardrouter ya da Net/Boardrouter komutları çalıştırılarak girilebilir. Boardrouter'ı klavyeden çalıştırabilmek için ise F10 tuşuna basılır. Boardrouter çalışınca ekranda Autoroute tasarım ortamı belirir. Tasarım ortamında File, Route, Net, Layer ve Config menüleri bulunur. File menüsünde Save ve Exit olmak üzere iki alt komut vardır. Save komutuyla otomatik olarak yapılan baskı devre PCB dosyası olarak kaydedilir. Exit komutuyla Autoroute ortamından PCB Editor ortamına dönülür. Route menüsüyle Net'lerin track bağlantısı otomatik olarak yapılır. Route menüsünün By net ve Board olmak üzere iki komutu vardır. Net menüsüyle işleme alınması ya da alınmaması istenen Net'ler tanımlanır. Alınacak Net'in başında onay işareti bulunur. Enter tuşuna basılarak onay işareti X olarak değiştirilirse ilgili Net işleme alınmaz. Layer menüsüyle katlar yatay ya da dikey olarak düzenlenir. Autoroute işleminin yapılabilmesi için bir katın yatay, diğer bir katın dikey olarak seçilmesi gerekir. Kullanılmayacak katlar Not used olarak tanımlanmalıdır. Config menüsüyle gerekli düzenlemeler yapılır. Config menüsünün Cursor grid, Backup timer ve Extra via clearance olmak üzere üç komutu vardır. Uygulama 1: Şekil 138'de verilen basit polarmalı emiteri şase yükseltecin baskı devresini Boardrouter kullanarak elde ediniz. Uygulama 2: Şekil 139'da verilen 555 entegreli kare dalga üretecinin baskı devresini Boardrouter kullanarak elde ediniz. Elektrik devre şemalarının çizimi A. Örnek çizimler BM yazılımının Schematic Editor'ü çalıştırılarak elektrikle ilgili şemaların çizimi yapılabilir. Eğer, Schematic Editor yazılımının simge kütüphanesinde istenilen elektrik devre simgeleri yok ise önce Library Editor yazılımı çalıştırılarak simgeler oluşturulur. Şekil 140, 141 ve 142'de Schematic Editor yazılımı kullanılarak çizilmiş elektrik tesisat şemalarına ilişkin örneklere yer verilmiştir. sigorta anahtar Şekil 140: Komütatör anahtarlı lâmba tesisatının açık şeması 99

100 Şekil 141: DC şönt (paralel) dinamo deney bağlantı şeması Şekil 142: Kontaktörlü otomatik kumanda devresi örneği 100

101 MULTISIM 6 (EWB 6) 1. Giriş: Elektronik hızlı bir gelişim göstermektedir. Son derece zor ve ayrıntılı öğrenim süreçlerine sahip olan bu dalın iyi öğretilebilmesi için simülasyon (benzetim) yazılımları önemli bir rol üstlenmektedir. Bilgisayarın tüm teknik okullara girmesiyle birlikte elektrik ve elektronikle ilgili devrelerin tasarımı ve öğrenilmesi kolaylaşmıştır. Electronic Workbench yazılımının 3, 4, 5 ve 6. sürümleri ülkemizdeki teknik öğretim okullarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu bölümde EWB'nin 6. sürümü (versiyonu) hakkında temel bilgiler verilecektir. EWB 6 (Multisim) yazılımının deneme (demo) sürümü adlı internet sitesinden indirilebilmektedir. Yazılımın orjinal sürümünün Türkiye dağıtıcısı ise ERA Bilgi Sistemleri ve Yayıncılık Ltd. Şti.'dir. Adı geçen şirketin web adresi şeklindedir. Multisim yazılımının bazı özellikleri, geniş eleman veri tabanı, şematik çizim ortamı, analog/ dijital simülasyonu (benzetimi) ve çizilen şemanın PCB (baskı devre) yazılımlarına transfer edilebilmesi olarak sıralanabilir. Özellikle lojik devre tasarımlarının denenmesinde Multisim yazılımı zaman, emek ve para tasarrufu sağlama bakımından çok yararlıdır. 2. Multisim yazılımının kullanıcı arayüzü: Multisim yazılımının kullanıcı arayüzü genel olarak Windows işletim sisteminin mantığına uygun özellikler taşımaktadır. Şekil 1'de görüldüğü gibi yazılımla ilgili tüm komut düğmeleri ekranın etrafına dağılmış durumdadır. İşlemleri araç çubuklarındaki düğmelerden ya da menülerdeki komutlardan yapmak mümkündür. başlık çubuğu menü çubuğu araç çubukları kullanılan eleman listesi araç çubuğu aç kapa (simülasyon) anahtarı araç çubukları ölçü aletleri araç çubuğu çizim (çalışma) alanı durum çubuğu Şekil 1: EWB 6'nın kullanıcı arayüzü 3. Menü çubuğu ( ): Windows işletim sisteminin menü yapısına benzer. Bu menüde File (dosya), Edit (düzen), View (görünüm), Simülate (benzetim, simülasyon), Transfer (aktarma), Tools (araçlar), Window (pencere), Help (yardım) komutları yer almaktadır

102 4. Sistem araç çubuğu ( ): Yeni dosya oluşturma, mevcut dosyayı aç, sakla, kes, kopyala, yapıştır, yazdır, yardım kısa yol düğmelerini barındırır. Sistem araç çubuğu View/ Toolbars/System komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. 5. Yakınlaştır/uzaklaştır araç çubuğu ( ): Çizim penceresinde oluşturulan devre şemasını daha yakından ya da kuşbakışı inceleyebilmek için kullanılan araç çubuğudur. Yakınlaştır/uzaklaştır araç çubuğu View/Toolbars/Zoom komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. 6. Tasarım araç çubuğu ( ): Multisim'in karmaşık işlevlerine erişim imkânı sağlayan araç çubuğudur. Tasarım araç çubuğu View/Toolbars/Design komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. Tasarım araç çubuğunda yer alan düğmelerin işlevleri şunlardır: Eleman (components) düğmesi: Eleman araç çubuğunun Multisim penceresinde gösterilmesini ya da gösterilmemesini sağlar. Multisim eleman (components) araç çubuğunu görebilmek için veri tabanı (database) araç çubuğunda master veri tabanının seçilmiş olması gereklidir. Eleman editörü (component editing) düğmesi: Yeni bir eleman oluşturmak, mevcut elemanlar üzerinde değişiklik yapmak, bir parçayı kopyalamak, silmek, mevcut veri tabanından herhangi birini seçip mevcut elemanları incelemek gibi işlemleri yapmaya yarayan düğmedir. Ölçme cihazları (instruments) düğmesi: Tasarım araç çubuğundaki düğmeye basıldığında yazılımda bulunan ölçü aletlerini gösteren araç çubuğu ekranda görüntülenir. Simülasyon düğmesi: Çizilen devreyi çalıştırıp durdurabilmeyi sağlayan düğmedir. Simülasyon anahtarıyla aynı işi yapar. Analiz (analyses) düğmesi: Kurulu devre düzeneği üzerinde, DC çalışma noktası, AC, geçiş (transient), fourier, gürültü, distorsiyon, duyarlık ve benzeri analiz işlemlerinin yapılabilmesine imkân sağlayan düğmedir. Ayrıca kullanıcının özel analizlerini yapabilmesi için kullanıcı tanımlı analiz bölümü de yer almaktadır. Analiz yöntemleri Simulate/Analyses komutları çalıştırıldığında açılan alt menüden belirlenebilir. İleri işlemciler (postprocessor) düğmesi: Simülasyon sonuçları üzerinde çeşitli ileri düzey işlemlerin yapılmasını sağlayan düğmedir. Simülasyon sonucu eğrisi üzerinde adım adım izleme yaparak sonucu yorumlamak, hatta çeşitli analiz sonuçlarını da ekleyerek tam kapsamlı yorumlar yapmak mümkündür. İleri işlemcilere Simulate/Postprocessor komutu çalıştırılarak ulaşılabilir. VDHL/Verilog HDL düğmesi: VDHL modelleme ile çalışmaya imkân sağlayan düğmedir. VDHL tasarım bütün Multisim sürümlerinde var olan bir özellik değildir. Satın alınan sürümde olup olmadığı sorulmalıdır. (Demo sürümde VDHL/Verilog HDL komutları çalışmamaktadır.) Raporlar düğmesi: Bu düğmeyle maliyet analizi yapılabileceği gibi eleman araç çubuğundan bir eleman seçilirken açılan pencereden veri tabanı eleman ailesi listesi, eleman ayrıntılı raporuna ilişkin bilgiler alınabilir. Ayrıca devrede kullanılan ölçü aletlerinin yapısı yazıcıdan çıktı olarak alınabilir. Transfer düğmesi: Bu düğme aracılığıyla oluşturulan devre şemasından Ultiboard ya da diğer baskı devre (PCB) hazırlama yazılımlarına doğrudan transfer yapılabilir. Ayrıca simülasyon (benzetim) sonuçlarının yorumlanabilmesi ve diğer yazılımlar tarafından kullanılabilmesi için MathCad ve Excel formatında veri transferi de mümkündür. 102

103 7. Kullanılan eleman listesi araç çubuğu ( ): Devre çizim alanında mevcut olan elemanların listesini veren araç çubuğudur. Kullanılan eleman listesi araç çubuğu View/Toolbars/In Use List komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. 8. Eleman araç çubuğu ( ): Her bir kısayol düğmesinin bir eleman ailesine erişime imkân sağlayan araç çubuğudur. Simülasyon öncesi devre kuruluş aşamasında çok kullanılır. Eleman araç çubuğu View/Toolbars/Components komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. 9. Ölçme cihazları araç çubuğu ( ): Bu araç çubuğunda tasarım çalışmalarında kullanılan çeşitli ölçü aletleri yer alır. Ölçme cihazları araç çubuğu View/Toolbars/ Instruments komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. 10. Simülasyon anahtarı ( ): Devre çizimi yapıldıktan sonra simülasyonun başlatılması ya da başlatılmış olan simülasyonun sonlandırılmasını sağlayan açma kapama anahtarıdır. Bu anahtarın yanında yer alan bir düğmeyle çalışmakta olan simülasyonu duraklatma ve duraklatılmış simülasyonu sürdürme işlemleri gerçekleştirilebilir. Simülasyon anahtarı araç çubuğu View/ Show Simulate Switch komutları çalıştırılarak aktif hâle getirilir. 11. Multisim kullanıcı arayüzünü özelleştirme: Multisim yazılımı kullanıcıya, araç çubuklarını, devre renklerini, sayfa yapısını, yakınlaştır/ uzaklaştır ölçeklerini, otomatik saklama ayarlarını, kullanılan devre standartlarını (ANSI ya da DIN) ve yazıcı ayarlarını değiştirme olanağı sağlar. Fare göstergeci Multisim yazılımının çizim alanı üzerindeyken sağ tuşa basıldığında şekil 2'de verilen menü ekranda görüntülenir. Bu menüde yer alan komutları çalıştırılarak yazılımın bir çok özelliği üzerinde değişiklik yapılabilir. Devre çizim penceresi içine yerleştirilmiş olan bir elemanı taşımak, kopyalamak, sağa sola döndürmek, rengini değiştirmek mümkünüdür. Bu işlemler fare göstergeci elemanın üzerindeyken sağ tuşa basıldığında açılan menüdeki komutlar yardımıyla gerçekleştirilebilir (şekil 3). eleman yerleştir bağlama noktası yerleştir ortak yol yerleştir giriş/çıkış yerleştir düz yazı yerleştir kes kopyala yapıştır devre modülü /makro ata ızgarayı göster devre sınırlarını göster etiketi ve çerçeveyi göster yakınlaştır uzaklaştır eleman bul eleman/artalan renkleri eleman özelliklerini göster fontları ayarla hat kalınlığı yardım Şekil 2: Devre çizim ayarları menüsü kes kopyala yatay çevir (aynala) dikey çevir (aynala) 90 saat yönünde döndür 90 saatin tersi yönde döndür eleman rengi ayarla 12. Multisim kullanıcı tercihlerinin tanımlanması: Simülasyon çalışmaları Şekil 3: Eleman menüsü yapılacak devreye ilişkin devre şemasını oluşturma işlemlerine başlamadan önce, devrenin sahip olacağı renk, etiket adı, eleman değeri, referans adı gibi özelliklere, çalışma alanında ızgaranın 103 yardım

104 gösterilmesi, kâğıt boyutunun belirlenmesi ve yazdırma özelliklerinin belirlenmesi gibi işlemlerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Kullanıcı eğer mevcut yapıdan memnunsa bu özellikler üzerinde değişiklik yapmaz. Kullanıcı eğer yukarda sayılan özellikleri kendi tercihleri doğrultusunda düzenlemek isterde bu işlemleri Option/Preferences komutlarını çalıştırarak açılan iletişim kutusundan yararlanarak yapabilir (şekil 4). devre sekmesi özellikler eleman değeri eleman etiketi referans adı düğüm adı eleman etiketini göster referans adını göster düğüm adını göster eleman değerini göster eleman niteliğini göster aktif eleman pasif eleman sanal eleman yol artalan rengi hat rengi aktif eleman rengi pasif eleman rengi sanal eleman rengi Şekil 4: Preferences iletişim kutusu Şekil 4'te, I. Workspace (çalışma uzayı) sekmesine tıklandığında şekil 5'te verilen iletişim kutusu ekranda görüntülenir. Bu iletişim kutusu kullanılarak ızgara, sayfa sınır çizgisi, başlık çubuğu, kâğıt boyutu, kâğıdın yatay/dikey olması, yakınlaştırma oranı gibi ayarlamlar yapılabilir. II. Wiring sekmesine tıklandığında açılan iletişim kutusu kullanılarak çizilen şemanın hatlarının kalınlığı ayarlanabilir. III. Component Bin sekmesine tıklandığında açılan iletişim kutusu kullanılarak sembollerin ANSI ya da DIN standardına göre olması sağlanabilir. IV. Font sekmesine tıklandığında açılan iletişim kutusu kullanılarak çizimdeki metinlerin fontu ayarlanabilir. 13. Multisim simülasyon (benzetim) ortamı arayüzü: Bir devreye ilişkin simülasyon sonuçlarını görebilmek için öncelikle o devreye ilişkin elemanların doğru olarak seçilmesi gerekir. Multisim ortamında bir devre şemasını çizebilmek için Multisim Master araç çubuğundan yararlanılır (şekil 6). Bu araç çubuğu simülasyon için gerekli tüm bileşenleri barındırır. Bu bileşenler şu şekilde sıralanabilir: Kaynaklar (sources), temel elemanlar (basic), diyotlar (diodes), transistörler (transistors), analog, TTL, CMOS, çeşitli sayısal (misc digital), çeşitli (mixed), göstergeler (indicators), kontrol (controls), radyo frekansı (RF), elektromekanik (electro-mechanical) 14. Multisim ile lojik devrelerin simülasyonu Örnek 1: Alıcının akım ve geriliminin ölçülmesi Şekil 7'de verilen devreyi, Multisim Master araç çubuğunda bulunan elemanları kullanarak oluşturunuz. Devreyi çizdikten sonra aç kapa anahtarını ( ) 1 konumuna getirip ampermetre ve voltmetrenin gösterdiği değerleri gözlemleyiniz. 104

105 Örnek 2: AND (VE) kapısının incelenmesi Şekil 8'de verilen devreyi Multisim Master araç çubuğunda kullanılan kâğıt boyutu bulunan elemanları kâğıdı dikey kullan kullanarak kâğıdı yatay kullan oluşturunuz. Devreyi çizdikten sonra aç kapa anahtarını ( ) 1 konumuna getirip, A ve B olarak adlandırılan anahtarların konumunu klavyeden değiştirerek çıkıştaki ledin çalışmasını gözlemleyiniz. çalışma uzayı sekmesi ızgarayı göster Şekil 5: Preferences/Workspace iletişim kutusu Şekil 6: Multisim Master araç kutusu sayfa sınırlarını göster başlık bloğunu göster kâğıt boyutları kâğıt boyutu birimleri varsayılan yakınlaştırma oranı 15. Lojik devre şemasından baskı devreye geçiş: Multisim ile tasarlanan devrenin baskı devresini çıkarmak için Transfer menüsünde yer alan komutlar kullanılır. Multisim yazılımını üreten firmanın diğer ürünü olan Ultiboard baskı devre çıkarmada son derece başarılıdır. Şekil 7: Akım ve gerilim ölçme Transfer/Transfer to Ultiboard komutları çalıştırıldığında Farklı Kaydet adlı iletişim kutusu ekranda görüntülenir. Bu kutudaki Kaydet düğmesine basıldığında şema Ultiboard yazılımı tarafından tanınacak formata çevrilmiş olur. (Aynı işlem Transfer/Transfer to other PCB Layout komutları çalıştırılarak da gerçekleştirilebilir.) 220ohm Şekil 8: AND (VE) kapı deneyi Şekil 9: Transfer menüsü 105

106 MULTISIM 7 (EWB 7) Şekil 1: Multisim 7'nin kullanıcı arayüzü 1. Multisim 7'nin temel özellikleri: Multisim 7 yazılımının deneme sürümü adlı internet sitesinden indirilebilir. Multisim 7'nin diğer sürümlere göre en önemli üstünlüğü temel devreler kurulurken kullanılan elemanların üç boyutlu (3D) olmasıdır. Şekil 1'de çizim alanına taşınmış olan led, anahtar, kondansatör, direnç, pot, motor vb. gibi elemanlar gerçek görünümlerine benzemektedir. İstenilen bir devre kurulduktan sonra çalıştırıldığında elemanlar gerçek hayattaki gibi çalışmaktadır. Bu özellik elektroniği yeni kavramaya başlayan kişilerin öğrenme hızını önemli ölçüde artırmaktadır. Şekil 2'de Multisim 7'deki üç boyutlu elemanlarla kurulmuş devre örneği verilmiştir. anahtar Şekil 2: Transistörün anahtarlama elemanı olarak kullanılışına ilişkin devrenin Multisim 7'de bulunan üç boyutlu elemanlarla kurulmuş hâli led 106

107 EWB İLE YAPILABİLEN DEVRE ÖRNEKLERİ 1. 2 giriş 4 çıkışlı dekoder (kod çözücü) devresi: Şekil 1'de verilen devre girişe gelen 00, 01, 10, 11 şeklindeki binary bilgilere göre D0, D1, D2, D3 çıkışlarından birisi çalışır. 2. JK tipi FF'li dört bitlik asenkron tip yukarı sayıcı devresi: Şekil 2'de verilen devre 0-15 arası binary sayıları üretir. Şekil 1: 2 giriş 4 çıkışlı kod çözücü devresi Şekil 2: JK tipi FF'li dört bitlik asenkron tip yukarı sayıcı devresi 3. JK tipi FF'li üç bitlik asenkron tip yukarı ve aşağı sayıcı devresi: Şekil 3'te verilen devre 0-7 arası yukarı ya da aşağı sayabilir. 4. D tipi FF'li dört bitlik shift register (kaydırmalı kaydedici) devresi: Şekil 4'te verilen devrenin girişine gelen her palste çıkıştaki bilgi bir basamak ilerler 'li metronom (ses üreteci) devresi: Şekil 5'te verilen devre potun değerine bağlı olarak değişen bir ses üretir. Şekil 3: JK tipi FF'li üç bitlik asenkron tip yukarı ve aşağı sayıcı devresi 6. Triyaklı flaşör devresi: Şekil 6'da verilen devrede lâmba potun değerine bağlı olarak yanıp söner. 7. Toplayıcı devresi: Şekil 7'de verilen devre girişine gelen binary sayıları toplar. Şekil 4: D tipi FF'li dört bitlik shift register (kaydırmalı kaydedici) devresi Şekil 5: 555'li metronom (ses üreteci) devresi Şekil 6: Triyaklı flaşör devresi Şekil 7: Toplayıcı devresi sayıcı devresi: Şekil 8'de verilen devre 0-99 sayılarını üretir. Bu devre iki ayrı 0-9 sayıcıdan meydana gelmiştir BCD 0000 ile 1001 arasında sayar yani desimal 0-9 sayılarını üretir. 7490'ın BCD sayıcı olarak kullanılabilmesi için devreye uygulanacak tetikleme palsinin CLKA'dan uygulanması ve QA çıkışının de CLKB'ye bağlanması gerekir eğer 0-7 (mod 8) sayıcı olarak çalıştırılacaksa bu durumda CLKA girişi boş bırakılır ve QA çıkışı kullanılmayıp CLKB'den tetikleme palsi uygulanır. 9. Yürüyen ışık (kara şimşek) devresi: Şekil 9'da verilen devrede ledler soldan sağa ve sağdan Şekil 8: 0-99 sayıcı devresi

108 Şekil 9: Yürüyen ışık (kara şimşek) devresi Şekil 10: yukarı ve aşağı sayıcı devresi Şekil 11: Yedi ledli yürüyen ışık devresi Şekil 12: On ledli yürüyen ışık devresi sola doğru yanar yukarı ve aşağı sayıcı devresi: Şekil 10'da verilen devre arası yukarı ve aşağı sayabilir. 11. Yedi ledli yürüyen ışık devresi: Şekil 11'de verilen devrede ledler sırayla yanıp söner. 12. On ledli yürüyen ışık devresi: Şekil 12'de verilen devrede ledler sırayla yanıp söner. Şekil 13: Shift register'li yürüyen ışık devresi Şekil 14: Enkoder (kodlayıcı) devresi Şekil 15: entegreli 0-9 yukarı sayıcı devresi 108

109 Şekil 16: entegreli 0-9 yukarı sayıcı devresi Şekil 17: entegreli mod 10 aşağı sayıcı devresi Şekil 18: entegreli aşağı yukarı sayıcı devresi Şekil 19: Dijital analog çevirici devresi 13. Shift register'li yürüyen ışık devresi: Şekil 13'te verilen devrede ledler sırayla yanıp söner. 14. Enkoder (kodlayıcı) devresi: Şekil 14'te verilen devre desimal sayıları önce binary sayıya sonra yeniden desimal sayıya çevirir entegreli 0-9 yukarı sayıcı devresi: Şekil 15'te verilen devre 0-9 arası sayıları üretir entegreli BCD sayıcı devresi: Şekil 16'da verilen devre 0-9 arası sayıları üretir. Şekil 20: Transistörlü siren devresi entegreli mod 10 aşağı sayıcı devresi: Şekil 17'de verilen devre 9-0 arası sayıları üretir entegreli BCD yukarı aşağı sayıcı devresi: Şekil 18'de verilen devre 0-9 yukarı aşağı sayar. 19. Dijital analog çevirici devresi: Şekil 19'da verilen devre dijital sayıları analog sinyale çevirir. 20. Transistörlü siren devresi: Şekil 20'de verilen devre kullanılan dirençlerin ve kondansatörün değerine bağlı olarak belli frekansta ses üretir. 21. Mod 16 aşağı sayıcı devresi: Şekil 21'de verilen devre 15'den 0'a doğru sayar. Şekil 21: Mod 16 aşağı sayıcı devresi 109

110 EAGLE 4.09 İLE DEVRE VE BASKI DEVRE ÇİZİMİ 1. Eagle Layout Editor 4.09 yazılımının tanıtılması Elektronik devre ve baskı devre (PCB) çizmek için bir çok yazılım üretilmiştir. Eagle'da bu yazılımlardan birisidir. Electronic Workbench ve Board Maker'ı orta düzeyde bilen bir öğrenci Eagle yazılımını çok kolayca kavrar. İnternetteki indirme (download) sitelerinde ya da adresinde deneme sürümü bulunabilen Eagle ABD doları değerinde ortalama bir bilgisayarda rahatlıkla çalışır. Kitabın bu bölümünde şema ve baskı devreleri çok kolayca çizme imkânı sağlayan Eagle'ın 4.09 sürümü kısaca açıklanacaktır. Eagle bilgisayara kurulduktan sonra Başlat/ Programlar/Eagle Layout Editor 4.09/Eagle 4.09r2 komutları çalıştırıldığında şekil 1'de verilen arayüz (control panel) ekranda görüntülenir. Şekil 1'deki arayüzden File/New/Schematic komutları çalıştırıldığında devre şeması çizmeyi sağlayan şekil 2'de arayüzü görülen yazılım çalışır. Şekil 1'deki arayüzden File/New/Board komutları çalıştırıldığında ise baskı devre şeması çizmeyi sağlayan şekil 3'te arayüzü görülen yazılım çalışır. Şekil 2'de ve şekil 3'te verilen arayüzlerde fare göstergeci butonların üzerine getirildiğinde butonun ne işe yaradığını belirten bir metin Şekil 1: Eagle yazılımının arayüzü Şekil 2: Eagle'ın devre çizim (schematic) bölümü araç kutusu bilgi satırı Şekil 3: Eagle'ın baskı devre çizim (board) bölümü 110

111 kutusu açılır. 2. Eagle ile otomatik olarak baskı devre çizimi: Eagle yazılımıyla baskı devreler otomatik olarak çizilebilmektedir. Şimdi bunu basit bir devre örneği ile açıklayalım. İlk önce Eagle'ın Schematic Şekil 4: Add adlı iletişim kutusu (şema) çizme bölümü çalıştırılır. Sembol eklemek için (Add) şeklindeki düğmeye tıklanarak ve şekil 4'teki Add adlı iletişim kutusunun açılması sağlanır. Bu kutunun sol tarafında bulunan eleman isimlerine fare göstergeciyle iki kez tıklanırsa sağ tarafta semboller belirir. Uygun sembol belirlendikten sonra sol taraftaki eleman ismine çift tıklanarak eklemeler yapılır. Bir eleman eklendikten sonra klâvyeden Escape tuşuna basılarak yeni eleman ekleme aşamasına Şekil 5: Çizilen şemanın Board uygulamasına geçirilmiş hâli geçilir. Devrede kullanılacak tüm semboller eklendikten sonra araç kutusundaki (Wire) butonuna basılıp elemanlar arası eklemeler (bağlantılar) yapılır (hatlar çizilir). Devre şemasının çizimi tamamlandıktan sonra araç çubuğundaki (Board) düğmesine basılarak şemadaki elemanların gövde (kılıf) biçimlerinin şekil 5'te görüldüğü gibi Board yazılımına geçirilmesi sağlanır. Şekil 5'te görüldüğü gibi devre elemanları baskı devre Şekil 6: Devre elemanlarının plâket üzerine yerleştirilmesi plâketinin dışında konumlanmıştır. Araç çubuğundaki (Move) düğmesine basıldıktan sonra elemanlar şekil 6'da görüldüğü gibi plâketin istenilen kısmına taşınır. Baskı devredeki elemanlar istenilen şekilde konumlandırdıktan sonra araç kutusundaki (Auto) düğmesine basılarak şekil 7'de görülen Autorouter Setup adlı iletişim kutusunun açılması sağlanır. Bu kutudaki 16 Bottom adlı açılır liste kutusundan N/A değeri seçilip OK düğmesine 111

112 tıklanırsa baskı devre yazılım tarafından tek katlı olarak çizilir. Çizilmek istenen baskı devre basit ise yazılım işlemin % 100'ünü doğru olarak yapar ve bunu arayüzün en altında yer alan bilgi satırında gösterir. Yazılım eğer baskı devreyi tam doğru olarak çizemezse gerçekleştiremediği bağlantıları düz çizgi hâlinde bırakır. Şekil 8'de yapılamayan bağlantılar "a" ve "b" ile gösterilmiştir. Bu durumda bağlantı yapılamayan iki hat kabloyla (jumper) birleştirilebilir ya da baskı devre yeniden iki katlı olarak çizilir. Baskı devreyi iki katlı olarak çizmek için Autorouter Setup adlı iletişim kutusu şekil 9'daki gibi ayarlanır. Ayarlama yapıldıktan sonra OK düğmesine basılacak olursa şekil 10'da görülen baskı devre elde edilir. Bu şekilde üst (top) kattan giden hatlar kırmızı, alt (bottom) kattan giden hatlar ise mavi renkli olarak görünür. Kitabın baskısı siyah beyaz olduğundan mavi hatların zemini grileştirilerek gösterilmiştir. Baskı devre otomatik olarak çizildikten sonra araç çubuğundaki (Display) adlı düğmeye basılarak şekil 11'de verilen iletişim kutusunun açılması sağlanır. Bu kutudaki Nr adlı sütunda çeşitli renkler görülür. Buradan mavi (bottom) Şekil 9: Baskı devre iki katlı olarak çizilmek istendiğinde Autorouter Setup adlı iletişim kutusundaki açılır liste kutularının ayarlanışı kutuya fareyle bir kez tıklandıktan sonra OK düğmesine basılacak olursa elde edilen baskı devredeki mavi hatlar görünmez olur. Mavi hatlar yok edildikten sonra File menüsünden Print komutu çalıştırılırsa şekil 12'de görülen Print adlı yazıcı iletişim kutusu açılır. Yazıcı iletişim kutusundaki OK düğmesine basılınca baskı devre yazıcıdan kâğıda aktarılmış olur. Eğer devre serigrafi ya da pozitif 20 yöntemiyle üretilecekse baskı işlemi aydınger veya asetat kâğıdına yapılır. Seri imalât amaçlı çalışmalarda kullanılan yazıcının lâzer tipinde olması gerekir. Eğer 112 Şekil 7: Autorouter Setup iletişim kutusu (a) (b) Şekil 8: Baskı devrenin otomatik olarak çizilmiş hâli Şekil 10: Baskı devrenin iki katlı olarak çizilmiş hâli

113 Şekil 11: Display iletişim kutusu Şekil 12: Print iletişim kutusu yazıcı mürekkep püskürtmeli (inkjet) ise alınan çıktı fotokopi makinesinde yeniden çoğaltılmalıdır. Çünkü mürekkep püskürtmeli yazıcının mürekkebi ışığı çok geçirdiğinden serigrafi veya pozitif 20 ile yapılan çalışmalar kalitesiz olur. Eagle yazılımıyla baskı devreler otomatik olarak çizilebileceği gibi manuel olarak da çizilebilir. Bu işlemi yapmak için yazılımı Control Panel adlı arayüzünden File/New/Board komutları çalıştırılır. Board uygulaması açıldıktan sonra tıpkı şema çiziminde anlatıldığı gibi (Add) düğmesine basılarak çalışma (çizim) alanına istenilen elemanların kılıf resimleri yerleştirilir. Şekil 13'te Eagle yazılımının Board uygulamasıyla çizilmiş bir baskı devre örneği verilmiştir. Şekil 13: Board uygulamasıyla çizilmiş baskı devre örneği 113