ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları 1

Transkript

1 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4, Sayı 1 (Mart 2007) Mak. #5, ss Telif Hakkı Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları 1 Önal Kaya Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi ÖZET Ali Şir Nevâyî, Türk dünyasının en büyük şairlerinden biridir. Doğu Türk yazı dilinin ve edebiyatının gelişmesi ve edebî dil olmasında Nevâyî nin eserlerinin payı büyüktür. Bunlar arasında, manzum eserlerinin ve dolayısıyla Divan larının ayrı bir yeri vardır. Gerek batı gerekse doğu Türk dünyasında 20. yüzyıla kadar pek çok şairi etkilemiştir. Bu nedenle Divan ları önemlidir. ANAHTAR SÖZCÜKLER Ali Şir Nevâyî, Çağatay Türkçesi, İlk Divan, BedāyiǾu l-bidāye, Nevādirü n-nihāye, Ħazāyinü l-maǿānī, Türkçe Divanları, Farsça Divan. ABSTRACT Ali Şir Nevayi is one of the great poets of Turkish world. His works are important to the development of Eastern Turkish written language and literature. Among his works, his poems, and so his Divans have special place. He has affected a lot of poets both in western and eastern Turkish world until 20th. century. This is the reason why his Divans are so important. KEY WORDS Ali Şir Nevâyî, Chagatai Turkish, First Divan, BedāyiǾu l-bidāye, Nevādirü n-nihāye, Ħazāyinü l-maǿānī, Divans in Turkish, Persian Divan 1 Bu makale, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü ile Özbekistan Ankara Büyükelçiliği tarafından, 5 Nisan 2006 tarihinde Ankara da yapılan Doğumunun 565. Yılında Büyük Özbek Şairi ve Devlet Adamı Ali Şir Nevayi Bilimsel Toplantısı nda bildiri olarak sunulmuştur.

2 ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları Önal Kaya 47 Hayatı Mįr Nižāmü d dīn ǾAlį Şįr Nevāyį, H. 17 Ramazan 844 / M. 9 Şubat yılında Herat ta doğmuştur. Aslen Uygur Türklerinden olan babası Gıyâsü ddîn Kiçkine Baħşı ya da Kiçkine Bahadır, Horasan hâkimi Sultan Babur un hizmetinde bulunmuştur. Anne tarafından dedesi Ebu Sa îd Çisek de Hüseyin Baykara nın dedesi Mirza Baykara nın beylerbeyliğini yapmıştır. Bu nedenle Nevâyî nin çocukluğu, Hüseyin Baykara ile birlikte geçmiş ve birlikte eğitim görmüşlerdir. (Levend 1965: 29; Eraslan 1986: 642). Hüseyin Baykara nın 1469 yılında tahta geçmesinden sonra, Nevâyî ye mühürdarlık görevini vermiştir yılında baba yerine koyduğu Seyyid Hasan Erdeşir ile birlikte mühürdarlık görevini bırakarak emir divan beyi olmuş, 1490 yılında da bu görevi bırakmıştır. (Levend 1965: 35, 42; Eraslan 1986: ) yılında dostu Câmî nin telkiniyle Nakşibendî tarikatına girmesinden sonra aralarındaki dostluk ilerlemiş, Nevâyî nin eserleri üzerinde de etkilere yol açmıştır. (Levend 1965: 36; Eraslan 1986: 643) yılında Ebu Sa îd in oğlu Mirza Ebu Bekir in ayaklanmasını bastırmak üzere Esterabad a giden Hüseyin Baykara, yerinde Ali Şir Nevâyî yi naib yani vekil olarak bırakmıştır. (Levend 1965: 36; Eraslan 1986: 643) yılında Esterabad a vali olarak atanmış, on beş ay bu görevde kalmış, ancak, bir yıl sonra görevden affını istemiştir. (Levend 1965: 37, Yıldırım 2006). Nevâyî, H. 11 Cemâziye l âhir 907/ M. 3 Ocak 1501 yılında Herat ta vefat etmiş ve Sultan Hüseyin Baykara da Nevâyî ile olan arkadaşlığı, ona karşı olan saygısı ve sevgisine hürmeten Nevâyî nin evinde üç gün yas tutmuştur. (Levend 1965: 46 47). Ömrü, Herat başta olmak üzere Teft, Horasan, Sebzvar, Meşhed, Semerkand, Esterabad şehirlerinde geçmiş olması dolayısıyla bu şehirlerde Şerefüddin Ali Yezdî, Şeyh Kemâl i Tevbetî, Hace Fazlu llah Ebu Leys Semerkandî, Sultan Ebu l Kasım Babur, Abdurrahman Câmî gibi devrinin meşhur âlim ve şairleriyle tanıştı. Onlardan feyz alarak bazılarının derslerine katıldı. Nevâyî nin âlim olarak yetişmesinde Ebu Leys Semerkandî nin, şair ve devlet adamı olarak yetişmesinde de Abdurrahman Câmî nin büyük etkisi vardır. (Eraslan 1986: ). Nevâyî, çok büyük bir şair, tezhip, hat sanatlarından anlayan ve ilgilenen bir sanatkâr, birçok besteleri olan bir musiki şinastır. Nevâyî, Mecālisü n Nefāyis adlı şuara tezkiresinde, aruzla ilgili bilgileri Derviş Mansur adlı bir şairden (Levend 1965: 31), musiki ile ilgili bilgileri de Hoca Yusuf Burhan dan öğrendiğini nakleder. (Levend 1965: 227). Nevâyî nin edebiyata olan ilgisinin başlamasında öncelikle babasının ve dayılarının daha sonra da yetiştiği dönemdeki toplum yapısının rolünün olduğunu

3 48 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 1. Mart 2007 söylemek mümkündür. Şiire meyletmesinde de hece vezniyle şiirler söyleyen babası Kiçkine Bahadır ın, Kâbilî mahlasıyla şiirler yazan dayısı Mîr Sa îd in, Mîr Sa îd in oğlu Sabuhî mahlasıyla şiirler yazan Mîr Haydar ın, Garîbî mahlasıyla şiirler yazan Muhammed Ali nin etkisi vardır. (Levend 1965: 48). Ayrıca, babasının ölümünden sonra Nevâyî nin koruyucusu olan, Türkçe şiirleri de bulunan Sultan Ebu l Kasım Babur ile Kalender mahlasıyla şiirler yazan ve Lutfî yi okuyup onu örnek almasını telkin eden Hasan Erdeşir in de rolleri büyüktür. Çok küçük yaşta şiirler ezberlemeye başlamıştır. İlk ezberlediği şiir, Kasımu l Envâr ın Farsça bir gazelidir. (Levend 1965: 48). Beğendiği ve okumaktan çok hoşlandığı eser ise Feridüddin i Attar ın Mantıķu ŧ-ŧayr adlı eseridir. (Levend 1965: 49). Yaşadığı dönemde Fars dili ve edebiyatının Türkler arasında çok yaygın olması ve şairlerin büyük çoğunluğunun Farsça yazmaları gibi nedenlerle ilk şiirlerini, Fars diliyle ve Fânî mahlasıyla yazmıştır. On dokuz yaşında tanıştığı Molla Câmî nin de Nevâyî nin şairliği üzerinde çok büyük bir etkisi vardır. Şair olan dayıları Kâbilî ve Garîbî ile Sultan Ebu l Kasım Babur un Türkçe şiirlerinin bulunması ve Nevâyî nin de bu atmosfer içinde yetişmesi, onda Türk dili ile şiir yazma hevesinin uyanmasına sebep olmuştur. (Levend 1965: 51 52). Devrin en büyük şairi Lutfî, küçük yaşta Nevâyî yi tanımış, onun şiirlerini okumuş, yeni şiirler yazması hususunda onu teşvik etmiştir. Nevâyî nin şiirlerini o kadar çok beğenmiştir ki tarihçi Handmîrʹin rivayetine göre, ilk divan ı Ġarāǿibü ś Śıġar da yer alan Ǿārıżın yapķaç közümdin saçılur her laĥža yaş eyle kim peydā bolur yulduz nihān bolġaç ķuyaş ķaşı allında Nevāyį birse cān Ǿayb itmeæiz ger budur miĥrāb bir bir ķayġusıdur barça baş Ey sevgili güneşin batımından sonra havanın kararmasıyla birlikte yıldızların birer birer ortaya çıkması gibi güneşe benzeyen yanağını gizleyince gözümden her an yaşlar saçılmaktadır. Eğer Nevâyî, sevgilinin mihraba benzeyen kaşının karşısında ölecek olursa ayıplamayınız. Çünkü bütün başın kaygısı bu mihrabdır. gazeli ile ilgili olarak Mümkün olsa, Fars ve Türk diliyle yazdığım bin mısralık şiirimi bu gazelle değişirdim demiştir. ( Ali Şir Nevayi Nevâyî, şiirinin ve şairliğinin yanında her şeyden önce kendi milletini, kendi milletinin dilini ve bu dilin geleceğini düşünen, kendi dilinin diğer dillerle olan ilişkisi

4 ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları Önal Kaya 49 ile ilgili olarak Muĥākemetü l Luġateyn adlı bir eser de yazan büyük bir dilcidir. (Barutcu Özönder: 1996). Türk dili ve edebiyatının değişik alanlarında ve türlerinde verdiği eserlerle bir takım ilkleri gerçekleştirmiş, Türk dili ile ilk hamseyi, ilk şairler tezkiresini, aruz ilmiyle ilgili ilk teorik eseri o yazmıştır. Babasının 1452 yılında Sebzvar valiliğine atanmasından sonra, Sebzvar ın o zaman tanınmış şairi Mîr Şâhî ile mektuplaşması, şiire olan ilgisini, merakını, düşkünlüğünü, yeterli derecede şiir bilgisine sahip olduğunu ve küçük yaşlardan itibaren şiir yazmaya başladığını gösterir. (Levend 1965: 51). Türkçe şiirlerinde Nevâyî mahlasını kullanır. İlk Divan Nevâyî nin 24 yaşından önce yazdığı çocukluk ve gençlik yıllarına ait şiirler, halk tarafından çok beğenilmiştir. Şiirleri elden ele dolaşmış, şehzadeler aracılığıyla her tarafa yayılmıştır. Kendisi bir divan tertip etmeden önce, şiirlerinin başkaları tarafından bir araya toplanarak divan tertip ettiklerini, Huŧbe i Devāvįn de ifade etmektedir. Meşhur hattat Sultan Ali Meşhedî tarafından H. 870 / M1465/66 yazılmış olan bir yazma nüshası, İlk Divan adıyla ve tıpkıbasım olarak Hamit Süleyman tarafından 1968 yılında Taşkent te yayınlanmıştır. (Süleyman 1968). İlk Divan da, 391 gazel, 1 müstezat, 1 muhammes ve 41 rubai yer alır. Bu eserin en eski nüshası bugün Leningrat ta M.E. Saltıkova Şçedrina Saltıkof Kütüphanesinde 564 numarada kayıtlıdır. (Eckmann 1996b: 191). BedāyiǾu l-bidāye Nevâyî, Sultan Hüseyin Baykara nın arzusuyla yılları arasında bir divan tertip etmiş ve BedāyiǾu l Bidāye adını vermiştir. Bu divanı için yazdığı dibace, Hutbe i Devavin adıyla Ġarāǿibü ś śıġar nüshalarının başına alınmıştır. Bu dibace nin 1484 yılından önce yazıldığı tahmin edilmektedir. Divanın bilinen dört yazma nüshası, Paris te Bibliotheque National ( Elde bulunan en eski tarihli yazma: H.885/M1480), Londra da British Museum (İstinsah tarihi H.887 / M.1482), Baku de Azerbaycan Bilimler Akademisi ve Taşkent te Özbekistan Bilimler Akademisi Edebiyat Müzesindedir. BedāyiǾu l Bidāye de Dibace (Faśāĥat), 585 gazel, 3 müstezat, 4 muhammes, 2 müseddes, 3 terci i bend, 50 kıta, 78 rubai, 10 lugaz, 52 muamma, 10 tuyug, 46 ferd bulunmaktadır. (Eckmann 1996b: ; Levend 1966: 1 2). Nevādirü n-nihāye Nevâyî, kendisinin tertiplediği ikinci divana Nevādirü n Nihāye adını vermiştir. 1476

5 50 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 1. Mart yılları arasında yazdığı şiirleri içerine alır. Nevâyî, bu eser için de bir dibace yazmıştır. Ancak bugün elde bulunmamaktadır. Üç nüshasının varlığı tespit edilmiş olup ikisi Taşkent tedir. Ali Şir Nevâyî nin kendisi tarafından yazıldığı ileri sürülen üçüncü nüsha, Tahran nüshası olup eser değişimi yoluyla Taşkent e getirilmiştir. Nevādirü n Nihāye nin Sultan Hüseyin Baykara için Sultan Ali Meşhedî tarafından yazılmış olan tek nüshası, Taşkent te Özbekistan Bilimler Akademisi Bîrunî Şarkşinaslık Enstitüsündedir. Nevādirü n Nihāye de 628 gazel, 3 müstezat, 3 terci i bend, 5 kıta, 46 rubai, 1 lugaz, 6 muamma, 1 tuyug bulunmaktadır. (Eckmann 1996b: 193; Levend 1966: 2). Eser üzerinde Bilge Nalbant, 2005 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde doktora çalışması yapmıştır. (Nalbant: 2005). Ħazāyinü l-maǿānī Hüseyin Baykara, Emir Hüsrev i Dihlevî nin Melikşah Alp Arslan adına düzenlediği dört divandan bahisle Nevâyî ye son yazdığı şiirlerden iki divan daha meydana getirmesini söylemiştir. Nevâyî ye bu hususla ilgili olarak bir telkin de Molla Câmî tarafından yapılmıştır. Nevâyî yazdığı şiirleri zaman zaman arkadaşı ve yakın dostu Sultan Hüseyin Baykara ya sunmuş onun düşüncelerini almıştır. Nevâyî de Baykara nın arzusunu yerine getirmiş ilk divanlarda olan şiirlerle sonradan yazdığı şiirleri bir araya getirerek dört divana ayırmış ve Ħazāyinü l MaǾānį adını vermiştir yılları arasındaki şiirlerini içine alır. Bu eserin başında, H. 905 yılında yazılmış olan bir de dibace vardır. Türkiye de tek nüshası, Nuruosmaniye Kütüphanesi ndedir. Bu dibacede, divanlarla ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. (Eckmann 1996b: 193; Levend 1966: 2). Eser, Hamit Süleyman tarafından Kiril harfleriyle yayınlanmıştır. (Süleyman: ). Son tertiplediği divana Ħazāyinü l MaǾānī olarak ad vermesini dibacede, Çün bu maǿnį gevherleri barça ol ĤażretniÆ ŧabǿı maħzenidin ve zihni kānıdın ĥāśıl boldı. Ve elfāž u Ǿibāret ħazāyini hemol maǿnį gevherleridin toldı. Bu maǿnįdin anıæ atın Ħazāyinü l-maǿānį ķoyuldı. Bir genc ki baĥr-i lā-mekānį didiler Her ķaŧresin āb-ı zindegānį didiler Şeh maħzen-i ŧabǿıdın nişānį didiler Kim anı Ħazāyinü l-maǿānį didiler (Levend 1965: 58) Bu mana, anlam cevherlerinin hepsi O Hazretin tabiatının hazinesinden ve onun düşüncesinden ortaya çıktı. Ve sözleri ve ibareleri de o mana cevherlerinden doldu. Bu sebeple onun adı Ħazāyinü l MaǾānī olarak koyuldu. Bir hazine ki mekânsız bir umman dediler

6 ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları Önal Kaya 51 Her damlasına ab ı hayat, ölümsüzlük suyu dediler Padişahın tabiatının hazinesinden bir nişan dediler Ki ona Ħazāyinü l MaǾānī dediler şeklinde ifade etmektedir. Ħazāyinü l MaǾānį adı altında topladığı şiirleri, Emîr Hüsrev ve Molla Câmî yi örnek alarak hayatının dört dönemine çocukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemlerine göre düzenlemiş ve Ġarāǿibü ś Śıġar Çocukluğun Gariblikleri, Nevādirü ş Şebāb Gençliğin Nadirlikleri, BedāyiǾu l Vasaŧ Orta Yaşlılığın Güzellikleri ve Fevāyidü l Kiber Büyüklüğün Faydaları adlarını vermiştir. (Levend 1965: 60 61). Eserin Dibace sinde, Ġarāǿibü ś Śıġar ın, 7 8 ile 20 yaşları arasında yazılan şiirleri, Nevādirü ş Şebāb ın yaş arasında yazılan şiirleri, BedāyiǾu l Vasaŧ ın, yaş arasında yazılan şiirleri ve Fevāyidü l Kiber in yaş arasındaki şiirleri içine aldığı söylenmekte ise de bu durum kesin değildir. Bilge Nalbant, Nevādirü n Nihāye de yer alan gazellerin son ayrıma göre dağılımını yaptığı çalışmada şöyle göstermiştir: Nevādirü n Nihāye deki 555 gazelin, 265 i Nevādirü ş Şebāb da, 117 si BedāyiǾu l Vasaŧ ta, 101 i Fevāyidü l Kiber de ve 66 sı Ġarāǿibü ś Śıġar da olmak üzere dört divana yayıldığı görülmektedir. (Nalbant 2005: 19). Bu dağılım, ilk yazdığı şiirlerden 101 inin son divana alındığını göstermektedir. Nevâyî nin dört Türkçe divanını birlikte bulunduran nüshaların başında Külliyatı Nevāyį nüshaları gelir. Bu nüshalarda, eserlerinin tamamı ya da tamamına yakını bulunur. Külliyat ın bilinen beş nüshası vardır. Bunlardan ikisi Istanbul da olup birisi Topkapı Revan Bölümü 808 numarada kayıtlı, diğeri ise Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü 4056 numarada kayıtlıdır. Topkapı nüshasında istinsah tarihi olarak Ĥamse nin sonunda H. 901, Ġarāǿibü ś Śıġar ın sonunda ise H. 902 tarihi vardır. Derviş Mehmet Tâkî tarafından ta lik hattıyla istinsah edilmiştir. Paris nüshası, Bibliotheque National 316 ve 317 numarada kayıtlıdır. Nestalik hatla, Ali Hicrânî adında bir müstensih tarafından Herat ta dört sütun üzerine H. 933 yılında istinsah edilmiştir. Londra nüshası, nestalik hatla XV1. yüzyılın ortasında ya da sonunda istinsah edildiği söylenebilir. (Levend 1966: 3 7). Nevâyî nin sadece, dört divanını bir arada toplayan nüshalar, Külliyāt ı Devāvįn adını taşırlar. Bunlar Türkiye de Topkapı Revan 807, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi no 5452, Üniversitesi Kütüphanesi no 2001, Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümünde 3886 ve Konya Genel Kitaplığı 6623 numarada kayıtlıdırlar. (Levend 1966: 7).

7 52 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 1. Mart 2007 Türkçe Divanları 1. Ġarāǿibü ś Śıġar: İlk divandır. Kütüphanelerde ayrı divan hâlinde pek çok nüshaları vardır. İlk divana bu adın verilmesini Nevâyî, Ol sebebdin evvelġı dįvānnı kim ŧufūliyyet bahārı ġoncesiniæ Ǿacįb gülleri ve śıġar gül-zārının bāġçesiniæ ġarįb çiçekleri bile ārāste bolup irdi, Ġarāǿibü ś- Śıġar dinildi. Çocukluk ilkbaharının goncesinin acayip gülleri ve küçüklük gülbahçesinin garip çiçekleri ile süslü olmasından dolayı ilk divana Ġarāǿibü ś Śıġar adı verildi (Levend 1965: 58) şeklinde açıklamıştır. Bu eser, Günay Kut tarafından önce, doktora tezi olarak hazırlanmış, daha sonra da Türk Dil Kurumu yayınları arasında yayınlanmıştır. Günay Kut un çalışmasında 676 gazel, 1 müstezat, 3 muhammes, 1 müseddes, 10 bendlik bir terci i bend, 147 beyitlik bir mesnevi, 50 mukatta, 133 rubai bulunmaktadır. (Kut 2003: XLIX). 2. Nevādirü ş Şebāb: İkinci divan olup, ayrı divan hâlinde Türkiye kütüphanelerinde bir nüshası yoktur. Eser üzerinde doktora çalışması yapan Metin Karaörs, Topkapı Revan K Bölümü 805 numarada kayıtlı olan nüshanın müstakil nüsha olmadığını tespit etmiştir (2004: 34). Nevādirü ş Şebāb adının verilmesini Nevâyî, Ve ikinci dįvānnı kim yigitlik, āşüfteliġ ve şebāb u ālüftelıġ yazı ve deştide yüzlengen nādir vaķāyiǿ bile pįrāste bolup irdi, Nevādirü ş-şebāb ataldı. Yiğitlik, gençlik, düşkünlük ovasında ve çölünde ortaya çıkan ender olaylarla süslü olmasından dolayı ikinci divana Nevādirü ş Şebāb adı verildi (Levend 1965: 58 59) şeklinde açıklamıştır. Karaörs ün çalışmasında 651 gazel, müstezat, muhammes, müseddes, terci i bend, terkib i bend, 51 kıta ve 51 muamma bulunmaktadır (2004: 35 37). 3. BedāyiǾu l Vasaŧ : Üçüncü divandır. Türkiye de ayrı divan hâlinde iki nüshası bulunmaktadır. Birisi, Ayasofya kütüphanesi 3980 numarada kayıtlıdır. Mahmud Katib tarafından Herat ta H. 957 yılında istinsah edilmiştir. Diğeri, Agah Sırrı Levend de bulunan nüshadır. BedāyiǾu l Vasaŧ adının verilmesini Nevâyî, Ve üçünçi dįvānnı kim vasaŧu l-ĥayāt mey-ħāneside Ǿışķ bile şevķ peymānesidin yüzlengen bedįǿ neşāŧlar keyfiyetin yazılıp irdi, BedāyiǾu l-vasaŧ at ķoyuldı. Orta yaşlılık meyhanesinde, aşkla şevk kadehinin neden olduğu güzel sevinçlerin durumu yazıldığı için üçüncü divana BedāyiǾu l Vasaŧ adı verildi.ʺ (Levend 1965: 59; Levend 1966: 9) şeklinde ifade etmiştir. Eser, Kaya Türkay tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış, daha sonra da Türk Dil Kurumu yayınları arasında yayınlanmıştır. Kaya Türkay ın çalışmasında 655 gazel, 1 müstezat, 2 muhammes, 2 müseddes, 1 terci i

8 ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları Önal Kaya 53 bend, 1 kaside, 58 mukattaat, 10 lugaz, 13 tuyug, 2 kıta bulunmaktadır (2002). 4. Fevāyidü l Kiber: Dördüncü divan olup ayrı divan hâlinde Türkiye kütüphanelerinde üç nüshası vardır. İlk nüsha, Üniversitesi Kütüphanesi no 1565 numarada kayıtlıdır. Cemşit tarafından talik hatla H. 947 tarihinde istinsah edilmiştir. İkinci nüsha, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi no 2794 numarada kayıtlıdır. Hüseyin b. Haydarü l Hüseynį i Cürcanî tarafından H yılında istinsah edilmiştir. Üçüncü nüsha, Ankara da Türk Dil Kurumu kitaplığı B/33 numarada kayıtlı olup eksiktir. Bu nüsha r harfinden başlamaktadır. Fevāyidü l Kiber adının verilmesini Nevâyî, Ve törtünçi dįvānnı ǾömrniÆ āħırlarıda yüzlengen Ǿışķ derd ü renci ķaydaları kim cān-sūz āh urmaķ ve cān tapşurmaķdur kim anda ŝebt bolupdur, Fevāyidü l-kiber laķab birildi. Ümmįz ol kim bu tört dįvān kim Sulŧān-ı śāĥib-ķırān atı bile müźeyyel durur ve elķābı bile muŧarraz, hem anıæ atı dik rebǿ-ı meskūnda tolġay ve hem anıæ elķābı dik törtünci kökke diginçe münteşir bolġay. İnsan hayatının sonlarında aşk derdi ve hastalığından dolayı ortaya çıkan can yakıcı bir şekilde ah çekmek ve ölüm derdine düşmek gibi hususlar orada yazıldığı için dördüncü divana Fevāyidü l Kiber adı verildi. (Levend 1965: 59) şeklinde açıklar. Eser, Önal Kaya tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış (1989), daha sonra da metin kısmı, Türk Dil Kurumu yayınları arasında yayınlanmıştır (1996). Önal Kaya nın çalışmasında, 680 gazel, 1 mesnevi, 1 müstezat, 2 Muhammes, 2 müseddes, 1 müsemen, 1 terci i bend, 1 sakiname, 29 mukattaat, 20 kıta, 87 cevāhir i müfrede tespit edilmiştir. Fevāyidü l Kiber de, Herat a gelen Altın Ordu prensi Bahadır Sultan ın kurultayı dolayısıyla yazılmış olan bazı nüshalarda mesnevi, bazı nüshalarda da sāķį nāme adıyla görülen 458 beyitlik uzun bir manzume vardır. (Levend 1966: 197). Farsça Divan Nevâyî nin dört Türkçe divanından başka Farsça yazdığı şiirlerini içinde bulunduran bir divanı daha bulunmaktadır. Bu divana gazellerle birlikte, 6 kaside, 1 müseddes, 1 terci i bend, kıtalar, rubailer, tarih kıtaları, muamma ve lugazlar yer almaktadır. Farsça Divan daki beyit sayısı olup şiirlerinde Fānį mahlasıyla yazmıştır. Bu divanın başında da bir dibace vardır. (Levend 1965: 68 69). Farsça Divanında, çoğu Hafız olmak üzere, bir kısmı Sa dî ye, Emîr Hüsrev e, ve Câmî ye nazireleri vardır. Türkçe yazdığı kaside ve gazelde Nevâyî nin üstadları Lutfî ve Sekkâkî dir. Şiirlerini beğendiği şair de Emîr Şeyhim Süheylîdir. (Levend 1965: 68 69). Nevâyî, divanlarında yer alan gazelleri, kendi zamanı ve zamanından önceki şairler gibi 28 harfte değil, l, j, ç ve p harflerini de ekleyerek 32 harfte yazmıştır. Her

9 54 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 1. Mart 2007 harfin başında tevhid, münacat, na t vardır. Gazellerde anlam birliğine dikkat etmiştir. Her harfin başına ayrı ayrı başlıklar koymuştur: elif harfinin afetlerinin ibtidası gibi. Bazı nüshalarda görülen ve lehū Ǿaleyhi r raĥme (Allah ın rahmeti onun üzerine olsun), ve lehū nevvera llāhu merkadehu (Allah onun kabrini nurlandırsın, aydınlatsın) gibi başlıklar Nevâyî nin ölümünden sonra yazılmıştır. (Levend 1965: 66 67). Nevâyînin şiirlerinde Doğu Türk yazı dili özellikleri yanında Oğuz ve Kıpçak grubuna ait özelliklerin varlığını gerek yaşadığı dönemde ve gerekse önceki dönemde yaşayan, Türkçe yazan şairlerin eserlerinde de bulunması ile açıklamak mümkün ise de ortak Türk yazı dilinin meydana getirilmesi için sarfedilen çabalar olarak da değerlendirmek mümkündür. Dönemindeki her şair gibi Nevâyî de divan edebiyatının geleneklerine bağlı kalmış, ancak düşüncenin ikinci planda olduğu bir dönemde manaya çok değer vermiştir. Düşüncelerini ve duygularını bir arada vermiş, üslup ikinci planda kalmıştır. Agah Sırrı Levend, Ali Şir Nevâyî nin şiirlerini edebî yönden şöyle değerlendirmiştir: Divanlarında yer alan türlü şekillerdeki manzumeler günlük hayatın yankılarına, çağının yaşayan tiplerine, tarihi olaylara sık sık rastlanır. Nevayi de soyut kavramlar pek yoktur. Aşktan, yalnızlıktan, bekârlıktan, zühd ü riyadan, haksızlıktan, devrin vefasızlığından bahsediyorsa, bunları bir mazmuna bağlamak için yapmamıştır. Kendi düşünce ve duygularını ortaya koymuştur. Tabiatını zorlamadan söylediği şiirlerde neş e, heyecan, umut, umutsuzluk, iç üzüntüsü bütün samimiliğiyle görünür. (Levend 1965: 213). Ölümünden sonra ünü, Türk dünyasının her tarafına yayılmış, gerek Osmanlı sahasında gerekse Orta Asya alanında gazellerine nazireler yazılmıştır. Hive Hanlığında, Hokand Hanlığında hemen hemen bütün şairler Nevâyî yi taklit etmişler ve Nevâyî tarzında şiirler yazmışlardır. Özellikle Hive Hanlığında II. Muhammed Rahim Han ve Hokand Hanlığında da Ömer Han ve oğlu Muhammed Ali Han dönemleri, Nevâyî ve Fuzulî yi taklit eden şairlerle dolup taşmıştır. Bunlar arasında Munis Harezmî ( ), Muhammed Rıza Agehî ( ), Ömer Han (saltanat süresi: ), Cüneydullah Hazık, Molla Şiroğlu Mahmud (Mahmur), Mukîmî ( ) gibi şairler sayılabilir. (Eckmann 1996a: 209, 210, , , 229). Kaynaklar ve Kısaltmalar Ali Şir Nevaî www. alisirnevai kultur.gov.tr.pdf BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (1996) Muhakemetüʹl Lügateyn. İki Dilin Mukayesesi. TDK.Yay. Ankara. CANIM, R. Türk Kültür ve Edebiyatında Ali Şir Nevayi ve Türkiye de Ali Şir Nevayi Çalışmaları. (Aynı yazı: Atatürk Üniversitesi Türkiyat

10 ǾAlī Şīr Nevāyī nin Divanları Önal Kaya 55 Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Yıl: 9, Sayı: 19, s ). ECKMANN J. (1996a) Çağatay Edebiyatının Son Devri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1963, Ankara: 1964, Türk Dil Kurumu Yay., (Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Hazırlayan: O. F. Sertkaya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını) ECKMANN J. (1996b) Nevaî nin İlk Divanları Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1970, Ankara: 1971, Türk Dil Kurumu Yayını. (Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Hazırlayan: O. F. Sertkaya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını) ERASLAN K. (1986) Çağatay Şiiri. Türk Dili Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı 11 (Divan Şiiri), 415, 416, 417, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını GANIEVA S. (1991) Nevadirü n Nihaye. Özbekistan Fenler Akademi Neşriyatı, Taşkent. KARAÖRS M. (1985) ǾAlį Şįr Nevāyį, Nevadirü ş Şebāb. Doktora tezi, İstanbul. KARAÖRS M. (2004) Nevadirü ş Şebāb, Ali Şir Nevayi nin İkinci Divanı. Ali Şir Nevayi nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri Eylül 2001, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını KAYA Ö. (1989) ǾAlį Şįr Nevāyį, Fevāyidü l Kiber, İnceleme Metin Dizin. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi. Ankara. KAYA Ö. (1996) ǾAlį Şįr Nevāyį, Fevāyidü l Kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. Kaya KUT G. (2003) ǾAlį Şįr Nevāyį, Ġarāǿibü ś Śıġar İnceleme Karşılaştırmalı Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. LEVEND A. S. (1965) Ali Şir Nevai 1. Cilt: Hayatı, Sanatı ve Kişiliği. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. Levend LEVEND A. S. (1966) Ali Şir Nevai II. Cilt: Divanlar 4 Türkçe, 1 Farsça Divan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. Levend NALBANT B. (2005) ǾAlį Şįr Nevāyį, Nevādirü n Nihāye. (İnceleme, Metin, Dizin, Notlar). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi. Ankara. Nalbant NALBANT B. (2006) Ali Şîr Nevâyî nin Dest i Hattı: Türkçe Divanları Arasındaki Yeri. Doğumunun 565. Yılında Büyük Özbek Şairi ve Devlet Adamı Ali Şir Nevayi Bilimsel Toplantısı, 5 Nisan 2006, Ankara. Ankara Ü, Dil ve Tarih Coğrafya F, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Özbekistan Ankara Büyükelçiliği. SÜLEYMAN H. ( ) Ali Şir Nevayi, Hazayinü l Maani, cilt: 4. Taşkent. Süleyman SÜLEYMAN H. (1968) Ali Şir Nevayi İlk Divan, 1966 yılı köçirilgen kolyazmanın faksimile neşri. Taşkent, XII+143. TÜRKAY K. (2002) ǾAlį Şįr Nevāyį, BedāyiǾu l Vasaŧ Üçünçi Dįvān. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. Türkay YILDIRIM T. (2006), Yakın Dostu Hüseyin Baykara nın Eserlerinde Ali Şîr Nevâyî. Doğumunun 565. Yılında Büyük Özbek Şairi ve Devlet Adamı Ali Şir Nevayi Bilimsel Toplantısı, 5 Nisan 2006, Ankara. Ankara Ü, Dil ve Tarih Coğrafya F, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Özbekistan Ankara Büyükelçiliği. Önal Kaya Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. Araştırma Alanı Doğu Türk yazı dili ve edebiyatı Adres: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Sıhhıye-Ankara. Türkiye. E-posta: okaya@humanity.ankara.edu.tr

11 56 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 1. Mart 2007 Yazı Bilgisi: Alındığı tarih: 5 Nisan 2006 Yayına kabul edildiği tarih: 30 Haziran 2006 E-yayın tarihi: 27 Mart 2007 Çıktı sayfa sayısı: 11 Kaynak sayısı: 20