BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( )

Transkript

1 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) Mehmet MERCAN * Öz Tarihi eski çağlara kadar giden Bozkır, Konya nın eski ilçelerinden biridir. Bozkır bu uzun tarihi boyunca Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı Devleti nin hâkimiyeti altında kalmıştır. Osmanlı döneminde özellikle simli kurşun madeni ile ön plana çıkmıştır. Ancak biz bildirimizde Bozkır ın yılları arasındaki eğitim hayatını ele alacağız. Bu çerçevede Bozkır kazasındaki medreseler, sıbyan ve rüşdiye mektepleri ile buralarda öğrenim gören öğrenciler ve gayrimüslimler tarafından açılan okullar, sunacağımız bildirinin konusunu teşkil edecektir. Bildirimizi Maarif Nezareti, Konya Vilayeti salnameleri ve konu ile ilgili araştırma eserlerden istifade ederek hazırlayacağız. Anahtar Kelimeler Bozkır, rüşdiye, sıbyan mektebi, medrese. Abstract With a history that dates back to ancient times, Bozkır is also one of the oldest counties of the city of Konya. During its long history, Bozkır remained under the domination of the Roman, Byzantine, Seljuk and Ottoman Empires. In the Ottoman period, it came into prominence especially thanks to its silvery lead mine. The current paper, however, will examine the educational life of Bozkır between the years of 1870 and In this frame, Bozkır's madrasas, primary and high schools, students who attend those schools, and schools opened by non- Muslims will constitute the subject of the paper, which draws upon the annuals of the Ottoman Ministry of Education and the city of Konya, and also various research studies made on this subject. Keywords Bozkır, high school, primary school, madrasa * Doç. Dr., Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi KARAMAN İletişim: mercan@kmu.edu.tr.

2 348 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) GİRİŞ Tarihi geçmişi oldukça eski olan Bozkır, Osmanlı Devleti nin ilk yıllarından sonuna kadar zaman zaman nahiye, zaman zaman kaza statüsünde idari bir birim olarak varlığını sürdürmüştür 1. Ele aldığımız dönemde Bozkır, Konya Vilayeti'nin Konya Sancağına bağlı bir kazadır. Bildirimizde Bozkır kazasının yılları arasındaki eğitim hayatını ele alacağız. Bu çerçevede Bozkır kazasındaki kütüphaneler ile medreseler, sıbyan ve rüşdiye mektebleri ile buralarda öğrenim gören öğrenciler ve gayrimüslimler tarafından açılan okullar sunacağımız bildirinin konusunu teşkil edecektir. Bildirimizle ilgili yaptığımız literatür taramasında konu ile ilgili hazırlanmış müstakil bir çalışmaya ulaşamadık 2. Bununla birlikte Konya Vilayeti ve Maarif Nezareti salnamelerinde önemli bilgiler tespit ettik. Bu sebeple bildirimizi Maarif Nezareti ve Konya Vilayeti salnameleri ve konu ile ilgili yapılmış araştırma eserlerden istifade ederek hazırladık. Bildirimizi XIX. yüzyılın son çeyreğinde Bozkır kazasının idari yapısını kapsayacak şekilde hazırladık. Sunacağımız bildiriye geçmeden önce konunun daha iyi anlaşılabilmesi ve sınırlarının çizilmesi için incelediğimiz dönemde Bozkır ın idari yapısı ve nüfusu hakkında kısa bir bilgi vermek istiyoruz. İncelediğimiz dönemde yani 1870 lerde Bozkır, Konya vilayetinin Konya sancağına bağlı bir kazadır. Kaza merkezi ise Siristad kasabası olup 3 Belviran 4 isimli bir de nahiyesi 1 Alaattin Aköz, Karaman Eyaleti: XV-XX. Yüzyıllar, Talat Duru Armağanı, Haz. Rıza Duru, Ziya Duru, Yusuf Yıldırım, Konya 2016, s. 161, 164, Bozkır kazasının eğitim hayatı ile ilgili bir çalışmaya ulaşamadık ancak içerisinde eğitimden de bahseden Bozkır vakıflarını ele alan bir eser bulunmaktadır. Bk. Hamit Şafakcı, Bozkır Kazası Vakıfları (XV. XX. Yüzyıllar), Konya Ayrıca Türk eğitim tarihi hakkında yapılmış çalışmalar için Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi özel bir sayı hazırlamıştır. Dergi için bk. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: VI, Sayı: 12, İstanbul Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 6, Konya 1288, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2008, s. 99. Sırıstad ismi hakkında geniş bilgi için bk. Hamid Şafakcı, Tarihi Süreçte Bir Yerleşim Yerinin İsimleri: Konya-Bozkır Örneği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt VI, Sayı 28, Güz 2013, s Belviran nahiyesi hakkında geniş bilgi için bk. Güler Silay, Belviran Kazası Tarihçesi ve Sosyokültürel Yapısı, Konya 2015.

3 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) 349 bulunmaktadır. Kazanın doğusunda Karaman, batısında Seydişehir, güneyinde Akseki ve kuzeyinde Konya bulunmaktadır 5. Bozkır kazasının, bildirimize konu olan dönemin başında, yani 1288 (1871) yılında Belviran (Karasınır) nahiyesi ile birlikte 92 köy ve 4854 hane ile nüfusa sahip olduğu Konya vilayeti salnamesinde kayıtlıdır 6. Ancak bu sayının sadece erkek nüfusu mu gösterdiği, kadın nüfusu da içine alıp almadığı belli değildir. Kanaatimizce erkek nüfusu ifade etmesi gerekir. Zira aşağıda vereceğimiz bilgilerde de görüleceği üzere yaklaşık 10 yıl sonra kazanının nüfusunda % 100 den fazla bir artış yaşanmıştır. Kazanın nüfusu o yıllarda civarında olmalıdır. Kazanın nüfusu 1881/82 yılında olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nüfusun u Müslüman, 94 ü ise Rum dur 7. İncelediğimiz dönemin sonunda 1317 (1899/1900) yılı Konya vilayeti salnamesine göre; Bozkır kazasının nüfusu kişidir. Bu nüfusun i Bozkır da, si Belviran nahiyesinde yaşamaktadır. Kayıtlarda Rum nüfusun sayısında bir değişiklik görülmemektedir 8. Bu bilgilerden sonra şimdi Bozkır kazasındaki eğitim kurumlarını aşağıdan yukarıya doğru olmak üzere ele alalım. Bu bağlamda önce Bozkır kazasında bulunan sıbyan mektebleri hakkında bilgi vereceğiz. Sıbyan Mektebleri Sıbyan mektebleri, Osmanlı Devleti nde ilk eğitim ve öğretimin yapıldığı okullardır. Bu okulların tarihi oldukça eski olup Abbasiler dönemine kadar gitmektedir. Osmanlı Devleti nde sıbyan mekteblerine, darü t-talim, darü l-ilm, muallimhane, mahalle mektebi, taş mekteb, beytü t-talim, mektebhane ve ibtidaiye mektebi gibi isimler verilmiştir. Bu okullarda görev yapan hocalara muallim, muallim-i sıbyan, yardımcılarına halife ya da kalfa denilmektedir 9. Bu okullarda çocuklara 5 Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 29, Konya 1322, s. 297; Şemseddin Sami, Kamûsü l-ʻâlâm, Cilt: II, İstanbul 1306/1889, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 4, Konya 1288, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2008, s Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu ( ), İstanbul 2003, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 28, Konya 1317, s Cahit Baltacı, Mekteb (Osmanlılarda Mekteb), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXIX, Ankara 2004, s. 6; Yusuf Küçükdağ, Konya Darülkurraları, Konya 2014, s. 5-6; Mefail Hızlı, Osmanlılarda İlköğretim Tarihi, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: VI, Sayı: 12, İstanbul 2008, s Makalede sıbyan mektebleri hakkında literatür taraması da bulunmaktadır.

4 350 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) okuma yazma ve İslam dininin temel bilgileri öğretilip, Kurʼan-ı Kerim ezberlettirilirdi 10. Okullarda kız ve erkek çocukları birlikte ya da ayrı ayrı da eğitim görmekteydiler 11. Sıbyan mektebleri her mahalle veya köyde cami ve mescitlerin yanında bulunurdu 12. Tanzimat döneminde diğer kurumlarda yapılan düzenlemeler gibi bu okullarda da çeşitli düzenlemeler yapılmıştır yılında bu okullardaki öğrenim süresi dört yıl olarak tespit edilmiştir Maarif Nizamnamesi nde de bu durum devam etmiştir 14. Nizamname ile okullarda okutulacak dersler yeniden düzenlenmiştir. Buna göre okullarda şu dersler okutulacaktır: Usûl-i cedîde vechile Elifbâ, Kurʼan-ı Kerîm, Tecvid, Ahlâk a Müteʻallik Rresail, İlm-i hâl, Yazı Taʻlimi, Muhtasar Fenn-i Hesâb, Muhtasar Târih-i Osmanî, Muhtasar Coğrafya ve Maʻlûmât-ı Nâfiʻayı Câmiʻ Risâle dir 15. Nizamname ile belirlenen derslerin okutulacağı yeni açılan okullara ibtidai ismi verilmiştir. Böylece ilköğretimde iki okul türü ortaya çıkmıştır. Bir tarafta eski usulde eğitim veren sıbyan mektebleri, diğer tarafta yeni usulde eğitim veren ibtidai okulları. Bu okullar biri birinden usul-i atika ve usul-i cedid olarak ayrılmaktaydı ve zamanla bu okulların ismi usûl-i atika ve usûli cedîde şekline dönüşmüştür Maarif Nizamnamesi nde okullardaki öğrenim süresinde bir değişiklik yapılmamış ve dört yıl olarak kalmıştır. Aynı nizamnamede okula başlama yaşı kız çocuklarında altı erkek çocuklarında yedi olarak tespit edilmiştir yılında yeni usule göre eğitim verecek olan ilk ibtidai mekteb İstanbul Nuruosmaniye Camii nde kâgir bir binada açılmıştır. Daha sonra sıbyan okullarının yerini alacak ibtidai mekteblerin ilki bu okuldur Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul 1994, s ; Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1991, s. 57; Cahit Baltacı, aynı madde, s. 6; Mefail Hızlı, aynı makale, s. 87; Şule İnci, Manisa'da Osmanlı Dönemi Sıbyan Mektepleri, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007, s. 33 vd. 11 Mefail Hızlı, aynı makale, s Yusuf Küçükdağ, aynı eser, s Bayram Kodaman, aynı eser, s Mahmud Cevat İbnü ş Şeyh Nâfi, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrââtı XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi-, Haz. Taceddin Kayaoğlu, Ankara 2001, s ; Cahit Baltacı, aynı madde, s Mahmud Cevat İbnü ş Şeyh Nâfi, aynı eser, s. 425; Bayram Kodaman, aynı eser, s Bayram Kodaman, aynı eser, s Mahmud Cevat İbnü ş Şeyh Nâfi, aynı eser, s ; Cahit Baltacı, aynı madde, s Bayram Kodaman, aynı eser, s

5 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) yılında yürürlüğe giren Kanûn-ı Esasi nin 114. maddesi ile ilköğretimin Osmanlı vatandaşlarına zorunlu hâle getirilmesi 19 ilköğretimin daha da yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Sıbyan mektebleri hakkında verdiğimiz bu kısa bilgiden sonra şimdi incelediğimiz dönemde Bozkır kazasındaki sıbyan mekteblerini ele alalım. Yaptığımız kaynak taraması ve araştırmalarda Bozkır daki sıbyan mekteblerini detaylı olarak ele alan bir çalışmaya ulaşamadık. Konya Vilayeti salnameleri ve Mehmet Ö. Alkan tarafından hazırlanan Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri isimli eserde bazı bilgiler tespit ettik. Maalesef konu ile ilgili Maarif salnamelerinde detaylı bir bilgiye ulaşamadık. Bu sebeple kazadaki sıbyan mektebleri hakkında sayısal bilgiler vermekten başka detaylı bir bilgi sunamayacağız. İncelediğimiz dönemin başlarında yani 1291 (1874) yılında Bozkır kazasında 61 sıbyan mektebinin bulunduğu görülmektedir. Bu okullarda 1382 si erkek ve 614 ü kız olmak üzere toplam 1996 öğrenci öğrenim görmektedir /1879 yılında Bozkır kazasının gerek okul gerekse öğrenci sayısında ciddi bir artış görülmektedir si erkek ve 1100 ü kız olmak üzere öğrenci sayısı 3350 ye ulaşmıştır. Okul sayısı yaklaşık %50 lik bir artışla 89 olmuştur 21. Yaklaşık 10 yıl sonra 1306/ 1889/90 yılında kazadaki okul sayısının 96 olduğu görülmektedir. Bu sayı uzun süre değişmemiştir 22. Bunun sebebi muhtemelen bütün yerleşim yerlerine bir okulun açılmış olmasındandır. Bozkır kazasındaki sıbyan mekteblerinin durumu veya sayısı hakkında bir fikir vermesi için bu sırada Konya vilayeti genelinde var olan sıbyan ve ibtidai mekteblerinin sayısını vermek istiyorum. 1894/95 yıllarında Konya vilayetinde 35 ibtidai ve 1961 sıbyan mektebi bulunmaktadır 23. İncelediğimiz dönemin sonunda 1317 (1899/1900) de Bozkır kazasındaki sıbyan mekteblerinin sayısında ciddi bir değişiklik söz konusu değildir. Nitekim okul sayısı Adı geçen madde şudur. Osmanlı efradının kâffesince tahsil-i maarifin birinci mertebesi mecbûri olacak ve bunun derecat ve teferruatı nizâm-ı mahsûs ile tayin kılınacaktır. Bk. Suna Kili A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan Günümüze), İstanbul 2000, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 7, Konya 1291, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2008, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 12, Konya 1296, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 22, Konya 1306, s Kerim Sarıçelik, Konya da Modern Eğitim Kurumları ( ), Konya 2010, s. 25.

6 352 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) olup öğrenci sayısı 2651 erkek, 1759 kız olmak üzere toplam 4410 olarak görülmektedir 24. İbtidai Mektebler Daha önce bahsettiğimiz gibi 1869 Maarif Nizamnamesi ile sıbyan mekteblerinde bir düzenleme yapılarak yeni usulde eğitim veren ibtidai mektebler oluşturulmuştu. İncelediğimiz dönemin sonlarında Bozkır da yeni usulde eğitim veren iki ibtidai mektebin açıldığı görülmektedir. Bu okullarda 60 erkek ile 30 kız öğrenci öğrenim görmektedir / yılında Bozkır ibtidai mektebinde muallim-i evvel Mustafa ve muallim-i sani Ali görev yapmaktadır. Okulun öğrenci sayısı ise 102 dir 26. Bozkır kazasındaki ilköğretim okulları ile ilgili verdiğimiz bilgiler ve rakamlar hakkında bir fikir yürütülebilmesi için incelediğimiz dönemin sonunda Osmanlı Devleti nde ve Konya vilayetindeki okul ve öğrenci sayılarını da vermek istiyoruz. İncelediğimiz dönemin sonunda (1897) Osmanlı Devleti nde Müslümanlara ait ilköğretim okulu bulunmaktadır. Bu okullarda sı erkek ve si kız olmak üzere toplam öğrenci öğrenim görmektedir 27. Konya vilayetinde ise 1996 ilköğretim okulu, sı erkek ve i kız toplam ilköğretim okulu öğrencisi bulunmaktadır 28. Aynı yıl Osmanlı Devleti nin nüfusu ise tür 29. Bu verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere Bozkır kazasında XIX. yüzyılın son çeyreğinde ilköğretimde ciddi hamleler yapıldığı görülmektedir. Gerek okul gerekse öğrenci sayısında ciddi artışlar olduğu gözlemlenmektedir 24 Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 28, Konya 1317, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 28, Konya 1317, s İbtidai mekteblerin ikisi de mi Bozkır da yoksa başka bir yerleşim yerinde mi olduğu tespit edilememiştir. 26 Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 29, Konya 1322, s Osmanlı Devleti nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Haz. Tevfik Güran, Ankara 1997, s Aynı eser, s Osmanlı Devleti nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, s yılında ise Osmanlı Devleti nin nüfusu dir. Bk. Osmanlı İmparatorluğu nun ve Türkiye nin Nüfusu , Haz. Cem Behar, Tarihi İstatistikler Dizisi Cilt II, Ankara 1996, s. 46.

7 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) 353 Rüşdiye Mektebleri Rüşdiyeler Osmanlı Devleti nde Tanzimat döneminde açılan okullardan olup önceleri ilkokul üstü hazırlık okulu, daha sonra ise ortaokul karakterine sahip olan okullardır 30. İlk rüşdiye okulu 1847 yılında İstanbul da öğretime açılmış olan İstanbul Davud Paşa Mektebidir. Sonraki yıllarda okulların sayısı artmıştır Maarif Nizamnamesine göre rüşdiyelerin açılma şartları yeniden düzenlenmiştir. Buna göre; nüfusu 500 haneyi geçen her yerleşim biriminde birer erkek rüşdiyesi açılacaktı. Nizamnameye göre okulların yapım masrafı ile öğretmen maaşları vilayet maarif idaresi sandığınca karşılanacaktı Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi nde okullarda öğrenim süresi dört yıl olarak tespit edilmiş ve okullarda okutulacak dersler yeniden düzenlenmiştir. Bu dersler; Mebâdî-i ulûm-i diniye, Lisân-ı Osmanî kavâʻidi, İmlâ ve inşâ, Tertîb-i cedîd üzre kavaidi Arabiye ve Farisiye, Defter tutmak usulü, İlm-i hesâb, Tersîm-i hutût, Mebâdî-i hendese, Tarih-i umûmî ve Tarih-i Osmanî, coğrafya, jimnastik, mahalli dil ve Fransızca (Ticaret mahalli olan memleketlerde 4. sınıfta seçmeli) dır 33. İncelediğimiz dönemde Bozkır kazasında bir adet rüşdiye mektebinin eğitim verdiği görülmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu okul 1290 (1873) yılında öğrenime açılmıştır 34. Okulda görev yapan ilk öğretmen Mehmet Emin dir 35. Konya Vilayeti salnamesine göre 1291 (1874) yılında okulda 25 öğrenci öğrenim görmektedir Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi nin 20. maddesine göre rüşdiye mekteblerinin öğrenci sayısına göre okullara birer veya ikişer muallim-i evvel ve sâni 30 Cemil Öztürk, Rüşdiye, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXV, İstanbul 2008, 300; Bayram Kodaman, aynı eser, s Cemil Öztürk, aynı madde, s Mahmud Cevat İbnü ş Şeyh Nâfi, aynı eser, s. 427; Cemil Öztürk, aynı madde, s Mahmud Cevat İbnü ş Şeyh Nâfi, aynı eser, s. 428; Cemil Öztürk, aynı yer. XIX. yüzyılın sonlarında R rüşdiye mekteblerinde okutulan dersler ve okulların idaresi hakkında geniş bilgi için bk. Uğur Ünal, II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüşdiyeleri ( ), Ankara 2008, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri ( ), Haz. Mehmet Ö. Alkan, Ankara 2000, s Hamit Şafakçı, aynı eser, s. 209, dipnot 1215; Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 7, Konya 1291, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2008, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 7, s. 133.

8 354 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) tayin edilecek. Ayrıca her mekteb-i rüşdiyenin bir mubassırı 37 ve bir bevvabı 38 olacaktır 39. Bildirimizi konu alan dönemde Bozkır rüşdiye mektebinde görev yapan öğretmenler ve öğrenci sayıları Tablo 1 de görülmektedir. Tablo 1. Bozkır Rüşdiye Mektebinde Görev Yapan Öğretmen, Görevliler ve Öğrenciler Yıl Muallim-i Evvel Muallim-i Sani 1291 (1874) 40 - Mehmed Emin 1292 (1875) 41 - Mehmed 1293 (1876) 42 - Mehmed 1294 (1877) 43 - Mehmed 1295 (1878) 44 - Mehmed 1296 (1879) 45 Ali Rüşdü 1298 (1881) 46 Ali Rüşdü 1299 (1882) 47 Ali Rüşdü 1300 (1883) 48 Ali Rüşdü Muallim-i Salis Hat (Rikʻa) Muallimi Bevvab (Hizmetli) - - Abdullah - Abdullah - Abdullah Abdullah Ağa Abdullah Ağa Mustafa Faik Faik Faik Öğrenci Sayısı Mubassır, mekteblerde talebe ve öğretmenlerin durumu ile yakından ilgilenen ve okulda düzeni sağlayan kimsedir. Bk. Süleyman Tenger, Rüştiye Mekteplerinin Tarihi Gelişimi ve Din Eğitimi ve Öğretimi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005, s Bevvab okul kapıcısı olup, öğrencileri evlerine götürüp getiren okul hademesi. Bk. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2010, s Mahmud Cevat İbnü ş Şeyh Nâfi, aynı eser, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 7, Konya 1291, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2008, s. 81, Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 8, Konya 1292, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2009, s. 81, Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 9, Konya 1293, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s. 98, Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 10, Konya 1294,Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s. 98, Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 11, Konya 1295, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s. 99, Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 12, Konya 1296, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 14, Konya 1298, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 15, Konya 1299, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2012, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 16, Konya 1300, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2012, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s

9 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) (1884) 50 Ali Rüşdü Faik 1302 (1885) 51 Ali Rüşdü Hüseyin 1303 (1886) 52 Ali Rüşdü Hüseyin 1304 (1887) 53 Ali Rüşdü Hüseyin 1305 (1888) 54 Ali Rüşdü Hüseyin 1306 (1889) 55 Hacı Mehmed Ahmed 1307 (1889/90) 56 Hacı Mehmed Ahmed 1309 (1891/92) 57 Yakup Abdullah Vecihi Mehmed Ali Ağa (1892/93) (1894/95) 1314 Mustafa (1896/97) (1898/99) 61 Mustafa 1 (hademe) Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 17, Konya 1301, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 18, Konya 1302, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 19, Konya 1303, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 20, Konya 1304, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 21, Konya 1305, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 22, Konya 1306, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 23, Konya 1307, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 24, Konya 1309, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 27, Konya 1314, s Salnamede Mustafa nin durumu açık olarak yazılmamış ancak Maarif Salnamesinde muallim-i sani olarak kayıtlıdır. 61 Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 1, İstanbul 1316, s

10 356 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) 1317 (1899/1900) 62 Adil 63 Mustafa 1318 Mustafa (1900/1) Şükrü Ahmed (1901/2) (1903) 66 Şükrü Ahmed 1322 Tevfik Ahmed (1905/6) 67 1 (hademe) 1 (hademe) 1 (hademe) 1 (hademe) 1 (hademe) İncelediğimiz dönemde Bozkır rüşdiye mektebine uzun süre yeterli sayıda öğretmen atamasının yapılamadığı görülmektedir. Tabloyu incelediğimizde Bozkır rüşdiyesinin açıldığı yıllarda öğretmen sayısının bir olduğu ancak 1885 yılından itibaren bu sayının ikiye, sonra üçe çıktığı görülmektedir (1891/92) yılında okulun öğretmen kadrosunun tamamlanmış olmakla beraber bu durumun uzun süre devam etmediği görülmektedir. Aynı zamanda incelediğimiz dönem boyunca okulda bir bevvab (kapıcı hizmetli) görev yapmıştır. Okuldaki öğrenci sayısını incelediğimizde sürekli bir artış olduğunu söylememiz mümkün olmasa da genel manada bir artış söz konusudur te 25 olan öğrenci sayısı 1879 da 32, 1883 te 18, 1898/99 da 40 ve 1901/2 de 44 tür. O zamanki şartlarda Konya Rüşdiye Mektebi nin yılında öğretime açıldığı göz önüne alınırsa Bozkır da rüşdiye mektebinin açılmasında bir gecikme olduğu söylenemez (1873) yılı Konya Vilayet Salnamesine göre Bozkır da rüşdiye mektebi açılmadan önce Konya vilayetinde 10 adet rüşdiye mektebi bulunmaktadır. Bunlar Konya, Isparta, Niğde, Antalya, Alaiye, Burdur, Nevşehir, Seydişehir, Ereğli ve 62 Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 2, İstanbul 1317, s Adil nin statüsü belirtilmeden muallim olarak kaydedilmiş. Bk. Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 28, Konya 1317, s Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 3, İstanbul 1318, s Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 4, İstanbul 1319, s Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 5, İstanbul 1321, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 29, Konya 1322, s Kerim Sarıçelik, aynı eser, s

11 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) 357 Elmalı rüşdiye mektebleridir 69. Bu okullarda öğrenim gören toplam öğrenci sayısı 593 tür yılında Osmanlı Devleti nde toplam 302 rüşdiye mektebi bulunmakta ve bu okullarda 441 öğretmen görev yapmakta, öğrenci ise öğrenim görmektedir 71. Bu verilere göre Bozkır anılan tarihte bir rüşdiye mektebine sahip olmakla şanslı yerleşim yerlerinden biri olup bu okula sahip olmayan kazaların önüne geçmiş durumdadır. İncelediğimiz dönemin ortalarındaki rakamlara göz atacak olursak hâlâ Konya vilayetinde rüşdiye mektebinin açılmadığı kazalar olduğu görülmektedir. Nitekim 1883 yılında Osmanlı Devleti nde rüşdiye okullarının sayısı 405, öğrenci sayısı ise tür yılında Konya vilayetinde 30 kaza bulunmasına rağmen okul sayısı 26, öğrenci sayısı ise 1298 dir. Bozkır rüşdiye mektebine sahip şanslı kazalardan biri olmasına rağmen rüşdiye mektebindeki öğrenci sayısı 18 e düşmüş ve vilayetin en az öğrenciye sahip olan okulu konumundadır 73. Ancak tabloda1895/96 yılında öğrenci sayısında ciddi bir artış bulunmaktadır. Nitekim bu dönemde Bozkır rüşdiyesinde 1 öğretmen ve 54 öğrenci öğrenim görmektedir 74. İncelediğimiz dönemin sonunda okul ve öğrenci sayısında ciddi bir artış gözlenmemekle birlikte rakamlarda bir miktar yükselme söz konusudur yılında Osmanlı Devleti nde toplam rüşdiye okulu bulunmakta ve bunların 412 si Müslümanlara, 687 si gayrimüslimlere ve 74 ü yabancılara aittir. Müslümanlara ait olan okullarda si erkek ve si kız olmak üzere toplam öğrenci öğrenim görmektedir 75. Konya vilayetinde ise toplam 27 rüşdiye bulunmakta, bu okullarda sı erkek ve 130 u kız öğrenci olmak üzere toplam öğrenci öğrenim görmektedir Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 6, Konya 1291, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2008, s. 74. Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri isimli eserde 1873 yılında Konya vilayetinde 12 rüşdiye mektebi olduğu kayıtlı olup yukarıdaki okullara ilave olarak Karaman ve Yalvaç ta da rüşdiye mektebleri görülmektedir. Bk. Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s İlk sırada 134 öğrenci ile Konya Rüşdiyesi, ikinci sırada 85 öğrenci ile Isparta, üçüncü sırada 73 öğrenci ile Niğde bulunmaktadır. Bk. Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, s Osmanlı Devleti nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, s Osmanlı Devleti nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, s. 109.

12 358 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) Medreseler İslam eğitim sisteminin temel kurumu olan medreseler, Osmanlı Devleti döneminde de bu özelliklerini devam ettirmişlerdir. Medreseler hem orta dereceli okullar yani ortaokul ve lise hem de yüksekokul ve üniversite eğitimine karşılık eğitim veren kurumlardır 77. Osmanlı Devleti nde ilk medrese Orhan Bey zamanında İznik te açılmış 78, daha sonraki dönemde ülkenin değişik yerlerinde çok sayıda açılarak sayıları artmıştır. İncelediğimiz dönemde artık medreseler eski özelliklerini kaybetmişlerse de yine de eğitim öğretim faaliyetlerine devam etmektedirler. Bozkır kazasında 1292 (1875) yılında 12 medrese ve bu medreselerde öğrenim gören 168 öğrenci bulunmaktadır 79. Aynı tarihte Konya vilayetinde ise toplam 248 medrese ve medrese öğrencisi olduğu görülmektedir 80. Bozkır kazasındaki medrese sayısı 1296 (1879) da 22, öğrenci sayısı ise 230 olarak görülmektedir 81. İncelediğimiz dönemin sonlarında 1319 (1901) Kazadaki medrese sayısının biraz azalarak 17 ye indiği, ancak öğrenci sayısının arttığı ve 519 olduğu görülmektedir. Bozkır kazasındaki medreselerin isimleri ve bulundukları yerler 1319 (1901) yılına ait Maarif Salnamesinde yer almaktadır. Aşağıda 1319 yılına ait Maarif Salnamesinden istifade edilerek hazırlanan tabloda Bozkır kazasındaki medreseler, buralarda görev yapan müderrisler ve öğrenci sayıları görülmektedir. Tablo (1901) yılında Bozkır kazasında bulunan medreseler ve buralarda görev yapan müderris ve öğrenci sayıları 82 Medresenin Adı Bulunduğu Yer Medresenin Müderrisi Öğrenci Sayısı Medreseyi Yaptıran Sırıstad Camiʻ-i şerif Mustafa 21 Ali Mahallesi Fart Çay Kenarı Halil 31 Halil Pınarcık Camiʻ Hacı Abdullah 28 Halil civarında Ayvacılar Camiʻ civarında Hacı Mehmed 34 Hacı Mehmed 77 Mehmet İpşirli, Medrese (Osmanlı Dönemi), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXVIII, Ankara 2003, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1984, s. 1 vd. 79 Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 8, Konya 1292, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2009, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 8, Konya 1292, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2009, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 12, Konya 1296, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 1, İstanbul 1319, s

13 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) 359 Dere Çay mecrasında Mehmed 34 Mollazâde Karacahisar Karye Dahilinde Sadık 65 Yeğen ler Hocaköy Camiʻ civarı Halim 57 Abdülhalim Dedemli Camiʻ civarı Ahmed 23 Hatib Kiraz (Gerez) Medde Sadık 14 Sadık İçinde Bekele Çamaltı Mehmed 35 Mehmed Ahurlu Camiʻ havlusu Hacı Mesud 49 Hacı Mevlüd Yalıhüyük Kabristan önü Fahreddin 2 Fahreddin Akkilise Camiʻ-i şerîf Süleyman 27 Sadık Avdan Çeşme civarı Veliyyüddin 31 İbrahim Sazlı Çeşme civarı Hacı Ömer 13 Hac Ali Tola (Dorla) Meydan Zahireddin 31 Kerim yerinde Yalıhüyük Meydan yerinde Hasan 24 Mehmed TOPLAM ÖĞRENCİ SAYISI 519 Tabloda da görüldüğü üzere incelediğimiz dönemin sonunda Bozkır kazasında 17 medrese bulunmakta ve buralarda 519 öğrenci öğrenim görmektedir. Medreselerdeki en fazla öğrenci 65 öğrenci ile Karacahisar ndedir. En az öğrenci ise 2 öğrenci ile Yalıhüyük ndedir. İncelediğimiz dönemde Bozkır kazasında medrese sayısının 12 den 22 ye çıktığı, XX. yüzyıl başlarında ise 17 ye düştüğü görülmektedir. Medrese öğrencilerinin sayısında ise sürekli bir artış bulunmaktadır. Nitekim incelediğimiz dönemin başında 168 olan öğrenci sayısı dönemin sonunda 519 a çıkmıştır. Kütüphaneler Sözlük manası kitaplık, kitap evi ve kitapların bulunduğu salon olan kütüphane 83 önemli kültür merkezlerinden biridir. İnsanoğlu eskiçağlardan beri yazılan eserleri muhafaza etmek ve aranılan kitapları kısa sürede elde edebilmek amacıyla kütüphaneler 83 Türkçe Sözlük, II, Türk Dil Kurumu yayını, Ankara 1988, s. 952; Meydan Larousse, Cilt: XII, Sabah Gazestesi yayını, İstanbul 1992, s. 153.

14 360 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( ) oluşturmuştur 84. Tespit edebildiğimiz kadarıyla incelediğimiz dönemde Bozkır kazasında kütüphane bulunmamaktadır. Azınlık Okulları Bilindiği gibi Osmanlı toplumu çok geniş bir coğrafyada çeşitli ırk ve dinlerden meydana gelmekteydi. Osmanlı toplumunun iki ana unsurunu Müslümanlar (Türk, Arap, Arnavut, Çerkez, Kürt, Boşnak vs.) ve gayrimüslimler (Museviler, Hıristiyanlar) teşkil etmekte idi. Bireylerin toplumdaki statüsünü belirleyen ana faktör dindi. Toplum, inanç temeline göre çeşitli "Milletlere" ayrılmıştı. Osmanlı Devleti nde millet, bir din ya da mezhebe bağlı topluluk demektir 85. Zamanla bu kavram cemaat; Cumhuriyet döneminde de azınlıklar şekline dönüşmüştür. Yani azınlık Osmanlı Devleti nin gayrimüslim vatandaşlarıdır. Osmanlı Devleti, cemaatlerin dinî hukukları çerçevesinde yaptıkları işlere karışmazdı. Fakat dinî liderlerin aynı zamanda idari görevleri de olduğu için bunların seçimine müdahale ederdi. Her cemaat, dinî liderini ve ruhani meclisini serbestçe seçer ve devletin onayına sunardı. Padişahın onayından sonra cemaatlerin dinî liderleri görevlerine başlardı. Osmanlı Devleti, Rumlara, Ermenilere ve Yahudilere kendi dinî önderleri yönetiminde, kendi dillerini ve geleneklerini kullanarak kendi mahkemelerini, hastanelerini ve okullarını, kurup oralarda faaliyetlerde bulunmalarına kanunlara uydukları sürece izin vermiştir 86. Bu çerçevede Bozkır kazasında bulunan gayrimüslimler tarafından açılan okulları ele alacağız. İncelediğimiz dönemin başında Bozkır kazasında bulunan azınlık okulları hakkında Konya Vilayeti Salnamelerinde detaylı bilgi bulamadık sadece okul sayıları hakkında bilgilere ulaşabildik. Nitekim 1292 (1875) yılına ait Konya Vilayeti Salnamesinde Bozkır kazasında bir Hıristiyan sıbyan mektebi olduğu kayıtlıdır Osmanlı kütüphaneleri hakkında bk. İsmail E. Erünsal, Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara Millet sistemi hakkında geniş bilgi için bk.m. Macit Kenanoğlu, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, İstanbul 2004, s. 27 vd.; İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu'nda Millet, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1985, s ; Cevdet Küçük, Osmanlılarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, IV, s Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğunda Azınlıklar Sorunu, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, IV, s Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 8, Konya 1292, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2009, s. 100.

15 BOZKIR KAZASINDA EĞİTİM FAALİYETLERİ ( ) 361 (1878) yılına ait salnamede de benzer bilgiler bulunmaktadır 88. Ancak Maarif Nezareti Salnamelerinde azınlık okulları hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. Aşağıdaki tablo, 1316 yılına ait Maarif Nezareti Salnâmesi nden istifade edilerek hazırlanmıştır. Tablo: (1898/99) Yılında Nevşehir kazasında bulunan Gayrimüslim okulları 89. Okulun Adı Okulun Adına Ruhsat Mektebin Talebe Adedi Okulun Ait olduğu Verilmiş Derecesi Açılış Tarihi Cemaat Olan Kurum Erkek Kız Rum Mektebi Rum Sotiri İbtidai (1863/64) TOPLAM ÖĞRENCİ SAYISI 21 - Ruhsat Tarihi 8 Mart 305 (20 Mart 1889) 90 Tabloda görüldüğü gibi incelediğimiz dönemde Bozkır da Rumların bir ibtidai okulu bulunmaktadır. Okulda öğrenim gören öğrenci sayısı 21 dir. Sonuç İncelediğimiz dönemde Osmanlı Devleti nde eğitimde yapılan yenileşmeler çerçevesinde Bozkır kazasında da yeni okullar açıldığı görülmektedir. Buna paralel olarak öğrenci sayısında da bir artış gözlenmektedir. Bozkır da eski usulde eğitim veren sıbyan mekteblerinin yanında yeni usulde eğitim veren ibtidai okullar da eğitim vermeye başlamıştır. Yine incelediğimiz dönemde Bozkır kazasında bir rüşdiye mektebi bulunmaktadır. Ancak uzun süre öğretmen kadrosunu tamamlayamamıştır. İncelediğimiz dönemde Kazada bir kütüphane ve idadi mevcut değildir. Her ne kadar sayılarında bir azalma olsa da öğrenci sayısındaki ciddi artışla Medreseler eğitimdeki önemlerini korumaktadır. 88 Konya Vilayeti Salnâmesi, Defa 11, Konya 1295, Yayına Haz. Mehmet Eminoğlu, Konya 2011, s Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 1, İstanbul 1316, s Salnâme-i Maarif-i Umûmiye Nezareti, Defa 1, İstanbul 1319, s

16 362 EDUCATIONAL ACTIVITIES IN THE COUNTY OF BOZKIR ( )