YENİ ÇAĞIN EŞİĞİNDEN AVRASYA NIN KALBİ NE BAKMAK

Transkript

1 YENİ ÇAĞIN EŞİĞİNDEN AVRASYA NIN KALBİ NE BAKMAK Doç. Dr. Mehet Akif Okur

2 Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılında YENİ ÇAĞIN EŞİĞİNDEN "AVRASYA NIN KALBİ"NE BAKMAK tarihten geleceğe orta asya nın jeopolitiği zerine değerlendireler -Rapor- Doç. Dr. Mehet Akif Okur Ankara, 2011

3 İncelee Araştıra Dizisi yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor YAYIN NO: 05 Yazar Doç. Dr. Mehet Akif Okur Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: Okur, M. Akif Yeni Çağın Eşiğinden "Avrasya'nın Kali"ne Bakak: Tarihten Geleceğe Orta Asya'nın Jeopolitiği Üzerine Değerlendireler / M. Akif Okur; editör: Murat Yılaz - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, s: 19x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 05) ISBN: Jeopolitik - Orta Asya - I. Yılaz, Murat Baskı Tarihi: Eyll 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: Bahçelievler/ANKARA Tel: Faks: tr yayinlar@yesevi.edu.tr

4 yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor İçindekiler Özet...5 Giriş...9 B Batılı Jeopolitikçiler ve Trkistan: Byk Oyun un Ggesinde Doğan Disiplinin Mirası...12 B Tarihin Gözlerinde Işıldayan Gelecek: Jeopolitik Orta Asya da Trkçe Konuşailir i?...24 A) Oryantalizin Solan İajları ve Trkistan: Bararlar Diyarından, Dnya Tarihinin Merkezine B) Tarih Yapan Bir Özne Olarak Trkistan: Aktif Çağın Geleceğe Söyledikleri...29 B Yeni Çağ da Orta Asya Denklei: Ykselen Rekaet Üçgeninde Öznenin Yeniden İnşâsı...40 A) Dnya Dzeni Değişirken: Yeni Bir Jeopolitik İklie Doğru...41 B) Avrasya nın Kalinde Kesişen Yollar: Yeni Çağın Orta Asyası'nda Parçalana / Btnleşe Sreçleri ve Rekaet Üçgeninin Dinaikleri...43 Sonuç...57 Kaynaklar...60

5

6 YENİ ÇAĞIN EŞİĞİNDEN "AVRASYA NIN KALBİ"NE BAKMAK özet

7 ÖZET Çalışaız, kısa irer giriş ve sonuç kısı ile ç ana den oluşaktadır. Girişte proleatiğiiz ve akış açıız takdi edilekte, etin oyunca kullanılacak coğrafi terinoloji hakkında da ilgi verilektedir. İlk de, 19. yzyılın sonlarında doğan jeopolitik disiplininin Orta Asya yı kapsayan coğrafyaya yaklaşı içii eleştirel ir değerlendireye tai tutulaktadır. Mackinder dan aşlayarak Brzezinski ye uzanan çizgideki devalılık unsurlarının altı çizilekte, Batılı jeopolitikçiler tarafından retilen kalıpların gerçekliği kavrayışıızı kolaylaştırak ir yana, onunla araıza nasıl ilave engeller diktiği Trkistan örneği zerinden gösterilektedir. 6 İkinci jeopolitikçilerin inşa ettikleri kavrasal prizayı esleyen tarih anlayışının tenkidi ile aşlaakta, Orta Asya yı insanlık tarihinde layık olduğu yere oturtan çalışalara dikkat çekilerek geyle ilgili oryantalist iajlar sorgulanaktadır. Bu de ayrıca, eleştirisi yapılan klasik jeopolitiğin Batı erkezci kavrasal iarisi yerine, anla reten öznelerin ekanla ilişkilerini erkeze alan içerden ir yaklaşı da önerilektedir. Daha sonra ise, genin geçişine doğru, jeokltr daha çok vurgulayan u perspektifi işlevsel hâle getirecek kısa ir yolculuğa çıkılaktadır. 7 ve 8. yzyılları şekillendiren jeopolitik denkle önce tasvir edilekte, ardından da Orta Asya ya haki olan özne-ekan ileşkesinin gözyle anlalandırılaktadır. Son n aşlangıç kısı, yaklaşık yz elli-iki yz yıla yayılan ir uzun vade analizine ayrılıştır. Burada, değişiin oyutları hakkında fikir veren azı apirik göstergelerden hareketle geleceği kurası uhteel eğililere işaret edilektedir. Ardından da, yeni çağın eraerinde getirdiği Orta Asya denklei asaya yatırılaktadır. İçeride öznenin ir uçuk asırlık parçalana döneini takien kendini onara ve ekan zerinde tnleşe arayışına, dışarıda ise ABD, Rusya ve Çin i uluşturan rekaet çgenine odaklanılaktadır. Bu değerlendireler yapılırken Ayrıca, ortak öznenin kendini farklı ir ekanda kuruş parçası olan Trkiye nin, he entegrasyon sreçlerinde, he de dış dnyayla ilişkilerde oynadığı roller de ihal edileektedir. Çalışanın sonuç nde ise, geyi edilgenlik vurgusu taşıyan jeopolitik öne parantezinden çıkaraileceği dşnlen vizyonun teel paraetreleri, etin içinde tartışılış öneli noktalar etrafında ir kez daha vurgulanaktadır. Anahtar Kelieler; Orta Asya, Jeopolitik, Jeokltr, Byk Oyun, Millet İparatorluklar, Özne-Mekân Bileşkeleri.

8 yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor Lookıng Fro The Threshold Of The New Century To The Heart Of Eurasıa Assessents on Central Asian Geopolitics fro the Past to the Future Astract Our study, which has een written to coeorate the 20th anniversary of the independence of the Turkic repulics, consists of a short introduction, a short suary and three ain chapters. In Introduction, our hypothesis and approach are presented and inforation is given on the geographical terinology which will e used in the whole text. In the First Chapter, the approach of the discipline of geopolitics, which was orn at the end of the 19th century, to the geographical area eracing Central Asia is analyzed critically. The eleents of continuity in the line reaching fro Mackinder to Brzezinsky are underlined and, y using the exaple of Turkestan, the effort is ade to prove that the odels produced y Western experts of geopolitics do not increase our understanding of reality, ut they erect additional ostacles. In the Second Chapter, initially the understanding of history which fosters the conceptual pris created y students of geopolitics is criticized and then orientalist iages are questioned y drawing the attention to the studies which explain the true place of Central Asia in the history of ankind. In this Chapter, instead of the Western oriented conceptual architect of the classical geopolitics, which is criticized, a native approach focusing on relations of the entities producing eaning with the space is proposed. In the following chapter, it is set forth on a short journey to the past of the region, which will ake functional this perspective putting ore ephasis on geo-culture. The geopolitical equation which shaped the 7th and 8th centuries is descried firstly and then it is given a eaning fro the perspective of the suject-space coination doinant in Central Asia. The first part of the last Chapter includes a long-ter analysis of the period covering a hundred fifty to two hundred years. In the following section, doestically the search of the entity for repairing itself and integrating on the space after one and half centurylong period of disintegration is studied intensively in addition to the analysis of the triangular of copetition consisting of the United States, Russia and China without ignoring Turkey as the external factor. In Conclusion, the asic paraeters of the vision, which is expected to save the region fro the tight dress of geopolitical iportance iplying passivity, are suarized. Keywords: Central Asia, Geopolitics, Geo-Culture, Great Gae, Nation Epires, Suject-Space Coinations 7 ö z e t

9 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 8 ö z e t Взгляд На «Центр Евразии» На Пороге Новой Эры Анализ геополитики Центральной Азии: из прошлого в будущее Аннотация Работа, посвященная 20-летию независимости тюркских республик, состоит из краткого введения, заключения и трех основных разделов. Во введении представлены проблематика и взгляд автора, а также дана географическая терминология, использованная в тексте. В первом разделе критическому анализу подвергается форма геополитического подхода к центральноазиатскому региону, возникшего в конце 19-го века. Подчеркиваются факторы преемственности линии, начатой Маккиндером и продолжающейся до Бжезинского; на примере Туркестана показано, что модели восприятия западных геополитиков не то, чтобы облегчают наше понимание реальности, наоборот создают дополнительные препятствия между нами. Во втором разделе, начатом с критики исторического понятия, на основе которой построена концептуальная призма геополитиков, обращается внимание на труды, которые показывают достойное место Центральной Азии в мировой истории и рассматриваются ориенталистские имиджы данного региона. В этом разделе также вместо западноориентированной концептуальной архитектуры классической геополитики предлагается внутренний подход, ставящий в центр отношения между субъектом и пространством. Позже сделан краткий экскурс в прошлое данного региона, который показывает функциональность этой подчеркивающей геокультуру перспективы. Сначала описывается форма геополитического уравнения 7-го и 8-го веков, затем объясняется с точки зрения равнодействия предмет-пространство, доминирующей в Центральной Азии. Начальная часть последнего раздела посвящена анализу длительного периода, охватывающего примерно сто пятьдесят-двести лет. Затем после полуторавекового процесса разделения «субъекта» изнутри показаны поиски самовосстановления и интеграции региона; как внешний фактор внимание акцентируется на конкурентном треугольнике США, России и Китая, не забывая при этом и Турцию. В заключительной части исследования даны основные параметры видения, позволяющего региону выйти из зоны пассивности с точки зрения геополитического значения. Ключевые слова: Центральная Азия, геополитика, геокультура, Большая игра, национальные империи, взаимодействие предмет-пространство.

10 Giriş Yiri yıl önce Orta Asya daki Trk cuhuriyetlerine ağısızlıklarını kazandıran dönşler, yeni dnya dzeninin haercisi kaul ediliyordu. Bugn ise, Sovyetler Birliği nin çökşyle aşlayan sreci geçiş kılaya yetecek kuvvette ir dinaikler deeti, yeni çağa hazırlanaız gerektiği ihtarında ulunuyor. Dikkate alınası gereken u uyarı, ir ilinezlikler yuağı da ırakıyor önze. Soru işaretlerinden Trkistan ın hissesine dşenlere aktığıızda, ufukta eliren değişi dalgasının geyi srkleyeceği lianlarla ilgili olanlar heen göze çarpıyor. Acaa Orta Asya yı nasıl ir gelecek ekliyor? Bu coğrafyada iriken toplusal enerji, tnleşe doğrultusundaki adıları hızlandırailecek i? Yoksa, etrafını çeviren rekaet çgeninin ive kazandıracağı Balkanlaşa eğilileri i genin kaderini çizecek? 9 Listesini uzataileceğiiz ihtialler zincirinin hangi ucundan tutarsak tutalı, yoluuz jeopolitik aşlığı altında inşa ediliş ir dşnce prizasına çıkıyor. Üzerine yansıyan coğrafyaları, aktörleri, fikirleri v. yeniden içilendire yeteneğine sahip olan u priza, şidiye kadar işini öylesine yk ir aharetle yapıştır ki, ona karşı duyulan gven yznden, çoğu zaan dönştrerek aksettirdiği tesiller hakikatin kendisine tercih edileiliştir. Söz konusu kolaycılıktan doğan vahi sonuçların en errak örnekleri arasında Orta Asya nın ele alınış şeklinin ulunası ise kiseyi şaşırtaalı. Çnk işgal ettiği evki, disiplinin doğuş evresinden itiaren odaklandığı coğrafyanın erkezine denk dşyor. Ayrıca jeopolitiğin kurucu aaları, u genin sakinlerine hayli acıasız önyargılarla akan ir anla dairesi içinde yetiştiklerini yazdıklarıyla ortaya koyuyorlar. Bu yzden çalışaızın ilk kısını, Batılı jeopolitikçilerden iras kalan kalıpların eleştirisine ayırdık. Gerçekliği kavrayışıızı kolaylaştırak ir yana, onunla araıza ilave engeller diken u dşnce geleneğinin izlerini gnze kadar srdkten sonra, kendi akış açıızın tanıtıına geçeceğiz. İkinci kısıda önce, klasik jeopolitiğin Batı erkezci kavrasal iarisi yerine, anla reten öznelerin ekanla ilişkilerini erkeze alan ir yaklaşı önereceğiz. Ardından ise genin tarihinde, çizdiğiiz çerçeveyi işlevsel hâle getirecek kısa ir yolculuğa çıkacağız. Takip eden kısı, yaklaşık yz elli-iki yz yıllık dönei kapsayan ir uzun vade analizi ile aşlıyor. Burada geleceği kurası uhteel eğililere işaret edecek ve yeni çağın eraerinde getirdiği Orta Asya denkleini asaya yatıracağız. İçeride öznenin ir uçuk asırlık parçalana döneini takien kendini onara ve ekan zerinde tnleşe arayışına, dışarıda ise ABD, Rusya ve Çin i uluşturan rekaet çgenine odaklanacağız.

11 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 1O g ir i ş Giriş nde son olarak, etin oyunca kullanacağıız teel coğrafi terinolojiye değinek istiyoruz. Orta Asya yı konu edinen uluslararası literatr incelendiğinde, genin sınırları eselesi hakkında irirleriyle ciddi derecede örtşekle eraer azı noktalarda ayrışan iki teel görşle karşılaşılaktadır. Tarihsel ir perspektif etrafında ele aldıkları siyasi coğrafyadan hareket edenler, Orta Asya tairinin t İç Asya yı ve hatta Merkezî Avrasya yı kuşatacak şekilde kullanılaileceği kanaatindedir (Adshead 1993: 3). 1 Ancak, u görşn dayandığı tarihi ve siyasi referansları tnyle reddeteekle irlikte genin hudutlarını elirleyen teel faktörn jeokltr olası gerektiğini savunan ikinci yaklaşı, daha fazla eniseniştir. Jeokltrel akıdan hangi coğrafyaların Orta Asya ya dahil olduğu araştırılırken aşvurulan kriterlerden iri, çevredeki tarı teelli yerleşik edeniyetlerin tarihsel etki alanlarıdır (Clarke 2009: 21; Sinor 1997: 2). Bu kriteri, koşular arasındaki geçişkenlikleri takip eteizi de kolaylaştıran diğer ekolojik unsurlar, linguistik ve etnoloji taalaaktadır. Batı, Doğu ve Gney Trkistan yahut Rus, Çin ve Afgan Trkistanları şeklindeki adlandıralar da söz konusu yaklaşıın rndr (Adshead 1993: 3). UNESCO nun Orta Asya Medeniyetleri projesinde de genin nerede aşlayıp, nerede ittiği sorusuna enzer ir cevaın verildiğini görekteyiz. Uluslararası ir ili heyetinin hazırladığı u çalışaya göre Orta Asya; Afganistan, ugnk İran ın kuzeydoğusu, Pakistan, Kuzey Hindistan, Batı Çin, Moğolistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Trkenistan ve Özekistan ı kapsaaktadır. Doğu Trkistan ın yanı sıra Çin deki Qinghai ve İç Moğolistan da Orta Asya nın parçası kaul edilekte, Sistan ile Belucistan gii alanlar ise Horasan dan sayılaktadır (Adle vd. 2003: 30). Ayrıca aktel jeopolitik eklenti ve denkleler de Orta Asya nın tarif ediliş içii zerinde tesir sahiidir. Örneğin, 2004 teki BOP/GOKAP tartışalarının ardından UNESCO nun çizdiği sınırlar içindeki yerleri, Byk Orta Asya olarak niteleyen eserlere rastlanakta (Cutler 2007: 97), hatta azı akadeik yayınlarda söz konusu coğrafyaya Byk Ortadoğu nun doğrudan uzantısı nazarıyla akılaktadır (Aineh 2007: 1). Kısaca değindiğiiz u tartışalar, inceleyeceğiiz geyi tanılarken ne kadar farklı paraetreleri dikkate alaız gerektiğini gösteriyor. Fakat iz, çalışaızın niteliği seeiyle daha asit ve tek tipte ir terinolojiyi tercih edeceğiz. Çnk etnin yk nde, tarihe ve ugne ilişkin değerlendirelere eraerce yer veriliyor oluşu, karaşa ihtiali yarataktadır. Karışıklığı önlee kaygısı, azı nansların göz ardı edilesi ihtiyacını doğuraktadır. Bu çerçevede, Orta Asya ve Trkistan ifadeleri, Rus işgaline kadar geçen zaan dilii için kullanıldığında yukarıda tarif edilen alan kastedilecek, Sovyetler Birliği sonrası dönede u coğrafyanın ir kısında kurulan cuhuriyetlere topluca işaret edilek istendiğinde ise, Batı Trkistan/Orta Asya nın atısı gii ayrıca ir adlandıra yapılayacaktır. 1 Adshead, u ç geyi öne akıından da sıralaaktadır. Ona göre, genin erkezi Maverannehir diye de anılan Batı Trkistan dır. İkinci derecede öneli kısı Doğu Trkistan dır. Afgan Trkistan ı ise çnc sırada gelektedir (Adshead 1993: 8, 9, 10).

12 YENİ ÇAĞIN EŞİĞİNDEN "AVRASYA NIN KALBİ"NE BAKMAK.BÖLÜMI BATILI JEOPOLİTİKÇİLER VE TÜRKİSTAN: BÜYÜK OYUN UN GÖLGESİNDE DOĞAN DİSİPLİNİN MİRASI

13 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi BATILI JEOPOLİTİKÇİLER VE TÜRKİSTAN: BÜYÜK OYUN UN GÖLGESİNDE DOĞAN DİSİPLİNİN MİRASI 12 I. Byk Oyun un devaı sırasında Hindistan Genel Valiliği yapan Lord Curzon un kaleinden döklenler, Orta Asya'ya akışın Batı'daki paraetrelerini veciz ir şekilde özetleektedir: Trkistan, Afganistan, Hazar ötesi, İran... Pek çok kiseye u isiler yalnızca utlak ir uzaklık hissi ya da hayatın acayip cilvelerine ve cl ir roantize dair hatıralar teneffs ettiriyor. Beni için ise, itiraf ediyoru ki, unlar (sadece) zerinde dnya hakiiyeti için oynanan ir satranç tahtasındaki taşlar. Jeopolitik in isi aası olarak, kavraı 1899 da ilk kez kullanan Rudolf Kjellen gösterilir. Kjellen in teklif ettiği u yeni ili, devleti, hukuki ir zatiyet kaul eden geleneksel yaklaşıın eleştirisine dayanaktaydı. Alan idealizi ve Sosyal Darvinizden etkilenen İsveçli profesörn nazarında devlet, dış politikada kendisine hayat hakkı arayan ir organizaya enzeekteydi. Ülke/coğrafya ve kaynaklar, söz konusu varoluş kavgasının kaderini elirleyen teel unsurlar arasındaydı. Bunların niteliklerine ilişkin ilisel ilgi ihtiyacına da jeopolitik cevap verecekti (Chapan 2011: 16-17). Aslında jeopolitiğin tarif ettiği dşnce içii hiç de yeni sayılazdı. Devlet adalarının yöneti pratiklerine hayli zaandır haki olan zihni kalıplar, kavralar etrafında kristalize edilerek akadeiye taşınıyordu. Aradaki ilişki çift yönlyd. Eperyalizin altın çağında jeopolitik, niversiteler ve ili kuruluşlarıyla devletin pratik ihtiyaçlarını uluşturuyordu. Akadei jeopolitik zerinden devlet adalarının kitleleri seferer etelerini kolaylaştıracak asitlik ve kesinlikte ir dnya resi çiziyor, hedefler gösteriyordu. 2 Biliin saygınlığını arkasına alan coğrafi tasvirler, etaforlar ve kalıp ifadeler, iktidarların toplularını eperyal aceralar yönnde ikna etelerini kolaylaştıraktaydı. 2 Jeopolitik dilin genel özellikleri için kz. (Dodds 2007: 4 vd)

14 yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor Bu özellikleri dikkate alındığında, 20. yzyılın aşında jeopolitiğe en çok kucak açılan yerin Londra olası srpriz değildir. Niteki zerinde gneş atayan iparatorluğa geç Viktorya çağında haki olan kaygılı ruh hâlinin he gerekçeleri, he de u gerekçelerden retilerek yeni ir yayılacılık dalgasını teşvik eden kurtuluş reçeteleri, jeopolitiğin diliyle seslendiriliştir. Endişelerin kaynağında, İngiliz hegeonyasının, sonradan sanayileşen lkelerin eydan okualarıyla yzleşesi yer alaktaydı. Söz konusu rekaet ikliinin tacın incisi ne yakın gerilili zeini ise, Rusya ile kıyasıya ir cadelenin yrtldğ Orta Asya ydı. 3 Byk Oyun 4 etaforuyla estetize edilen İngiltere ve Rusya arasındaki ilek greşi, jeopolitik literatrnn öneli klasiklerinin yazıldığı ağlaı oluşturaktadır. Bir aşka söyleyişle jeopolitik, yteçlerini Asya haritasının ortasına odaklayan önc kalelerin çalışalarıyla sisteatik ir nitelik kazanıştır. Halford Mackinder ın 1904 te yayınlanan nl akalesi (Mackinder 1904), u literatrn ilk ciddi örneğidir. Mackinder, zihninde daha sonra Ratzel ve Haushofer gii Alan jeopolitikçilerinin de paylaşacakları şu teel proleatikle yola çıkıştır: Gelecekte, İngiltere ve Alanya gii orta yklkteki ulus devletler, ABD ve Rusya nın tesil ettiği kıta çeğinde yayılış gçler karşısında tutunailecekler iydi? (Polelle 1999: 97-99) 5 Mackinder ın eserlerini verdiği Londra da u soruya kötser cevaplar verenlerin sayısı, 19. yzyılın son çeyreği oyunca artıştır. Orta Asya ve Kafkasya dan haerler taşıyan gezginler ile devlet görevlilerinin anlattıkları, İngiliz kauoyundaki karasarlığı esleekteydi. Artık Trkistan daki Rus ilerleyişinden yalnızca Hindistan ı tehdit edeileceği için endişe duyulaaktaydı. Bgedeki zenginlikler de u rakip gcn 13 I. 3 Orta Asya daki Rus yayılacılığı hakkında yazdıklarıyla İngiliz kauoyunu ciddi dzeyde etkileyen Charles Thoas Marvin in Merv in dşesi zerine kalee aldığı satırlar, Hindistan-Orta Asya ağlantısının dönein stratejik değerlendirelerindeki yerini gözler önne serektedir: Hindistan ın anahtarı olan Herat tehlikededir. (Rus) Kazakları Afganlarla gerçek ir teas sağladılar ve Asya da İngiltere, iki paratorluğu iririnden ayıran gelecekteki sınırın Rusya nın nhasır tercihine terk edilip edileyeceğine ya da Hindistan a doğru Rus ilerleyişinin önndeki nihai adı olan Merv in ilhakını onaylayıp onaylaayacağına karar vereye zorlandı, ir kez daha zorlandı. (Marvin 1891: 389) 4 İlk kez Arthur Connolly nin 1835 te yayınlanan Narrative of an Overland Journey to the North of India da geçen u ifadeye şöhretini kazandıran kale Rudyard Kipling tir. Kipling, 1900 de tefrika eteye aşladığı Ki roanının arka planında Asya da kıyasıya deva eden İngiliz-Rus cadelesini anlatır. (Siegel 2002: XV-XVI) yzyılın tarihi adeta u sorunun ne kadar anlalı olduğunun ispatıdır. İlk akışta dnya savaşları, yapısal akıdan enzer sınırlılıklara ahku u iki lke etrafındaki koalisyonlar arasında geçiş gözkektedir. Ancak 20. yzyılın ortasından itiaren dnya sisteinin kazandığı çehre, yalnızca ağluplar değil, azı galipler akıından da 1800 lerin sonunda görleye aşlanan korkulu ryanın hakikate dönşesidir. İngiltere galipler locasında oturasına rağen iparatorluğunu yitiriş, hegeonik âsâyı ABD ye devrederek yeni dzen içinde eskisine kıyasla arjinal ir evkiyi kaullenek zorunda kalıştır. Hegeonik cadelenin, yzyılın aşındaki jeopolitikçilerin öngördkleri içide kıtasal gçler arasında geçtiği ir evreye giriliştir. Gelişelere u pencereden akıldığında, Avrupa Birliği nin inşasına aynı tarihlerde aşlanılış olası anlalıdır. AB projesine varlık kazandıran saikler arasında söz konusu yapısal kusuru aşa arzusunun da yer aldığını dşnek kndr. Niteki ilerleyen kısılarda değineceğiiz, ir geselleşe foru olarak illet-iparatorluk ların eydana geliş sreçlerinin kökeninde de enzer kaygılar ve otivasyon unsurları ulunaktadır.

15 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi elinde toplanacaktı. Üstelik gittikçe yayılan deiryolu ağı Rusya ya, uazza donanasının İngiltere ye sağladığı avantajları sunacaktı (O Hara vd. 2006: 60, 61, 67). 14 I. İparatorluğun ufkunda kara ulutların elirişinin işareti şeklinde yorulanan u gelişeler, Orta Asya ya duyulan ilgiyi artıraktaydı (O Hara 2005: 90-91). Ancak söz konusu erakın sepati içerediğini, neredeyse taaen araçsal ir nitelik taşıdığını da söyleek gerekektedir. Eperyal çıkarlara dayalı soğuk ir rasyonalite, daha jeopolitiğin doğuş yıllarından aşlayarak Orta Asya ya akışın Batı daki paraetrelerini elirleiştir. Bge, esas oyuncular arasındaki rekaetin zeininden iaret görlş, coğrafyaya anla kazandıran eşeri özellikler ya çarpıtılarak oryantalist şealara uyduruluş, yahut da tyle soyutlanak suretiyle yk satranç tahtasındaki piyonlara indirgeniştir. Batı daki Orta Asya çalışalarının teakip evrelerinde de etkinliğini koruyan u tutuu, Byk Oyun un devaı sırasında Hindistan Genel Valiliği yapan Lord Curzon un kaleinden döklenler, veciz ir şekilde özetleektedir: Trkistan, Afganistan, Hazar ötesi, İran.. Pek çok kiseye u isiler yalnızca utlak ir uzaklık hissi ya da hayatın acayip cilvelerine ve cl ir roantize dair hatıralar teneffs ettiriyor. Beni için ise, itiraf ediyoru ki, unlar (sadece) zerinde dnya hakiiyeti için oynanan ir satranç tahtasındaki taşlar. (Curzon 1892: 3) Mackinder ın çalışalarında Curzon un satırlarında rastladığıız Orta Asya ya dair her iki dşnce içii de ilisel eliselere rnerek arz-ı enda eder. Bunlardan ilki satranç taşı etaforunda ifadesini ulan, sosyal gerçeklikleri çleilir ve denetleneilir hâle dönştre isteği şeklindeki etodolojik tutudur. 6 Söz konusu arzuyla, coğrafi seeplilik hakkında ir forle ulaşaya çalıştığını söyleyen Mackinder ın, insan iradesi ve doğa arasında varsaydığı yarı-deterinist ilişki paralellikler taşıaktadır. Mackinder, eylein insanın hr iradesiyle aşladığını kaul etekte, ancak heen ardından doğanın u iradeyi sınırlayarak öneli çde yönlendirdiğini söyleektedir (Mackinder 1904: ). Bu yaklaşıından hareket edildiğinde, Mackinder ın ilisel ciddiyet kazandıraya çalıştığı jeopolitiği, dönein haki ili paradigası konuundaki pozitivizin kalıplarıyla inşa ettiği anlaşılaktadır. Bir adı öteye geçerek coğrafi deterinizi 6 Jeopolitikçilere yöneltilen en öneli eleştirilerden iri, tarih ve kltr analizlerin dışında ırakak suretiyle uluslararası ilişkileri ilardo toplarının hareketlerine enzeterek açıklaaya çalışan yaklaşıı gçlendireleridir(polelle 1999: 120).

16 yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor felsefeyle (Mackinder 1904: 421) uluştura gereğinden ahsettiğinde ise, Lord Curzon un satırlarının ilk kısına yansıyan doğu ya dair irrasyonel iajları devreye sokaktadır. Bunlar, içerik itiariyle Curzon un egzotik çağrışılarla dolu anlatıından farklılaşsalar da, çoğunlukla aynı Oryantalist uhayyile tarafından retilişlerdir. Mackinder ın jeopolitiğinde öteki, tarihin dinaiğini sağlayan ve özneyi kuran asıl faktördr. Bu yzden de ararlardan duyulan korkunun tarihî hafıza zerinden uyarılası, savunduğu arganı destekleyen erkezî ir rol oynaaktadır. Niteki Mackinder, edeniyetlerin oluşuu akıından iç enerjiden daha çok dışardan gelen tehdit ve zorlaalara ihtiyaç duyulduğunu tarihe yaptığı gönderelerle ispata çalışırken ta da u korkulara hitap etektedir. Avrupa edeniyeti, ararlığın askısı altında kuruluştur. Bu yzden Avrupa ve Avrupa tarihine Asya nın ve Asya tarihinin trevi nazarıyla akılalı, Avrupa edeniyetinin, Asyalı istilacılara karşı verilen cadelenin rn olduğu hatırlanalıdır (Mackinder 1904: ). Bu tezlerini dikkate aldığıızda Mackinder ı, Toynee den Huntington a kadar Anglo- Saxon sosyal ili geleneğinde izini sreileceğiiz, edeniyetler arasındaki eydan okua ve cevap vere diyalektiği etrafında ilerleyen tarih anlayışının parçası kaul edeiliriz. Jeopolitiğinin teellerine ötekiyle cadeleyi yerleştiren Mackinder a göre Asya dan gelen istilacılar sayesinde kiliğini ulan Avrupa, söz konusu eydan okuaya cevaını ise dnyayı Avro-Asyalılaştırarak veriştir. Mackinder u ifadeyle denizlerin ortasında yeni Avrupalar yaratan Batı yayılacılığını kastetektedir. Kolo Çağı dediği cevap evresinde ararların tehdidi altındaki Hristiyan Avrupa, sıkıştırıldığı dar alandan çıkış ve neredeyse hiçir ciddi direnişle karşılaşadan yayılıştır (Mackinder 1904: ). Aerika, Avustralya, sahra altı Afrikası artık Avro-Asya oluştur. 20. yzyılın aşına gelindiğinde, verilen cevaın neticesi olarak Britanya, ABD, Gney Afrika ve Avustralya, artık kara gcnn erişeediği slere, deniz gc ve ticaretine sahipti (Mackinder 1904: ). 15 I.

17 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 16 I. Mackinder ın gözlerini Asya ya çeviren şey ise, Batı için ir genişlee dönei olan Kolo Çağı nın sona erdiği ve vaktiyle Avrupa ya karşı yk eydan okuayı gerçekleştiren coğrafyada yeni ir tehdidin gn geçtikçe ydğ inancıdır. Aktörler değişse, Trk ve Moğolların yerini Ruslar alsa ile, rakipleri doğuran coğrafya aynıdır: 14. yzyılda Avrupa ya yağan ordular ilk kuvvetlerini 3000 il ötede Moğolistan ın yksek steplerinde topladılar. (Mackinder 1904: 430)...Moğol İparatorluğuyla Rusya yer değiştiriş Orta Asya ya yerleşen Rusya, deiryolları sayesinde Kolo tan u tarafa denize dayalı iparatorluklar lehine seyreden kuvvet dengesini, karalara haki gçlerden yana oza fırsatını yakalaıştır. Üstelik kalpgâhın kaynaklarını seferer ederek ir deniz gc oluştura ikanı da evcuttur. Bu ise, ir dnya iparatorluğunun ufukta gözkesi anlaına gelektedir. vaziyettedir.. (Mackinder 1904: 436) Rusya nın İskandinavya, Polonya, İran, Hindistan ve Çin e yaptığı askı, yzyıllar önce steplerden yayılan akıncıların faaliyetleriyle kıyaslanailir. Orta Asya ya yerleşen Rusya, deiryolları sayesinde Kolo tan u tarafa denize dayalı iparatorluklar lehine seyreden kuvvet dengesini, karalara haki gçlerden yana oza fırsatını yakalaıştır. Üstelik tarihin coğrafî ekseninin kaynaklarını seferer ederek kaydadeğer nitelikte deniz gc oluştura ikanı da evcuttur. Bu ise, ir dnya iparatorluğunun ufukta gözkesi anlaına gelektedir (Mackinder 1904: 436). I. Dnya Savaşı nı takip eden sınırların yeniden çizildiği gnlerde Mackinder, nl eserini yayınlayarak doğudaki gerçek tehdidin gözden kaçırılaası gerektiği ikazını tekrarlar. Kitaın nazı, parağını Alanya ve Rusya ya doğrulttuğu şu clelerde ataktadır: Doğu Avrupa yı yöneten Kalpgâha hkeder; Kalpgâhı yöneten, Dnya adasına hkeder; Dnya adasını yöneten Dnya ya hkeder. (Mackinder 1919: 194) Mackinder ın ojektif coğrafi gerçekler, teknolojik gelişeler ve tarihi örneklerle desteklediğini iddia ettiği u jeopolitik tasarıı, daha sonra eleştirel jeopolitikçilerin klasiklere yöneltecekleri itirazlarda da altı çizilecek derin ir ironiyi nyesinde arındıraktaydı. 7 Mackinder ve takipçilerinin ojektif hakikatleri penceresinden yoruladıkları, dost/dşan ayrılarını dayandırdıkları kilikler, srprizler yuağıydılar. Örneğin, Londra dan akıldığında Batı edeniyetine karşı eydana okua hazırlığı gii algılanan Orta Asya daki Rus ilerleyişi, Buhara ve Hive yi izzat tesli alanların göznde lkelerini Avrupalı kılacak adılardan iaretti. Avrupa Medeniyeti nin tesilcisi sıfatıyla Orta Asya nın kaa, arar diye aşağıladıkları sakinlerini aydınlatarak dönştre isyonunu taşıdıklarını dşnekteydiler. 7 Eleştirel jeopolitik, jeopolitiğin geleneksel algılanış içilerini, kresel politik ekonoiyi ve jeoekonoik söylei sentezler. Ayrıca, kiliklerin coğrafi tesillerle ilişkisine, kiliklerden hareketle ekana ve eylelere atfedilen anlalar arasındaki farklılaşanın çözlenesi ihtiyacına dikkat çeker (Aineh 2007: 10-11) (Dodds 2007: 11).

18 yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor Bgedeki işgal kuvvetlerinin koutanları ile nl roancı Fyodor Dostoevsky gii yayıla hareketini destekleyen siviller, Avrupa illetler ailesine ta yeliğe liyakatin Doğu daki vaha ve çlerde ispatlanacağına inanıyorlardı. Onlara göre, tıpkı diğer doğu topluları gii Maverannehir de yaşayanlar da iskin, yolsuz ve zalidiler. İkliden, ırklarından ve dinlerinden kaynaklanan seeplerle geri kalışlardı (Crews 2006: 246). Üstn edeniyeti tesil ete iddiasının doğurduğu u kiir, Batılı devletler tarafından yrtlen dönein t eperyalist genişlee halelerinin elirgin özelliğidir. Batı dışı coğrafyalarda az zahetle genişleyeilecek yer kaladığında ise, tarihin kaydettiği en yk edeniyet içi çatışa patlak veriştir. İnsanlığa tarifsiz acılar yaşatan dnya savaşları sırasında, jeopolitikle ağlantılı tezler de ciddi rağet görşlerdir. Bir tarafta, Friedrich Ratzel ve Karl Haushofer gii isilerle anılan, Nazi yayılacılığının ideolojik otivasyon kaynakları arasındaki leensrau/hayat alanı dşncesi yer alaktaydı (Sepa 2002: 32). Öte yandan ise, Alfred Mahan dan itiaren İngiliz okulunun kara/deniz ikileesine dayalı yaklaşıını eniseyen Aerikan jeopolitikçilerinin görşlerine duyulan ilgi artaktaydı. ABD de jeopolitiğin kurucu aası kaul edilen Mahan, Asya ya aktığında Mackinder la neredeyse aynı anzarayı görekteydi. Ona göre de Asya eselesi, teelde Rusya eselesiydi. Bir kara gc olan Rusya, Asya nın denizlere koşu kısılarına erişirse ciddi ir deniz gc olailirdi. Bu da tehlike anlaına gelekteydi (Mahan 2003: 28-29). I. Dnya Savaşı nın aşında hayata gözlerini yuan Mahan, öngörlerinin ne kadarının gerçekleştiğini değerlendireilecek fırsatı ulaadı. Ancak II. Dnya Savaşı yıllarında u şans Mackinder a verildi te Foreign Affairs dergisi tarafından jeopolitiğe ilişkin dşncelerini ir kez daha kalee alası istendiğinde, kalpgâhın alanını genişleterek ana tezlerini yineledi (Mackinder 1943). 17 I.

19 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Aynı dönee ait popler Aerikan dergilerinde, ir İngiliz in icat ettiği, Alanlar ın kullandığı ve Aerikalıların ise zerinde çalışaları gereken ilisel siste olarak takdi edilen jeopolitik(thorndike 1942: ), savaşın sonuna doğru kendine Spykan gii yeni öğrenciler uldu. Kenar-kuşak teorisi ile Sovyetler Birliği ni çevrelee politikasına zihni zein hazırlayan Spykan, Mackinder ın teel varsayılarının ta aksini söyleekteydi. Ona göre Kalpgâh, dışarısını etkileyen değil, dışarıdan etkilenen coğrafyaydı "Riland" diye adlandırdığı Avrasya'nın sahil geleri, aşta nfusları ve zengin doğal kaynakları olak zere irçok akıdan cihan hakiiyeti için hayatî önee sahipti. Mackinder ınkine enzeterek kurduğu eşhur cle, jeopolitik vizyonunu özetleektedir: Kenar kuşağını kontrol eden, Avrasya yı yönetir; Avrasya yı yöneten Dnya nın kaderini kontrol eder. (Spykan 1944: 43) 18 I. Yeryznn fizikî coğrafyası sait kaldığına göre, Spykan a yerleşik jeopolitik algıya tnyle karşı çıka cesaret ve otivasyonunu sağlayan şey, politik evrendeki değişi olalıdır. Niteki eğer Mackinder ın 1904 ten itiaren yazdıklarını, Rusya nın ykselişiyle ufukta eliren tehdide karşı tayakkuz çağrısı şeklinde yorularsak, ilk akışta onun teorisini ters-yz etiş gii gözken Spykan ın tezlerinin artık hakikat hâline geliş tehdide karşı geliştirilen ir cadele stratejisi olduğunu söyleyeiliriz. Rusya kalpgâhın taaını ele geçireden önce, öyle ir gelişenin Moskova ya dnya hakiiyetini kazandıracağını ileri srek, Batılı kauoyu ve devlet adalarını tarihin isteneyen yönde akaası için eylee çağıran ir uyarı ahiyeti taşıaktaydı. Ancak korkulan gerçekleştikten sonra aynı tezlerde ısrar etek, Batı nın tesli ayrağını çekesini talep etek anlaına gelekteydi. Oysa ihtiyaç duyulan şey, kalpgâha hkeden gcn yenileileceğine elitlerin ve kitlelerin ikna edilesiydi. Niteki deir perdenin inişinden Sovyet sonrası dönee uzanacak içide Mackinder ın teorisinin Rusya da itiar kazanası, çizeye çalıştığıız anzarayı doğrulaaktadır (Bassina vd. 2006: ). T u tartışalar, savaş yıllarının dikkatlerin jeopolitik zerinde en çok toplandığı döne olduğunu gösteriyor. Ancak altın çağının heen sonrasında jeopolitik, savaşla u kadar iç içe geçtiği için akadeiden dışlanaya aşlaıştır. Ödenen insanî edelin sorulularının arandığı, silahların susasıyla hızlanıp 1950 lere kadar uzanan entelektel uhasee ortaında jeopolitik, yaşanan trajedinin sorulularından iri kaul edilerek sanık sandalyesine oturtuluştur. Bazıları savaşta coğrafi istiharat uzanı sıfatıyla Aerikan ordusuna hizet de veriş olan Richard Hartshorne ve Isaiah Bowan gii isilerin jeopolitiği entelektel zehir ilan eteleri, niversiteden ykselen eleştiri dalgasının şiddeti hakkında fikir verektedir. Naziz le, İtalyan ve Japon faşizleriyle ilişkisinin altı çizilerek, soykırıı, ırkçılığı, yayılacılığı ve ekana hkete arzusunu teşvik ettiği ileri srlen jeopolitiğe, entelektel sahtekarlık dagası vuruluştur (Dodds 2007: 22).

20 yeni çağın eşiğinden "avrasya nın kali"ne akak rapor Jeopolitiğin gözden dşesiyle irlikte, Orta Asya yı kapsayan coğrafya hakkında stratejik dşnce rete isyonu, henz oryantaliz eleştirileriyle sarsıladığı için saygınlığını koruyan diğer disiplinlere devrediliştir. Bu duru, yapılan araştıraların şekli akıından azı farklılıklar yaratsa da ilgi reti srecine kılavuzluk eden pusulada herhangi ir yenileneye yol açaıştır. Sovyet dönei Orta Asya sıyla alakalı ABD ve Avrupa daki akadeik faaliyetler, tıpkı daha öncekiler gii, değişen tarihsel ağlalarda Batı nın çıkarlarının erkeze alınası suretiyle yrtlşlerdir. Niteki, söz konusu dönee ait literatr zerine yapılan çalışalar, ağlaların yalnızca ne söylendiğini değil, neyi, kiin, nerede söylediğini de elirlediğini gösterektedir. SSCB nin yuuşak karnına Orta Asya dan ulaşa hedefi, konjonktrel dönşlere rağen Berlin duvarı yıkılıncaya dek sait kalarak ilisel faaliyetlerin rotasını çiziştir (Myer 2002: 28). Söz konusu rota doğrultusundaki ilk kuşak çalışalar 1950 lerde ortaya çıkış, özellikle de Sveyş Krizi nin ardından Orta Asya araştıralarında kayda değer ir canlana yaşanıştır. Bu yıllarda cevaı aranan teel soru, Sovyetler in Orta Asya politikasının Ortadoğu yu nasıl etkileyeceğiydi. Orta Asya ve Ortadoğu arasında ağlantı olduğu dşnlyor, Trkistan, Sovyet dkkanının vitrini gii görlyordu. Ortadoğu ve Gney Asya daki sol eğilili yeni hketlerin Moskova nın vaatleri hakkında u vitrine akarak karar vereleri kuvvetle uhteeldi. Alanda yapılacak araştıralarla, Sovyet propagandasının inandırıcılığını zedeleyecek ulgulara ulaşılaileceği uuluyordu. Ancak dost/dşan şeklindeki yaygın şeatik ayrıa rağen, kolonyal geçişe sahip Batılı lkelerdeki yayınlarda şaşırtıcı sepati earelerine de rastlanaktadır. Özellikle İngilizler ve Fransızlar, uyguladıkları etodları lanetleseler de, Sovyetlerin gedeki hedef ve aşarılarını yer yer onaylayan ifadelerle değerlendirişlerdir. Konuyla ilgili öneli ir çalışaya iza atan Myer, söz konusu sepatiyi, ili insanlarının ir Avrupa gc adına Avrupalı olayan toprakları yönete deneyiine aşina olalarına ağlaaktadır (Myer 2002: 18-19, 28, ) I lara gelindiğinde ana rota sait kalakla irlikte, çalışaların etrafında örldkleri teel soruda, konjonktrel ir yenileneyle karşılaşılaktadır. İngiliz ve Fransız sörge iparatorluklarının tasfiyelerinin taalandığı u dönede, Sovyet İparatorluğu da aynı kaderi paylaşacak ıydı? Sovyetler, rejiin askıcı karakterini vurgulaak aa aynı zaanda da çöken kolonyalist sistele yapısal ortak paydalarına dikkat çekek aksadıyla iparatorluk olarak niteleniştir. Eğer t iparatorlukların çözldğ ir çağ yaşanıyorsa, Sovyetler in de aynı 8 Bu iki ge arasındaki ağlantıyı öneseyen stratejik algı, BOP/GOKAP tartışaları sırasında ir kez daha canlanış, giriş kısında elirttiğiiz gii Orta Asya yı, Geniş Ortadoğu nun parçası kaul eden ir literatr ortaya çıkıştır lerle kıyasladığıızda, u defa duruun tersine döndğn, Batı nın Ortadoğu daki faaliyetlerinin Orta Asya için ir vitrin oluşturduğunu görekteyiz. Ortadoğu da yapılan dzenleelerin tesirleri, Orta Asyalıların Batı kaynaklı telkin ve vaatleri değerlendirirken dikkate aldıkları referanslara dönşş vaziyettedir.