AMERİKAN MİSYONERLER VE ANADOLU'DAKİ KOLEJLERİNE DAİR

Transkript

1 AMERİKAN MİSYONERLER VE ANADOLU'DAKİ KOLEJLERİNE DAİR Uzun zaman kitaplığımda okunmayı bekleyen Dr. Uygur Kocabaşoğlu'nun (sonradan profesör) monografik bir üslupla yazarak Ocak 1989'da tamamladığı "Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları" adlı kitabını üç günlük bir okuma sonucunda bitirdim. Kitabın bendeki kopyası ikinci baskı. Kasım 1991 tarihli. Arba Yayınları'ndan çıkmış. Sanırım daha sonra aynı kitap başka yayınevlerinden de çıkmış. Kitabın kaynakçası oldukça zengin. Kaynaklar, Osmanlı topraklarındaki misyonerlik çalışmalarını yapan ve okullar kuran ABCFM ve BOARD misyoner teşkilatlarının arşivinden alınmış. Osmanlı ile Amerika arasındaki ilişkilerin doğuşundan başlayan kitap, misyoner okulları ile ilgili bilgilerle son buluyor. Ve yazar kitabın sonunda şöyle diyor: "Örgütlü bir gücün, Osmanlı mülkündeki insanları ayrı bir cemaat halinde bir araya getirip; matbaa, hastane ve okul açıp; Amerika'ya bölgede bir hayat alanı yarattığını görüyoruz. Emperyalist bir güç olarak dünya sahnesine geç bir tarihte çıkan Amerika'nın misyoner dizgesinden en iyi bir şekilde yararlanarak tanıma ve tanıtma faaliyetine girdiği anlaşılıyor. Üstelik bunu halkın arasında elli seneye varan süre kalarak, üç dört dili su gibi bilerek, Anadolu yaylalarında at üstünde 100 bin kilometreden fazla yol kat etmeyi bir ömre sığdıran görevlileri ile gerçekleştirmişler. Sosyo-ekonomik gerçeklere ve yörenin ihtiyacına, beklentilerine uygun olarak; sanıldığının aksine pozitif bilimler ağırlıklı dersler veren okullar kurulmuş. Bu misyon faaliyetleri sonucunda Amerika, kitlelerin gözünde "ehven-i şer" bir devlet imajıyla yer etmiş, bir dönem Amerikan mandası istenilmesinde bu okullar başat rol oynamış." Osmanlı ile Amerika Arasındaki Ticari İlişkiler Kitapta yer alan bilgilere göre Osmanlı rıhtımına yanaşan Amerikan bandıralı ilk gemi; Salem'de 1782'de denize indirilen Grand Türk. Grand Turk ve diğer Amerikan ticaret gemileri 1786 yılında

2 İstanbul'u 1797'de İzmir'i, 1800'de ise İskenderiye'yi ilk kez ziyaret etmiş. 1803'teyse Amerikan Maliye Bakanlığı'nın istatistiklerinde Türkiye için ilk kez ayrı bir sütun açılmış. Amerikalılar Türklerle ticaret yapmayı o kadar çok sevmişler ki; bağımsızlık savaşına giren Yunanistan karşısında Osmanlı Devleti'ni desteklemişler. Elbette bunda ABD Temsilci Meclisi'nin Kentucky'den senatörü Henry Clay'in dediği gibi "önlerindeki incir ve afyon faturası" mühim bir neden. Amerikan iş adamlarının 1811 yılında İzmir'de ilk Amerikan Ticaret Odası'nı açtığını, Osmanlı'nın 1830'da Amerika'ya kapitüler haklar veridiğini ve bu ülkeyi "en ziyade müsaadeye mazhar memleket" statüsüne aldığını tarihten biliyoruz. Ancak kitapta ABD ile Osmanlı Devleti arasındaki ticarette silah ve cephanenin payına ayrıca dikkat çekilmiş. 1869'da %70 olan oran 1879'da ise %97'ye çıkmış. Misyonerler Batı uygarlığının kimi hoşluklarını ve çeşitli tarım ila sanayi ürünlerini dünyaya yaymış olmak onuruna da sahip çıkarlar. Örneğin patatesi 1827'de dikiş makinesi ve salon orgunu 1854'te fotoğraf makinesini 1856'da gaz lambasını 1865'te Ortadoğu'ya ilk kendilerinin soktuklarını söylerler. Yine kitaptan öğrendiğimize göre Amerikalılar 1847'de Sultan Abdülmecid'e telgraf makinasının demosunu yapmış ve 1879'da Mekke'deki peygamberin mezarının üstünde yanan kutsal lambaların gazı bile Pensilvanya'dan geliyormuş. 1915'te Amerika'nın yıllık ihracatı içinde Osmanlı İmparatorluğu'nun payı binde 17 dolayında. Amerika'nın Türkiye'den satın aldığı mallar ise ithalatının yüzde biri. Osmanlı Devleti'nin ihracatı içinde ABD payı ise yüzde 23'te kalıyor. Öte yandan yalnızca Singer dikiş makineleri şirketinin o tarihlerde imparatorlukta 200 bayii ya da mağazası bulunuyor. Amerika'nın ticarette en büyük müttfeki ise misyonerler oluyor. Misyonerler, sadece dini faaliyet değil Amerika'nın maddi çıkarları için de çalışıyorlar gittikleri yerlerde. Misyon ve Misyonerlik Nedir? Peki ama kimdir bu misyoneler? İncil'de Markos 16. bölüm 15. ayette İsa öğrencilerine şöyle der: "Dünyanın her yanına gidin, müjdeyi bütün yaratılışa duyurun." İşte Hristiyan inanışını vaaz etmek ve ayinleri yönetmek yetkisi ile donatılmış din adamlarının çevreye gönderilmesine

3 -Latince mittere göndermek fiili ile ilgili olarak- misyon, bu gibi görevlilere de misyoner deniyor. Dinsel anlamdaki misyon ve misyonerlik ilk havariler döneminden günümüze gelen evriminde esas itibariyle İncili öğretmek, Hristiyan olmayanları dine kazandırmak ya da belirli bir mezhepten olmayanları o mezhebe çevirmek şeklinde algılanmış ve uygulamaya konulmuş. Misyonerlik tarihi ile uğraşanlar bu faaliyeti havariler dönemi (MS ) kilise kurucuları dönemi (MS ) ortaçağ dönemi (MS ) reformasyon dönemi (MS ) ve reformasyon sonrası dönem (MS ) olarak başlıca beş döneme ayırırlar ve modern misyonlar dönemini ise 1793 yılında misyoner William Carey'in Hindistan'a ayak basmasıyla başlatırlar. Osmanlı mülküne ayak basan ilk Protestan misyoner, 1815 yılında Mısır'a gönderilen İngiliz CMS'ye bağlı bir papazdır. Onu 1820 yılının 15 Ocak'ında İzmir'e ayak basan Pliny Fisk ve Levi Parsons adlı Amerikalı misyonerler izlemiştir. Misyonerler İncil'i öğretmek için okullar kurdular. Çünkü okul; ideoloji, bilgi ve beceri aktaran; bir toplumun içinde bulunduğu maddi manevi ilişkilerin yeniden üretilmesini sağlayan kurumlardan en önemlisiydi. Misyonerlerin Çalışmaları Misyonerler halkın arasına karışıp öğrendiklerini üstlerine rapor ediyorlardı. Sistemli bir şekilde kendilerinden istenen bilgiler aşağıdaki gibidir: *Dinsel açıdan halkın durumu nedir? İbadete ne derece riayet ediliyor Toplu ibadete hangi sıklıkla katılınıyor Halk pazar gününü nasıl geçiriyor *Ruhbanın durumu nedir?

4 Sayıları, eğitim ve bilgi düzeyleri nedir Kutsal kitaba hakimler mi Ahlak düzeyi nedir *Ülkede eğitim ve öğretime ilişkin durum nedir? Yetişkin nüfusun ne kadarı sıradan bir kitabı okuyup anlayabiliyor Dinsel ve laik okulların durumu İnsanlar çocuklarını okutmak eğiliminde mi Eğitim masraflarını ödemeye hazırlar mı Eğitimi geliştirmek amacıyla yabancılarla girişilecek çabalar nasıl karşılanabilir Misyonerlik Teşkilatı tarafından okullar açmak ve ders kitapları dağıtmak girişimleri halk tarafından nasıl karşılanır Öğretmen istihdam etmenin ve okul binası kiralamanın mali külfetine düzeyde olacaktır *Halkının moral durumu nasıldır? Sınıf farklılıkların ne düzeydedir Doğuştan kazanılan sosyal ayrıcalıkları ne düzeydedir Ülkede siyasal bütünlük diye bir şey söz konusu mudur Tüccarın ahlaki bütünlük ya da dürüstlük düzeyi nedir Tüccar sınıfı yalan söyleme hile içki alışkanlığı ve benzeri açılardan nasıl bir durumdadır Ayrıca misyonerlere verilen talimatlarda ülkedeki tarım ve zanaatların durumu; tarım alanlarının

5 ne oranda kullanıldığı, ülkedeki yönetimin istikrarına güvenip güvenilmedigi gibi sorular da yer alıyordu. Halkın coğrafi durumunun araştırılması isteniyor, böylece halkın kişilik ve davranışlarını etkileyen fiziki nedenleri belirlemiş ve bunun operasyonları kolaylaştırıp kolaylaştırmayacağı tayin edilebilmış oluyordu. Her türlü durumun istatistik olarak saptanması gerektiğine inanılıyordu. Çünkü okullara toplanması gereken gençlerin İncil'den mahrum kalmış ailelerin vs. sayısını tam olarak bilmek zorunluluğu vardı. İnsanları sosyal ilişkileri içerisinde incelemek de onları bir arada tutan bağların (Örneğin komşuluk bağı ticari bağlar dinsel bağlar yönetsel bağlar) niteliğini anlamaya yarıyordu. Kitapta, iki misyonere verilen 1 Aralık 1833 tarihli talimat mektubu da yer alıyor. Mektubun bir kısmında aynen şu ifade kullanılmış: "Bir fetih savaşına girmiş askerler olduğunuzu unutmayın. Ve her ne kadar mücadele manevi alanda, kafanın kafayla, kalbin kalple mücadelesi ise de ve sizin silahınız Tanrı'nın inayeti ile güçlendirilmiş manevi bir silahsa da Napolyon'un askeri girişimlerindeki kadar araştırma, bilgi ve düşünmeye ihtiyaç gösterir. Bu mukaddes ve vaadedilmiş topraklar silahsız bir haçlı seferiyle geri alınacaktır." Misyoner Okullarının Kuruluşu ve Diğer Gelişmeler Misyonerler; Fisk ve Parsons, Suriye Misyonu'nun kurucuları olmuş. Bölgede Malta'dan sonraki ilk merkezi, özlendiği gibi Kudüs'te değilse de Beyrut'ta faaliyete açmışlar. Kitaptan 1823 yılı sonlarında ikinci grup Amerikalı misyonerlerin, Malta üzerinden Beyrut'a ulaştığını öğreniyoruz. Eşleriyle birlikte şehre yerleşen William Goodel ve Isaac Bird, bir yandan yoğun bir şekilde dil (Türkçe, Arapça, Ermenice) öğrenmeye girişmişler, bir yandan da asıl çalışmalarına hız vermişler. İlk hasatları bir okul ve Protestanlaştırılmış iki Ermeni din adamı oluyor. Diyonisis Karabet ve Kirkor Vartabet, Amerikalı misyonerlere Ermenice dersleri verirken, Protestanlığın cazibesinden kurtulamıyorlar belli ki. Bu arada, misyonerlerin karıları boş kalmasın diye, ihtiyaç içindeki ailelerin çocuklarına yönelik olarak başlatılan eğitim çalışmaları formel bir yapıya bürünerek, Osmanlı imparatorluğundaki ilk protestan Amerikan misyoner okulu 28 Temmuz 1824'te Beyrut'ta Hristiyan Arap Tannus el

6 Haddad'ın başöğretmenliği ve yedi öğrenci ile öğrenime açılıyor. Bu okulun misyonerlerin beklentilerini bile aşan bir hızla büyüdüğünü ve yaklaşık bir yıl sonra 90 öğrenciye sahip olduğunu yine kitapta yer verilen William Goodell'in bir mektubundan öğreniyoruz. Bu başarı dikkatleri Anadolu'ya ve Ermeniler'e yöneltiyor. Misyoner; Fisk, Parsons, King, Bird, Goodel (İstanbul'daki misyonu kuran ve İncil'i Türkçe'ye çevirenlerden, İstanbul'da dünyaya gelen ilk Amerikan vatandaşı onun oğlu Constantin Washington'dur) ve Smith'in Filistin ve Suriye'de yaptıkları gözlemler sonucu, Ermeniler'in misyoner çalışmasının hedefi olabileceği kanısı kesinlik kazanıyor. Yani hedef küçültülüyor. Örneğin; Eli Smith, araştırmalarının sonuçlarını yayımladığı iki ciltlik kitabında Müslümanlar'ın Protestan'laştırılmasının olanaksızlığına değiniyor; "ancak; Hristiyanlar arasında çalışmak suretiyle düşman topraklarının kalbine kolayca girme olanağına kavuşmuş oluyoruz" diyor. Anadolu'da toplamda 427 misyonerin görev yaptığına değinen Kocabaşoğlu, misyonerleri "öncelikle İsa'nın hizmetkarıdır ama bunun yanında kişilik olarak bağımsızlıkçı ve özgürlükçüdür. Dinsel saplantısı bir yana bırakılırsa akılcıdır, pratiktir ve yapıcıdır. Üstelik son derece inatçı ve çalışkandır. Günün koşullarına göre iyi eğitim görmüş kimseler" olarak analiz ediyor ve ekliyor; "Yale, Princeton, gibi kolejlerde dört yıllık eğitim gördükten sonra teoloji okullarını bitiriyorlardı. Pekçoğu görev yapacağı ülkeye gitmeden önce ilkyardım ve pratik tıbbi bilgiler eğitimi de almışlardı." 1843 yılına kadar misyonerlere ücret ödenmediği, hatta ve hatta binek hayvanı olarak atın bile çok görüldüğünü, bu tarihten sonra ise Misyonerlik teşkilatının misyonerlere iyi baktığını, çocuklarının laik eğitimine özen gösterdiğini ve onlara iyi bir yaşam sağlamdığını anlıyoruz yazarın paylaştıklarından ile 1890 arasında Osmanlı topraklarında harcanan misyoner parasının iki milyon dolar sınırını aştığı da belirtilmiş. Osmanlı İmparatorluğu'nda en uzun süre misyoner olarak görev yapma ünvanı ise 91 yıllık ömrünün 69 yılından 10 gün eksik olarak Dr. Elias Riggs'te. Üstelik onun üç çocuğu, 11 torunu ve iki de torunun çocuğu baba/dede mesleğini yani misyonerliği sürdürmüş. 1860'lı yılların sonuna gelindiğinde, Anadolu'da dört ilahiyat okulu ve buralarda okuyan 74 öğrenci, dokuz adet orta dereceli (orta-lise) yatılı kız okulu ve 64 öğrencisi, 220 ilkokul ve buralarda okuyan 5617 öğrenciyi içeren bir eğitim kurumsallaşması var. Bu okullarda okutulan dersler ise şöyle; aritmetik, cebir, geometri, trigonometri, coğrafya, tarih, felsefe (eğitim felsefesi

7 ve doğa felsefesi), kimya, ekonomi politik, ahlak felsefesi, Türkçe ve Ermenice, yanı sıra yoğun bir ilahiyat eğitimi. Misyonerler, İzmir'de matbaa da kurmuşlar arasındaki yaklaşık 20 yıllık sürede toplam 20 milyon sayfayı bulan yayın gerçekleştiriliyor bu matbaada. 100 sayfayı aşan herhangi bir yayını bir cilt sayan misyonerlere göre tam cilt basılı malzeme demek oluyor yani. Tirajın ortalama 1000 olduğu kabul edilirse 200 dolaylarında yayın yapar ki; İbrahim Müteferrika'dan (1729) Tanzimat'a (1839) kadar bizde yayımlanan kitapların sayısının 500'ü aşmadığı düşünülürse, işin boyutları daha iyi anlaşılabilir. İlk bakışta paradoksal görünse de Amerikan misyoner eğitim dizgesi içinde biri dinsel (evangelical), diğeri laik (secular) ikili bir yapı ortaya çıkıyordu. Bu ikili yapının dinsel olanı; ilkokul, ortaokul, ilahiyat okulu çizgisinde, laik olanı ise ilkokul, ortaokul-lise, kolej (College) çizgisinde gelişiyordu. İlkokul iki yıllık diğerlerinin her biri dörder yıllık olacaktı. Antep Koleji ve Harput Koleji 1876 Ekim'inde küçük bir binada eğitime başlayan ve 15 Ocak 1878'de Babı Ali tarafından

8 idadiye olarak tescil edilen Merkezi Türkiye Koleji - Antep Bugün bile gıpta edilebilecek bir müfredata sahip olan Antep Koleji'nde okutulan dersler şunlardı: Dünya Edebiyatı, Retorik, Ekonomi Politik, Dünya Tarihi, Uygarlık Tarihi, Kimya, Analitik Kimya, Mineroloji, Fiziki Coğrafya, Ahlak Felsefesi, Muhasebe, Anatomi, Fizyoloji, Geometri, Cebir, Türkiye Tarihi, Amerikan Tarihi, Türkçe, Yüksek Cebir, Doğa Tarihi, Vokal Müzik, Ermeni Dili ve Edebiyatı, Ermenice ve İngilizce Güzel Yazı Yazma Sanatı yılında okulun vermiş olduğu mezun sayısı 110'u bulmuş ve o yıl öğrencilerin meslek dağılımları aşağıdaki gibi olmuş: Öğretmenlik yapanlar: 32 İlahiyat öğrenimi görenler: 15 İş hayatına atılanlar: 14 Doktorluk yapanlar: 10 Vaizler: 9 Tıp öğrenimine devam edenler: 5 Diğer alanlarda öğrenim görenler: 4 Eczacılar: 3 Avukatlar: 2 Edebiyat alanında çalışanlar: 2

9 Fotoğrafçı, Elektrikçi, Mühendis, Dişçi, (her birinden birer olmak üzere toplamda): 4 Diğer meslekler: 6 Ölü: 4 NOT: Bu kolejle ilgili 1920'de İsmet İnönü Meclis'te "Antep civarında, Amerikan mektepleri, kolejleri vardır. (Lanet olsun sesleri...) Bu kolejler, Fransızların bugün üssülharekesidir. Bizim canımızı yakmak için ve ahalimizi öldürmek için mektepler üssülhareke ittihaz ediyorlar. Taarruz ederler ve oraya top yerleştirirler, ambar olarak kullanırlar. Hasılı mektep değil, memleketimizin içinde bir kale olarak inşa olunmuş zannolunur" demiş. Özgün adı Ermenistan Koleji olan Fırat Koleji'nin kuruluş hazırlıkları 1874 yılına kadar gidiyor.

10 1865 yılında kurulan Harput Ermeni Protestan Kiliseler Birliği, 1877 yılına gelindiğinde 22 kilisesi 1332 üyesi ve 5000 dolaylarında cemaate ulaşmış, o tarihte 83 tane de ilkokul açmış. Birlik hep kurulması düşünülen Yüksek Okulu'nun mali kaynakları için 40 bin doları yerli katkı, 140 bin doları da bağış olmak üzere 180 bin dolar toplayarak Harput'ta okul kuruyor. Kuruluş sözleşmesi ve mütevelli heyeti Massachusetts Eyaleti Senatosu'nca 13 Mayıs 1875'te resmen tecil edilen okul için 10 kişiden oluşan Boston ve çevresinde oturan Amerikalılar'dan oluşan bir mütevelli heyeti teşkil edilmiş. Erkek çocukların yanı sıra kız çocukları da Fırat Koleji'nde eğitim göreceğinden kadın misyoner heyetlerine de mütevellilerin üçte birini seçme hakkı tanınmış. Özgün adı Ermenistan Koleji olan okula, Babıali'nin itirazı üzerine 16 Şubat 1888'den itibaren Fırat Koleji adı uygun görülüyor. Okulun tüm bölümleri ders yılından itibaren Osmanlı yönetimince resmen tanınmış. Ve hatta; Harput Maarif müdürü bu kolejin diplomasını alan bir öğrenciyi sözgelimi öğretmen olarak istihdam etmek için ayrıca bir sınava sokmaya gerek görmüyordu. Mezunların büyük bir bölümü çevredeki okullarda öğretmen olarak görev yapıyorlardı. Öğretim dili Ermenice olan kolejde, özellikle yüksek kısma devam eden öğrenciler İngilizce olan ders kitaplarını okuyabilmek ve Amerikalı öğretmenleri izleyebilmek açısından iyi düzeyde İngilizce öğrenmek zorunda kalıyorlar. Okulda ayrıca Türkçe de öğretiliyordu. Okulun ilk orta ve lise kısımlarında 3er yıl olan öğrenim süresi yüksek kısımda 4 yıl. Misyoner kaynaklarına göre 1876 yılında Harput'taki bir ortaöğretim kurumunu ziyaret eden Osmanlı Valisi bu okulların kendi okullarından iyi olduğunu halkın önünde açıklamış ders yılında Fırat Koleji'nin anaokulu da dahil tüm bölümlerinde öğrenim gören öğrencilerin sayısı aşağıdaki gibi: Anaokulu 168 erkek 190 kız toplam 358. İlkokul 132 erkek 130 kız toplam 262. Ortaokul 119 erkek 80 kız toplam 199. Lise 72 erkek 37 kız toplam 109. Yüksek erkek 33 kız 37 toplam yılında kolejin Kürtlere de eğitim verecek biçimde yeniden örgütlenmesi okul yönetimince önerilmiş; ama ABD'deki Ermenilerin itirazı karşısında bu projeden vazgeçilmiş yılındaki olaylar okulu geniş ölçüde etkilemiş daha yerinde bir deyişle Fırat Koleji bu olayların içinde çalkalanmış, okul binalarından 8'i yangın ya da yağmadan zarar görmüş ve o tarihte 88 bin dolar olarak tahmin edilen zarar ziyan 1901 yılında 100 bin dolar olarak Osmanlı devletince ABD'ye ödenmiş yılındaki olaylara da adı karışan okul Princeton mezunu müdürü Ernst Riggs'in Osmanlı hükümetince sınır dışı edilmesinden sonra 40 yıla yaklaşan ömrünü tamamlayarak tarihe

11 karışmıştır. Bonus: Merzifon Koleji ve Tarsus Koleji Merzifon Anadolu Koleji, Müslüman-Türk öğrencilere de açıktı ve kendine yardım esasına dayanan uygulamalara yer veriyordu.

12 Günümüzde de varlığını sürdüren Tarsus Amerikan Koleji 1888'de kurulmuştu.