Yeni Dünyadan Eski Dünyaya 19.Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu nda Amerikan Misyonerlik Faaliyetleri (Bursa Örneği)

Transkript

1 Yeni Dünyadan Eski Dünyaya 19.Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu nda Amerikan Misyonerlik Faaliyetleri (Bursa Örneği) Muhsin Önal, Okurkitaplığı Yayınları, İstanbul, 2012, 400 Sayfa. Mahmut Yusuf MAHİTAPOĞLU* Muhsin Önal, 2012 yılında Okur Kitaplığı Yayınları ndan çıkan Yeni Dünyadan Eski Dünyaya 19.Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu nda Amerikan Misyonerlik Faaliyetleri (Bursa Örneği) isimli çalışmasında, azınlıklar meselesinin ortaya çıkmasında önemli bir yeri olan Amerikan Board teşkilatına mensup misyonerlerin Bursa daki faaliyetlerini ele alıyor. Kitabının önsözünde, yaptığı çalışmayı önemli kılan asıl unsurun Bursa İstasyonu nda teşkilatlanmaya çalışan misyonerlerin faaliyetlerinin, yine aynı misyonerlerinkendi arşiv belgelerinden yararlanarak ortaya konması olduğunu belirten Önal, eserinibursa da görev yapan misyonerlerin oldukça sistematik bir biçimde ve neredeyse günü gününe kaleme aldıkları mektuplardan, yıl yıl tutulan istasyon raporlarından ve teşkilat kayıtlarından yararlanarak kaleme aldığını ifade etmiştir (s.15-16). Önal çalışmasında, Osmanlı Devleti nde birçok misyoner grup bulunmasına rağmen, konuyu detaylandırmak adına yalnızca Protestan misyonerleri ele almıştır. Çalışmasında yaptığı ikinci bir detaylandırma da, Bursa da Amerikalıların dışında Alman, Fransız ve İngiliz misyonerlerle de çalışmalar yapmasına rağmen, eserinde yalnızca Amerikan Board teşkilatına mensup misyonerlerin çalışmalarına yer vermesidir. Toplam dört bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde, Osmanlı- Amerika ilişkilerinin tarihsel seyrine değinilmiş, ticari faaliyetler ile başlayan * Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi. 144

2 bu ilişkilerin zamanla nasıl resmi bir aşamaya geldiğine temas edilmiştir. Bununla beraber aynı bölümde misyon, misyoner ve misyonerlik kavramlarının oluşum süreçlerine ve taşıdıkları anlamlara da değinilmiştir. Ardından Hristiyan misyonerliğin dünya üzerinde lideri kabul edilen Aziz Pavlus un misyon anlayışına yer verilmiş ve Pavlus şahsında Protestanlığın gelişim evresi detaylı bir biçimde incelenmiştir. Bursa daki Amerikan Board teşkilatının misyoner faaliyetlerine yer verilmeden önce böyle bir tarihsel sürecin okuyuculara sunulması, okuyucuların konuya geniş bir çerçeveden bakmasını kolaylaştırmıştır. Diğer üç bölümde Amerikalı misyonerlerin Bursa daki faaliyetlerini tüm yönleriyle görebilmek mümkündür. Misyonerlerin etnik unsurlara karşı tutumlarındaki değişiklikler yerinde tespitler ile iyi okunmuş, Amerikalı misyonerlerin hedeflerinin açıklığa kavuşturulmasında önemli ipuçları verilmiştir. Amerikalı misyonerlerin kendi anılarına sıkça yer verilmesi, gözlerindeki Anadolu insanı imajını da gün yüzüne çıkarmış, ayrıcamisyonerlerin kısa özgeçmişlerinin kitapta yer alması da daha yakından tanınmalarına katkıda bulunmuştur. Kitabın bu kısmında misyonerlerin davalarını halka anlatmak için hemen her fırsatı ve aracı kullandıklarına değinilmesi, özellikle Hıristiyan unsurun ibadetlerinde en önemli yeri teşkil eden Pazar ayininden dergi ve kitap dağıtımına ve en önemlisi, Türkiye de bugün bile tartışmaya açık olan, misyonerlerin gerçekleştirdiği azınlıkların okullaşma sürecini de gözler önüne sermesi, eseri dikkat çekici kılmıştır. Önal, misyonerlerin Osmanlı daki faaliyetlerini ele alırken bunun yalnızca dini bir kaygıdan kaynaklanmadığını, bunun yanında genç bir devlet olan Amerika Birleşik Devletleri nin Osmanlı pazarında kendine yer bulabilmek için hazırlık yaptığını, misyonerler aracılığıyla Anadolu ve Ortadoğu da beklentilerini sağlama yoluna gittiğini vurguluyor (s.47). Kitabını bu temel tez üzerine hazırlayan Önal, bugün Türkiye deki birçok tartışma sahasının da misyonerlerin yürüttüğü faaliyetler ile doğrudan ilişkili olduğunu savunuyor. Kitabın belki de en önemli yanlarından biri de, Osmanlının genel anlamda bütün etnik unsurların nasıl bir arada yaşamasını sağladığını bariz örneklerle açıklamasıdır. Misyonerlerin hedefinde bulunan toplumların, başta Ermeniler ve Rumların, Türklerden çok da farklı hayatlar yaşamadığını görüyoruz. Gerek ticari hayatlarında gerekse dini algılayışlarındaki benzerlikler oldukça fazla. Misyonerlerin en çok eleştirdikleri konulardan bir tanesi de budur. Türklerin Ermeni ve Rumların dini anlayışlarını tahrip ettiğini düşünüyorlar. Kitabın dikkat çeken bir başka yönü de, bugün Türkiye sınırları içerisinde bulunan azınlıkların nasıl soruna dönüştürüldüğünün cevaplarını barındır- 145

3 masıdır. Misyonerler Osmanlı toprakları içerisindeki faaliyetlerini Amerika ve İngiltere nin destekleri ile sağlamışlardır. Dönemin Amerikan Dışişleri Bakanı misyonerlere olan desteğini açıkça izhar etmeye başlamıştı (s.48). Önal a göre Amerikalı misyonerlerin görevi sadece dini tebliğ değildi: Bu kimseler her ne kadar yola çıkarken ABD nin birer ajanı veya resmi elçisi gibi çalışmasalar da, üstlendikleri rol gereği zamanla gittikleri coğrafyalara Amerikan kültürünü ve yaşam tarzını taşımışlardır. Bir diğer görevleri ise beraber yaşadıkları toplumların yaşam şekillerini, dillerini, dinlerini ve bunun gibi birçok özelliklerini memleketlerine sürekli gönderdikleri rapor ve mektuplarla bildirmektir (s. 52). Bunun bariz örneklerini ilerleyen sayfalarda veren Önal a göre, misyonerlerin en büyük başarısı Robert Koleji nin açılmasından sonra olmuştur. Bu okulların öğrencileri gelecekte komitacı liderler olan Bulgar ve Ermenigençlerdir. Genellikle Ermenilerin yaşadığı bölgelerde teşkilatlanan misyonerler, Ermeni gençlerini Türk düşmanı olarak yetiştirmekte ve onlara silah yapmayı öğretmekteydi. Misyonerler bunun dışında dönemin ABD ve Avrupa basınında kendilerinden yeterince haberdar olunmayan Ermenilerin, misyonerlerin raporları aracılığıyla kamuoyunda sıkça konuşulur bir konuma gelmelerine vesile olmuşlardır. Bu olaylar dünya genelinde Osmanlı imajını bir hayli etkilemiştir (s.54). Misyonerlerin Osmanlı Devleti ile olan ilişkileri de hâlihazırdaki koşullara göre değişkenlik göstermektedir. Örneğin, misyonerlere göre dönemin Türk Hükümeti nin Sadrazamı Reşit Paşa, devletin en münevver ve en liberal yöneticilerinden biridir. Bu dönemde misyonerlerin Anadolu topraklarında yaşadığı sıkıntılar Reşit Paşa nın himayesi ile aşılmış ve Sadrazam ın olayların önüne geçmesi adına Erzurum daki paşaya hitaben yazdığı mektup, Protestan inancına mensup kişilerin himaye edilmesine dair kaleme alınan ilk imparatorluk belgesi olarak tarihe geçmiştir (s.57). Bu dönemde misyonerlerin kazandığı bir başarı da, İngiliz diplomatların çabaları sonucunda 15 Kasım 1847 de Osmanlı Devleti nin Protestan tebaasını, Hıristiyanlığın farklı bir mezhebi olarak tanımasıdır. Misyonerler için işler iyi gittiğinde övgüyle bahsedilen Türkler, hükümetin misyonerlerin Türklere yönelik çalışmalarını yasaklaması üzerine, anlayışsız olarak nitelendirilmiştir (s. 241). Hatta misyonerler, Müslümanlar ve şeytanları aynı başlık altında değerlendirebilmişlerdir (s. 127). Misyonerler çalışacakları bölgede ne türlü bir hareket planı çizmeleri gerektiğine karar vermeden önce, o bölgenin ruhunu ve hissiyatını tanımak zorundadırlar (s. 102). Yaptıkları bölge değerlendirmelerinde de misyonerlerin 146

4 tarafsız ve doğru bir tutumda olmadığını savunan Önal, bununla ilgili önemli tespitlerde bulunmuştur. Örneğin Önal; misyonerlerin Bursa nın ne kadar süre Osmanlı ya başkentlik yaptığına dair yanlış aktarımlarını, tarihi gerçeklerle düzeltmiştir (s. 68). Bursa nüfusu üzerinde ciddi çalışmalarda bulunan misyonerlerin bilgisi kulaktan dolmadır ve tespitleri net bilgiler içermemektedir. Hatta birçoğu bu konuda birbirleri ile çelişmiştir (s. 70 ). Yazar burada da Bursa nüfusu ile ilgili yapılan çalışmalar ile doğru bilgiye ulaşmaya çalışmıştır. Ayrıca nüfus verileri okuyucu ile paylaşılırken, kullanılan tablolar okuyucuya kolaylık sağlamıştır. Bir diğer tarihi yanlış da misyonerlerin Hz. Muhammed in mezarını Mekke de zannetmeleridir ve bu yanlış da yazar tarafından dipnot ile düzeltilmiştir (s. 27). Misyonerler her ne kadar Bursa yla ilgili tarihi yanlışlar yapmış olsalar da, şehir ile ilgili derinlemesine tahlillerde bulunmuşlar, hemen her mesleki alanla ilgili gözlemlerini hatıratlarına almışlardır (s. 81, 82). Bursa yı bir cennet bahçesi olarak gören misyonerler, şifalı suların bile tek tek analizini yapmışlar, kitapta suların kimyasal özelliklerinin tablosu vermişlerdir (s. 95). Bu çabaları, misyonerlerin davalarında ileriye dönük planlarının ciddiyetini göstermektedir. Misyonerlerin Müslümanların ibadethaneleri camiler ile ilgili gözlemleri oldukça farklıdır. Bursa da görev yapan bir kadın misyonerin gözünde, Müslümanların ibadethaneleri Hıristiyanlarınkine kıyasla insanları ibadete daha çok teşvikeden bir havaya sahiptir. Camilerde ayakkabıların çıkarılması misyoneri oldukça etkilemiş, kilisedeki düzensizliğe nispeten, camilerin çok daha düzenli olduğunu düşünmeye sevk etmiştir (s. 97) Bunun dışında, abdest alan bir Müslümanı gören misyonerlerden biri ise, bunun tamamen gösteriş için yapılan hareketler bütünü olduğunu savunmuştur. (s. 221 ) Misyonerler davalarına yeni neferler kazandırmak için hiçbir fırsatı kaçırmak istememişlerdir. ÖrneğinBursa da konuşulan dilleri öğrenirken, bir yandan da İngilizce öğreterek davalarına yeni insanlar kazandırmayı hedeflemişlerdir (s. 116). Bu konuda halk ile münasebet kurmak ve onların sıkıntılarını çözmek, Hıristiyanlık öğretisini anlatmak için önemli bir yoldur. İlginç olan bir diğer nokta ise misyonerlerin ev ziyaretleridir. Bu ev ziyaretleri de genelde misyonerler için davalarını anlatmaları için bir saha oluşturmaktadır. Bunun yanısıra misyonerlerin halkın yanlış inançlarına karşıda ciddi mücadeleler verdiğini görmekteyiz. Bilhassa İncil okumak için halkı harekete geçirmeye çalışan misyonerlerin en büyük engeli, halkın İncil i yalnızca din adamlarının okuyacağına inanmış olmasıdır. Tabiri caiz ise, misyonerler Hıristiyan inan- 147

5 cındaki hurafelerin giderilmesiyle uğraşmışlardır. Yalnız Ermeni ve Rum tebaa buna çok itibar etmememiş ve misyonerler şehirde bulunan rahiplerin ciddi muhalefetine maruz kalmışlardır. Hatta Emeni psikoposa göre Voltaire in takipçileri olan misyonerler kâfirdir. Onlardan İngilizce öğrenmeleri, halkın da kâfirliğe hazırlanmasından başka bir işe yaramayacaktır (s. 137). Misyonerler ise bu problemleri toplum nezdinde kabul gören ve sözü dinlenir kimselerin teveccühünü kazanarak ve Rum ve Ermeni tebaa içinden din adamları yetiştirerek aşmayı düşünmüşlerdir. Bu konuda başarılı da olmuşlardır ve kendi davlarına kazandırdıkları insanlar, artık onları rahiplere karşı savunur hâle gelmişlerdir (s. 144). Misyonerler için bir diğer sevindirici haber de, Bâb-ı Ali nin misyonerler tarafından bastırılan Türkçe kitapların İmparatorluğun dört bir yanına satış ve dağıtımına müsaade etmesidir. Hükümet uzun bir araştırma ve sorgulama sürecinin ardından, misyonerlere bu imtiyazı tanımıştır. Bu süreçte kitaplar didik didik taranmıştır. Raporlarda belirtildiğine göre bu izinler Amerikan Sefarethanesi nin aracılığıyla, Bâb-ı Ali ye yönelik samimi ve gayretli mücadeleler sonucunda elde edilmiştir (s. 242). Fakat misyonerlerin faaliyetleri Türkler arasına hiçbir zaman kök salamamıştır. Misyonerlerin hedef kitlelerinden biri de gençler ve çocuklardır yılında kurulan ve aktif olarak ev faaliyetleriyle ilgilenmek ve hane hane dolaşarak Protestanlaştırma sürecine katkıda bulunabilmek için oluşturulan Genç Erkekler Birliği ( Young Men s Christian Association) adındaki oluşum hayata geçirilmiştir (s. 278). Gençler için yapılan bir başka çalışma da İncil sınıflarıdır. Başlangıçta bir hayli az olan katılımcısına rağmen bu sınıflar uzun bir süre görevine devam etmiştir. Misyonerlerin en önemli faaliyetleri okullaşma sürecine girmeleridir. Bu onlar için elzem bir durumdur. Osmanlı topraklarının dört bir yanında faaliyete geçen misyoner okullarının Bursa daki örneği ise, Bursa Amerikan Kız Koleji dir. Misyonerler için kadın, kocasının hanesini aydınlatan bir ışık gibidir. Çünkü kocasının misyonerlik hayatında en doğruyardımcı odur (s. 309). Misyonerlerin uzun uğraşları sonucu eğitime başlayan kolejin eğitim müfredatı oldukça ilginçtir. Okulda Aritmetik, Cebir, Geometri, Astronomi, Zooloji, Mantık, Siyaset Ekonomisi, Felsefe, Fransızca, İngilizce, Türkçe ve Ermenice dersleri okutulmaktadır. Bunun yanı sıra müfredata Siyaset Ekonomisi ve Türkçe nin de eklenmiş olması, misyonerlerin uzun vadede farklı amaçlar güttüklerinin ipuçlarını vermektedir (s. 320). Dönemin Bursa sında bulunan bütün etnik unsurlar Türkçe konuşmaktadır. Bu da misyonerler için bir engeldir. Misyonerler bunu kendi lehlerine 148

6 çevirebilmek için Greko-Türkçe ve Ermeni Türkçesi adında iki dil türetmişlerdir. Böylece halk, Ermeni yahut Rum lisanıyla Türkçe yi okuyup yazar hale gelmiştir. Misyonerler ayrıca Osmanlı topraklarında Fransızca hâkimiyetine son vererek, İngiliz dili ve düşüncesini egemen hale getirmek istemişlerdir. Bunun için Bay J. Redhouse ın gözetim ve denetimi altında bir İngilizce-Türkçe sözlük, bir İngilizce-Türkçe gramer kitabı ve bir imlâ ve telaffuz kitabı bastırmışlardır. Ayrıca Bâb-ı Ali nin, Kitab-ı Mukaddesin Arap dili ile basılmasına müsaade etmesinin ardından, Yeni Ahit in Latin harfleriyle ama Arapça olarak basılmasına karar vermiştir. Görülen o ki, misyonerler davaları için her alanı kullanmışlar, büyük mücadeleler vermişlerdir (s. 335). Bunun yanında seyyar kitapçılar ile halkın içinden olan kimseler misyonerler için bir nevi muhbirlik de yapmışlardır. Sonuç kısmında Önal a göre, büyük umutlarla kente gelen misyonerler, bekledikleri oranda bir başarı yakalayamamışlardır. Protestanların sadece dini amaçlarla Osmanlı topraklarında bulunmadığını ısrarla tekrarlayan yazar, bu konuda Osmanlı devlet erkânının da sınıfta kaldığını düşünmektedir. Misyonerlere belli konularda birçok taviz verilmiş, misyonerlerin gerçek emelleri de uzun süre anlaşılamamıştır. Bunun en büyük sebebi, dönem içerisinde Osmanlı Devleti nin yaşadığı iç çalkantılardır. Önal a göre bir bardak suda fırtınalar koparmayı çok iyi bilen Board mensupları, tüm çabalarına rağmen Bursa da istedikleri başarıyı yakalayamamış ve hüsrana uğramışlardır (s. 352). Yazarın kitabın sonunda okuyucuyla paylaştığı Board teşkilatına ait Anadolu topraklarının haritaları, misyonerlere ait dergilerin ve misyonerlerin kendi fotoğrafları, özel hatıratlarının orijinalleri ve dönemin Bursa sı ile ilgili fotoğraflar, kitaba görsel zenginlik katmıştır. Kullanılan kaynaklar arşivler, dergiler, kitaplar, makaleler, tezler ve internet erişimleri olarak düzenli bir biçimde verilmiştir. Yalnız bu kadar özel isim ve kavramın bulunduğu bir eserde, indeksin bulunmaması bir eksikliktir. Bunun yanı sıra misyonerlik ile ilgili bir kavramlar sözlüğünün kitapta bulunması da, okuyucular için oldukça faydalı olabilirdi. 149