KIRGIZİSTAN CUMHURİYETİNİN HAYVANSAL ÜRETİM POTANSİYELİ. Prof. Dr. Naci TÜZEMEN

Transkript

1 KIRGIZİSTAN CUMHURİYETİNİN HAYVANSAL ÜRETİM POTANSİYELİ Prof. Dr. Naci TÜZEMEN Kastamonu Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Genetik ve Biyomühendislik Bölümü, Kastamonu-TÜRKİYE ÖZET Bu çalışma da, mevcut istatistiki veriler üzerinden Kırgızistan Cumhuriyetinin hayvancılık potansiyeli ortaya konulmuştur. Elde edilen tarımsal veriler Kırgızistan ın önemli bir hayvansal üretim potansiyelinin varlığını göstermektedir. Ayrıca bu tarımsal veriler, hayvancılık potansiyelinin tam olarak kullanılamadığına işaret etmektedir. Kırgızistan da hayvancılık gıda güvenliği ve kırsal gelirlerin çeşitlendirilmesinin kaynağıdır. Kırgızistan ın hayvancılık potansiyelini geliştirmek için, öncelikle bu alandaki zayıf ve güçlü yönler belirlenmiştir. Spesifik alanlar tespit edilmiş ve önerilerde bulunulmuştur. ANIMAL PRODUCTION POTENTIAL OF KYRGYZ REPUBLIC SUMMARY In this study, Livestock potential of the Kyrgyz republic has been demonstrated through statistical data existing. Available agricultural data suggest the existence of an important animal production potential of Kyrgyzstan. However, this agricultural data suggests could not fully use the potential of livestock. Farm animals in Kyrgyzstan is a source of food security and diversification of rural incomes. To improve Kyrgyzstan's livestock potential, strengths and weaknesses in this area has been identified. Specific areas have been identified and suggestions were made. 1- Giriş Kırgızistan ın karasal alanı toplam km² dir. Kırgızistan ın nüfusu 5.7 milyondur, Km 2 ye 29 kişi düşmektedir. Ülke ekonomisi tarım-hayvancılık ve madenciliğe dayalıdır. İlk çağlardan itibaren İnsanlığın yaptığı en önemli ekonomik faaliyet hayvancılık olmuştur. Dün olduğu gibi bugünde dünya siyasetini açlık ve beslenme gibi insani olaylar etkilemektedir. Bunun neticesi gelişmiş ülkeler, geri kalmış olan ülkelere teknoloji, damızlık materyal, canlı hayvan, tohumluk ve işlenmiş ürünler gibi tarımsal üretim maddelerini pazarlayarak büyük bir

2 gelir sağlamaktadır. Bu şekilde, özellikle tarımsal ürün ticareti yaptıkları ülkeler üzerindeki etkinliklerini artırmaktadırlar. Hayvan yetiştiriciliğinin önemi 5 başlıkta toplanabilir, Gıda Kaynağı (Et, Süt, Yumurta), Giyecek Kaynağı (Yapağı, Deri, Kıl), Kuvvet Kaynağı (Tarla ve Bahçede Yük Taşıma v.s), Eğlence Kaynağı (Sergi, Panayır, Yarışmalar), İlaç Hammaddesi Kaynağı (Enzim ve Hormonlar v.s) dır. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmesinde önemli rolü bulunan hayvancılık sektörü; ulusal geliri ve istihdamı artırmak, et, süt, tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayi dallarına hammadde sağlamak, kalkınmaya katkıda bulunmak ve ihracat yoluyla döviz gelirlerini artırmak gibi önemli ekonomik ve sosyal fonksiyonlara sahiptir. Ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesinde kullanılan önemli kriterlerden birisi de kişi başına tüketilen hayvansal besin miktarıdır. Bu bağlamda hayvansal protein tüketimi ile kalkınma arasında sebep sonuç ilişkisinin var olduğu görülmektedir. Beslenme ihtiyacını kendi kaynakları ile karşılama hedefi ülkeleri hayvancılık sektörüne yönelik destekleme ve korumayı da içeren tarım politikaları oluşturmaya yöneltmiştir. Gelişmiş ülkeler ulusal üretimde istikrarı sağlamak amacıyla, bitkisel ve hayvansal üretimi daha rasyonel politikalarla desteklemektedir. Söz konusu ülkeler elde edilen üretim artışı ile aynı zamanda önemli bir dış satımcı ülke konumuna gelmişlerdir. Hayvancılık bugün, gelişmiş ülkelerde çok önemli bir endüstri haline gelmiştir. Ekonominin ayrılmaz temel bir parçası olmuştur. Sonuçta tarım ve hayvancılık ulusal düzeyde geliştirilmesi gereken stratejik bir sektör olarak dikkate alınması zorunluluğunu doğurmuştur. 2-Dünyada Hayvancılığın Durumu Dünyada her geçen gün daha fazla insan açlıkla karşı karşıya kalmaktadır. İçinde bulunduğumuz bilgi ve iletişim çağı, açlığa gerçek anlamda çare üretememiştir. Ancak açlıkla ilgili istatistiklerin toplanması ve duyurulmasını daha kolay hale gelmiştir. FAO nun 19 Haziran 2009 tarihli basın bildirisine göre 2009 yılında Dünya da aç insanların sayısı bir milyar geçecektir. Bu, ABD, AB(27), Rusya Federasyonu ve Türkiye nüfusları toplamı kadar insan demektir. Açlık beklendiği ve bilindiği üzere dünyanın her bölgesini aynı şiddetle etkilememektedir. Özellikle Asya ve Afrika kıtalarında yoğunlaşması söz konusudur. Bunları Latin Amerika ve Karaipler izlemektedir. Açlıkla karşı karşıya olan insan sayısının bir milyarı aştığının görülmesi, bu sorunun çözümünü hedefleyen toplantılar ve etkinliklerin artmasına neden olmuştur.

3 Tablo 1.- Dünya, Türkiye ve Orta Asya Ülkeleri Nüfus ve Yüzölçümleri (FAO, 2016) (World, Түркия жана Борбор Азия Калктын жыштыгы ) Nüfus (milyon) Karasal Alan (km 2 ) Km 2 de yoğunluk дүйнө Dünya EU Avrupa Birliği Түркия Türkiye Борбор Азия Orta Asya казахстанский Kazakistan Кыргызстан Kırgızistan Тажикстан Tacikistan түркмөнстан Türkmenistan Өзбекстан Özbekistan FAO verilerine göre, sürekli olarak günlük minimum ihtiyacının altında enerji sağlayacak seviyede besin tüketebilen ve bu nedenle de kabul edilebilir ağırlık ve boy uzunluğuna ulaşamayan bir milyarı aşkın insandan sadece 15 milyonu gelişmiş ülkelerde bulunmaktadır. Aç nüfusun en fazla olduğu bölge 642 milyon ile Asya-Pasifik, bunu 265 milyon ile Afrika kıtası izlemektedir. Latin-Amerika ve Karaiplerdeki aç insanların sayısının ise 53 milyon kadar olduğu tahmin edilmektedir. Tablo.2-Dünya da Çiftlik hayvanlarının sayılarının yıllara göre değişimi (Anon, 2013)(1.000 baş) (жылдан бери, дүйнөдөгү жаныбарлардын саны) Жаныбар Hayvan Türü % artış түрлөрү бука Sığır Кой-эчкилер Koyun-Keçi мандаты Manda канаттуу Kanatlı Dünyanın nüfusu 40 yıllık dilimde ( ) iki katına çıkmıştır. Artan dünya nüfusu gıda da üretim artışını zorunlu kılmaktadır. Son 40 yıldaki nüfus artışına karşılık, hayvan sayılarının artışı aynı oranda olmamıştır. Dünya nüfusunun iki katına çıktığı 40 yıllık zaman diliminde( ) hayvan varlığındaki sayısal değişim, sığır da % 32.1 koyun ve keçi de % 38.8 manda da artış % 81.0 ve kanatlılarda ise bu artış % olmuştur(tablo.2). Bu rakamlardan da anlaşılacağı gibi açlık sorunu her geçen gün ağırlaşmakta ve daha çok insanı etkisi altına almaktadır. FAO, 2012 yılında dünyada 1,5 milyar baş sığır, 2,2 milyar baş koyun ve keçi, 199 milyon baş manda, ve 24 milyar adet kanatlı varlığı bulunduğunu açıklamıştır.

4 Hayvan sayısındaki sınırlı artış yanında, son 40 yıllık bir dilimde et ve süt üretimindeki artış ise, sütte % 84.9, ette % olduğu görülmektedir. Esasen etteki yükselişin önemli bir kısmının kanatlı sayısı ve kanatlı eti artışı olduğu görülmektedir. Dünyada ortaya çıkan et açığının ağırlıklı olarak kanatlı eti üretimi ile kapatıldığı görülmektedir. Tablo.3-Dünyada süt ve et üretimleri miktarlarının değişimi (1.ooo ton) (Anon.2013)( сүт жана эт азыктарын өндүрүү) % artış US ABD сүт süt эт et EU AB сүт süt эт et Африка Afrika сүт süt эт et дүйнө Dünya сүт süt эт et Dünya hızla gelişmekte ve değişmektedir, ancak insanoğlunun önemli ve değişmez bir sorunu yeterli ve dengeli beslenmedir. Çiftlik hayvanları, insanların hayati ihtiyaçlarının, en önemli ve en büyük kaynağıdır. İnsanların hayati ihtiyaçlarını 4 başlıkta toplayabiliriz. Bunlar; Protein, Enerji, Mineral, Vitamin lerdir. Bu ihtiyaçlar bitkisel ve hayvansal olarak iki kaynaktan karşılanabilir. Ancak birinin diğerinin yerine geçmesi söz konusu değildir. Tablo.4-Dünyada kişi başına düşen toplam protein miktarları (gr./kişi/gün) (Anon. 2014) (дүйнөдө жан башына белоктун жалпы суммасы) Toplam Protein Bitkisel Protein Hayvansal protein Hayv. Prot. / Topl. Prot. % si EU AB US ABD Африка Afrika дүйнө Dünya

5 Bu noktada, hayvansal ürünler taşıdıkları biyolojik özellikleri sebebiyle vazgeçilmez ve diğer besin maddeleri ile ikame edilemez bir konumdadır. İnsanın büyümesi, gelişmesi ve sağlıklı kalabilmesinin yanında, beyin gelişimi bakımından da önemli olan bir kısım esansiyel aminoasitler, sadece hayvansal kökenli proteinlerde bulunmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre sağlıklı bir insanın vücut ağırlığının her kilogramı için günde 1 gr protein tüketmesi ve bunun da % 42' sinin hayvansal kökenli olması gerekmektedir. Dünya genelinde kişi başına ortalama günlük protein tüketimi 80 gram olup, bunun 32 gramı ( % 40 ) hayvansal kaynaklı proteinlerden karşılanmaktadır (Tablo.4). Hayvansal besinlerdeki protein miktarları ette %15 20, balıkta %19 24, yumurtada %12, sütte %3-4, peynirde ise %15-25'dir. Yukarıda sayılan nedenlerden dolayı kırmızı et, beyaz et, süt, yumurta gibi hayvansal ürünlerin düzenli olarak tüketilmesi gerekmektedir. Tablo-5. Dünya Et Üretimi (FAO-Statistical-yearbook-2013).( World Эт өндүрүү ) Toplam Bin ton % büyüme ( ) Sığır- Manda Bin ton % büyüme ( ) Koyun- Keçi Bin ton % büyüme ( ) Kanatlı Bin ton дүйнө Dünya Европа Avrupa Түркия Türkiye Борбор Азия Orta Asya казахстанский Kazakistan Кыргызстан Kırgızistan Тажикстан Tacikistan түркмөнстан Türkmenistan Өзбекстан Özbekistan % büyüme ( ) FAO istatistiklerine göre, Kırgızistan hayvanlardan elde edilen toplam et üretim miktarı bakımından 188 bin ton et üretimi ile Orta Asya Türk cumhuriyetleri arasında ise 4. sıradadır. Kırgızistan da döneminde toplam et üretimi bakımından %-0.4 lük bir gerilemenin olduğu görülmektedir. Bu gerileme de tek istisna Koyun ve Keçi eti üretimindedir, döneminde Koyun ve keçi eti üretiminde % 1.6 lık bir büyüme söz konusudur (Tablo.5). Kırgızistan da döneminde süt üretiminde % 2.1 ve yumurta üretiminde % 6.0 lık bir büyümenin olduğu anlaşılmaktadır (Tablo.6). hayvancılık potansiyelinin tam olarak kullanılmadığını göstermektedir. Bu veriler Kırgızistan ın mevcut Tablo 7 den inceleneceği üzere kişi başı et, süt ve yumurta üretim miktarları şöyledir; Kırgızistan da kişi başı 61 yumurta, kg sığır ve manda eti, 8.77 kg koyun ve keçi eti, kg süt üretimi gerçekleşmiştir.

6 Tablo-6. Dünya Süt - süt ürünleri ve yumurta üretimi(fao-statistical-yearbook-2013). (World сүт өндүрүү, жумуртка өндүрүү ). Yumurta 2010-Bin ton % büyüme ( ) Süt- Milyon ton Tereyağı bin ton Peynir bin ton дүйнө Dünya Европа Avrupa Түркия Türkiye Борбор Азия Orta Asya казахстанский Kazakistan Кыргызстан Kırgızistan Тажикстан Tacikistan түркмөнстан Türkmenistan Өзбекстан Özbekistan Tablo-7. Kişi başına ortalama üretim miktarları (киши башына орточо). Yumurta Kg (adet) % büyüme ( ) Sığır- Manda Et (kg) Koyun- Keçi Et (kg) Süt (kg) Tereyağı (kg) Peynir (kg) дүйнө Dünya 9.21(153) Европа Avrupa 14.44(240) Түркия Türkiye 9.48 (158) Борбор Азия Orta Asya 6.91(115) казахстанский Kazakistan (192) Кыргызстан Kırgızistan 3.68 (61) Тажикстан Tacikistan 1.51 (25) түркмөнстан Türkmenistan 9.43 (157) Өзбекстан Özbekistan Kırgızistanda Hayvancılığın Durumu Kırgızistan ın çiftlik hayvanlarının toplam hayvancılık içindeki oransal değerlerinin yıllara göre değişimi Tablo 8 de gösterilmiştir. Bu tabloya göre Kırgızistan ın toplam çiftlik hayvanları içerisinde, sığır ve mandanın payı % 11.64, koyun ve keçinin payı % 46.0, kümes hayvanlarının payı ise % seviyesinde olup, Sığır ve manda değerlerinin yıllar içinde çok değişmediği ve çiftlik hayvanları içerisinde en düşük oranda bulunduğu anlaşılmaktadır. Koyun ve keçinin oransal olarak değerleri döneminde % 5 seviyesinde yükselerek % 46 ile birinci sıraya çıkmıştır. Aynı dönemde kümes hayvanlarında % 4 ün üzerinde bir azalma söz konusudur. Kırgızistan ın toplam sığır sayısı 2014 yılı itibari ile baş tır. Kırgızistan ın toplam sığır sayısında yıllık dönemde %12 lik (159 bin baş) bir artış söz konusudur. Sığır

7 sayısındaki bu artış bölgeler içerisinde en yüksek Issık göl oblast ta % 17.1 seviyesindedir. Bölgeler içerisinde sığır sayısında en düşük artış ise Talas oblast ta % 4.7 olmuştur(tablo.9). Tablo 10 dan görüleceği üzere Kırgızistan ın toplam inek sayısı 744 bin baştır. Osh oblast 340 bin baş sığır ile ve 171 bin baş inek sayısı ile Kırgızistan da ilk sırada ve 67 bin baş sığır, 33 bin baş inekle Talas oblast ta son sırada bulunmaktadır. Tablo-8. Kırgızistan Çiftlik hayvanlarının Toplam Hayvancılık içindeki Oransal Değerlerinin Yıllara Göre Değişimi (Fao.,STAT,2014) (Кыргызстан Animal баалуулуктар). Çiftlik hayvanları / Yıllar Sığır ve manda % Koyun ve Keçi % , ,22 42, Kümes Hayvanları % Tablo.9. Kırgızistan Bölgelere Göre Sığır sayıları (baş)( Кыргызстанда малдын саны) Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items artış % si Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic Баткен облусу Batken oblast Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast Нарын облусу Naryn oblast Ош облусу Osh oblast Талас облусу Talas oblast Чүй облусу Chui oblast Tablo.10. Kırgızistan Bölgelere Göre İnek sayıları (baş) (Кыргызстанда уйдун саны) Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic Баткен облусу Batken oblast Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast Нарын облусу Naryn oblast Ош облусу Osh oblast Талас облусу Talas oblast Чүй облусу Chui oblast artış % si ,

8 En yüksek sayıda at bulunan bölgenin Narin oblast olduğu, Chui oblast ı At sayısındaki artış bakımından % 26.4 ile Kırgızistan da birinci sırada bulunduğu görülmektedir(tablo 11). Tablo 12 incelendiğinde, Kırgızistan Cumhuriyetinde koyun ve keçi sayılarının döneminde % 15.7 lik bir artış gösterdiği ve bölgeler itibari ile ilk üç sırada Celal-abat, Osh ve Issık göl bulunmaktadır. Ülkede en fazla koyun ve keçinin olduğu Celal-abat ta dönemindeki artış ile de (% 22.4) birinci sırayı aldığı görülmektedir. Issık göl oblast ında tavuk sayısı döneminde % 15.8 azalmıştır. Buna karşılık Celal-Abat oblast ında % 21.9 ve Chui oblast ında % 27.9 luk bir artış görülmektedir(tablo 13). Tablo.11. Kırgızistan Bölgelere Göre At sayıları (baş) (Кыргызстанда жылкынын саны)). Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items artış % si Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic Баткен облусу Batken oblast Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast Нарын облусу Naryn oblast Ош облусу Osh oblast Талас облусу Talas oblast Чүй облусу Chui oblast Tablo.12. Kırgızistan Bölgelere Göre Toplam Koyun ve Keçi эчкилердин башы) (Head) sayıları (baş) (Койлордун жана Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items artış % si Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic Баткен облусу Batken oblast Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast Нарын облусу Naryn oblast Ош облусу Osh oblast Талас облусу Talas oblast Чүй облусу Chui oblast

9 Tablo.13. Kırgızistan Bölgelere Göre Tavuk sayıları(baş) ( Ій канаттуулары ) (Head). Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic Баткен облусу Batken oblast Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast Нарын облусу Naryn oblast Ош облусу Osh oblast Талас облусу Talas oblast Чүй облусу Chui oblast artış % si Tablo-14. Kırgızistan Çiftlik hayvanlarının, sayılarının Yıllara (Кыргызстан айыл чарба малдары, Year саны өзгөрүүлөр). Göre Değişimi (Stat.KG.,2016) Çiftlik hayvanları / Yıllar Sığır ( Baş) бука Koyun ( Baş) Койлор Keçi ( Baş) эчкилер At (Baş) Жылкылар Eşek (Baş) эшек Tavuk (Baş) жөжө Tablo-15. Kırgızistan sağılan hayvanlarının, sayılarının Yıllara Кыргызстан Year саны жаныбарларды, өзгөрүүлөр саап). Göre Değişimi (Fao.,STAT,2014)( Çiftlik hayvanları / Yıllar Sığır Koyun Keçi Toplam FAO verilerine göre Kırgızistan da sığır sayısı 2010 yılında iken bu değer 2014 yılı itibari ile başa yükselmiştir, artış oranı % 12 seviyesindedir. Aynı dönemde koyunlarda artış oranı ise % 20 düzeyindedir. Atların sayısındaki artış oranı ise, % 14 dür. Keçi ve eşek sayılarında bir azalma söz konusudur ve bu azalma sırasıyla, % 3 ve % 12 olmuştur(tablo.14). Kırgızistan da sağılan sığır sayısında yılları arasında % 13 lük bir artış olduğu görülmektedir. Koyun sayısında bir değişme söz konusu olmazken, keçi sayısında yarı yarıya bir azalma söz konusudur (Tablo-15).

10 Tablo.16. Kırgızistan Bölgelere Göre İnek başına yıllık ortalama süt verimi (kg) ( Бир уйдан саалган орточо жылдык сіт, кг) Yıllar Kyrgyz Republic Batken oblast Jalalabat oblast Issyk-Kul oblast Naryn oblast Osh oblast Talas oblast Chui oblast Kırgızistan da bölgelere göre inek başına yıllık ortalama süt verimi (tablo 16), koyun başına yıllık ortalama yapağı verimi(tablo 17), tavuk başına yıllık ortalama yumurta verimi (tablo 18) incelendiğinde, Kırgızistan da İnek başına yıllık ortalama süt veriminin 2010 yılında 2036 kg, 2014 yılında ise 2009 kg a indiği görülmektedir. Bölgeler itibari ile inek başına ortalama yıllık süt veriminin en yüksek 2891 kg ile Chui oblast ında en düşük veriminde Batken oblast ında olduğu görülür. Bu verilerin süt üretiminin geliştirilebileceği bir potansiyeli gösterdiğini söyleyebiliriz. Talas oblast ile Chui oblast ının koyun başına yapağı veriminde en yüksek değerleri aldığı görülmektedir. Chui oblast ının tavuk başına yumurta veriminde en yüksek değerleri aldığı görülmektedir(tablo.17 ve 18). Tablo.17. Kırgızistan Bölgelere Göre Koyun başına yıllık ortalama yapağı verimi (kg) (Бир уйдан саалган орточо жылдык сіт, кг) Kyrgyz Republic 2,6 2,6 2,5 2,5 2,4 Batken oblast 2,0 1,9 1,9 1,9 1,9 Jalalabat oblast 2,3 2,2 2,1 2,1 2,0 Issyk-Kul oblast 2,8 2,6 2,6 2,6 2,5 Naryn oblast 2,5 2,6 2,5 2,4 2,4 Osh oblast 2,8 2,7 2,6 2,6 2,5 Talas oblast 3,0 3,0 2,9 2,9 2,9 Chui oblast 2,8 2,8 2,9 2,9 2,9

11 Tablo.18. Kırgızistan Bölgelere Göre Tavuk başına yıllık ortalama yumurta verimi (adet) (Бир уйдан саалган орточо жылдык сіт, кг) Yıllar Kyrgyz Republic Batken oblast Jalalabat oblast Issyk-Kul oblast Naryn oblast Osh oblast Talas oblast Chui oblast Tablo.19. Kırgızistan da Çiftliklere Göre Hayvan başına yıllık verimlerin değişimi( ) (Айыл чарба Кыргызстанда малдын алмашуу жылдык кирешелүүлүгү) Süt verimi (kg) Yapağı Verimi (kg) Yumurta verimi ( adet) Total farms (Чарбалардын бардык тірлјрі) ,6 2, State farms ( Мамлекеттик чарбалар) ,1 2,9 - - Collective farms ( Коллективдик чарбалар) ,6 1, Farming (Дыйкан (фермер) чарбалары) ,6 2, Part time farms( Жарандардын жеке кјмјкчі чарбалары ) ,7 2, Kırgızistan Çiftlik hayvanlarının, 2008 ve 2012 yıllarında verim değerleri Tablo 20 den incelendiğinde ele alınan verimlerde 2008 yılına göre 2012 yılında azda olsa bir gerilemenin olduğu anlaşılmaktadır. Ancak genel değerlendirme olarak ineklerde süt veriminin düşük olduğu ve 100 dişi koyun ve keçi başına düşen kuzu ve oğlak sayısının da düşük olduğu bu iki konu üzerinde dikkatli bir değerlendirme yapılmalıdır. Bu iki özellikte de yeterli çalışmalar yapıldığında önemli gelişmelerin sağlanabileceği söylenebilir. Kırgızistan bölgelere göre, süt ve süt ürünlerinin yıllara göre değişimi (Tablo.21) görülmektedir. Bu tübloya göre Chui Oblast, Jalal-Abat oblast ve Osh oblast da en yüksek süt üretimi söz konusudur. Kırgızistan da kesilen hayvanlarının, sayılarının yıllara göre değişimi Tablo.22 verilmiştir. Kesilen hayvan sayısında ilk üç sıra Koyun, Sığır ve Keçi olarak sıralanmaktadır. Toplam 3 milyon baş üzerinde hayvan kesimi söz konusudur. Kırgızistan Cumhuriyeti'nde ortalama karkas ağırlığı(kg) ve bölgelere göre et üretim miktarları tablo

12 23 de görüldüğü gibi, sığırlarda karkas ağırlığı kg, dır. Koyun ve keçilerde ise ortalama karkas ağırlığı, kg dır. Tablo-20. Kırgızistan Çiftlik hayvanlarının, 2008 ve 2012 yıllarında verim değerleri(anon,2014) (Кыргызстан айыл чарба малдары, 2008-жылы жана 2012-жылы түшүм) Yıllık (kg) verim Kesimde Ortalama Canlı Ağırlık (Kg) 100 dişi hayvan başına düşen Жылдык кирешелүүлүк (кг) Кыргын орточо салмагы (кг) 100 сук малдын күнү нө Yıllar İnek süt уйдун сүтү Koyun yapağı кой жүн Sığır бука Koyun ve keçi Кой-эчкилерди At ат buzağı sayısı букачарларга саны kuzu-oğlak sayısı кой-эчкинин саны tay sayısı эркек эшек саны Tablo.21.Kırgızistan Cumhuriyeti'nde Bölgelere göre süt üretim miktarları (Bin ton) (Кыргыз Республикасынын аймагынан сүт өндүрүү ). Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic 1359,9 1358,1 1382,4 1408,2 1445,5 Баткен облусу Batken oblast 93,5 92,3 93,5 94,5 95,4 Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast 272,2 273,9 279,0 286,7 298,3 Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast 180,3 181,0 187, ,6 Нарын облусу Naryn oblast 116,8 117,1 117,2 117,7 117,7 Ош облусу Osh oblast 263,8 269,7 275,2 280,2 286,8 Талас облусу Talas oblast 84,5 74,8 75,6 76,3 77,0 Чүй облусу Chui oblast 341,4 341,9 347,4 353,3 362,0 Tablo-22. Kırgızistan kesilen hayvanlarının, sayılarının Yıllara (Союлган малдын саны). Göre Değişimi (Fao.,STAT,2014) Çiftlik Sığır Koyun Keçi Koyun ve keçi At Domuz Toplam hayvanları (Baş) (Baş) (Baş) Ort. Karkas (Baş) (Baş) (Baş) / Yıllar ağ. (kg)

13 Tablo.23.Kırgızistan Cumhuriyeti'nde Sığırlarda Ortalama karkas ağırlığı(kg) ve Bölgelere göre Et üretim miktarları (Bin ton) (Эт өндүрүш көлөмү менен аймактагы). Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic 187,8 190,4 192,3 193,2 202,7 Баткен облусу Batken oblast 14,8 14,8 15,1 15,1 15,2 Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast 25,7 26,8 27,3 27,8 29,2 Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast 23,7 24,1 24,9 25,1 26,3 Нарын облусу Naryn oblast 23,6 23,1 23,4 23,3 23,5 Ош облусу Osh oblast 39,5 40,0 40,3 40,5 42,0 Талас облусу Talas oblast 12,7 12,6 11,2 11,1 11,4 Чүй облусу Chui oblast 46,7 47,8 49,1 49,3 54,1 Tablo.24. Kırgızistan Cumhuriyeti'nde Bölgelere göre yumurta üretim miktarları (Bin Adet) ( Жумурткаларды өндүрүү ) Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic 373,1 392,8 416,9 421,5 445,8 Баткен облусу Batken oblast 21,7 20,4 20,6 20,9 21,1 Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast 43,6 45,7 47,5 50,6 52,4 Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast 74,7 76,2 72,8 64,4 56,0 Нарын облусу Naryn oblast 6,7 6,6 6,7 6,8 6,8 Ош облусу Osh oblast 42,4 43,7 44,9 46,8 48,4 Талас облусу Talas oblast 20,1 19,5 20,5 20,7 20,9 Чүй облусу Chui oblast 161,2 177,8 201,2 208,9 238,2 Tablo.25. Kırgızistan Cumhuriyeti'nde Bölgelere göre yapağı üretim miktarları (ton) ( Табигый салмактагы жүндү өндүрүү ) Көрсөткүчтөрдүн аталыштары Items Кыргыз Республикасы Kyrgyz Republic ,5 Баткен облусу Batken oblast ,5 Жалал-Абад облусу Jalal-Abat oblast ,6 Ысык-Көл облусу Yssyk-Kul oblast ,5 Нарын облусу Naryn oblast ,1 Ош облусу Osh oblast ,0 Талас облусу Talas oblast ,3 Чүй облусу Chui oblast ,0

14 Bölgelere göre yumurta üretim miktarları tablo 24 den incelendiğinde bütün üretimin hemen yarıdan fazlasının (%53) yalnızca Chui oblast ta olduğu görülmektedir. Tablo 25 da yapağı üretiminin en düşük (666.5 ton) olduğu bölge Batken oblast tır. Tablo-26. Kırgızistan toplam tarım alanlarına göre bazı tarım alanlarının % miktarı (Fao.,STAT,2014) (% Кыргызстандын жалпы айыл чарба аянтынын айыл чарба айрым суммасы боюнча) Tarım Alanı Çayır-Meralar/ İşlenebilir toprak/ Daimi Ekinler/ Toplam Tarım Alanı / Top.Tarım Alanı Top.Tarım Alanı % Top.Tarım Alanı Değişimi Yıllar % si si % si % , , , , Kırgızistan toplam tarım alanlarına göre bazı tarım alanlarının % miktarı incelendiğinde Çayır ve meraların toplam tarım alanlarının % 87 sini oluşturduğu görülmektedir. Bu değer ekonomik hayvan yetiştiriciliğinin Kırgızistan için çok büyük bir potansiyelinin varlığını göstermektedir. Bu potansiyel değerlendirilmesine çok yönlü ihtiyaç bulunmaktadır ( Tablo 26 ). 4- Hayvan Yetiştiriciliğinin Sorunları ve Çözüm önerileri Hayvan yetiştiriciliğinin sorun alanları genel olarak 10 başlıkta incelenebilir. Bunlar; 1. Yetiştirici Eğitimi, 2. Kayıt tutma ve Veri tabanları, 3. Hayvan Materyali Üretimi 4. Hayvan Sağlığı, 5. Yem ve Girdi, 6. Finansman ve destekleme 7. İzleme ve Denetim Hizmetleri. 8. Örgütlenme veya yetiştirici organizasyonları 9. Pazarlama, 10. Hayvancılık Politikası,

15 Sorun alanları, hayvansal üretim konularının tamamını kapsamaktadır. Temel alanlarda belirlenen bu sorunlar, Kırgızistan ın hayvancılık sektörü ve hayvansal üretimin geliştirilmesinde sorunların çözümüne yönelik uyguladığı politikaların ve bu kapsamda uygulanan desteklemelerin mevcut potansiyelin değerlendirilmesi için ne kadar yeterli olduğunu göstermesi açısından dikkatlice değerlendirilmelidir. Kırgızistan hayvan yetiştiriciliği için GZTF analizi (yani güçlü ve zayıf yönler belirlenmeli, kısa, orta ve uzun dönem için, fırsat ve tehtid ler ortaya konulmalıdır. Kırgızistan hayvancılığında öncelikli olarak 7 temel alan üzerinde durulması gerekmektedir, Bunlar; a- Kayıt tutma ve Değerlendirme, b-verimlerin geliştirilmesi veya hayvan ıslahı, c- Örgütlenme veya yetiştirici organizasyonları, d- Çayır ve meraların değerlendirilmesi, e-hayvancılık desteklemeleri, f-hayvan hastalıkları ve sağlık koruma, g- Yetiştirici eğitimi dir. a- Kayıt Tutma ve Değerlendirme Hayvan yetiştiriciliğinin geliştirilmesinde birinci kilit nokta numaralama ve kayıtların tutulması değerlendirilmesidir. Hayvansal ürünlere gittikçe artan talebin karşılanabilmesi için ya hayvan sayısı artırılacak veya birim başına verim yükseltilecektir. Hayvan sayısının sürekli artırılması mümkün olmadığı için, birim başına verimi yükseltmek zorunludur. Bu ise genotipin ıslahı ve çevrenin iyileştirilmesi ile mümkündür. Bu ikisi birbirinden ayrı düşünülemez. Çünkü çevre ne kadar iyileştirilse de verim seviyesi hayvanın genetik kapasitesinin üstüne çıkamaz. Bunun yanında genotipik değeri bir hayvanın ne kadar yüksek olursa olsun sağlanacak verim düzeyi çevreye tamamen bağımlıdır. Genotip ve çevrenin istenilen yönde değiştirilebilmesi için kayıt tutmak ve kayıtlarının uygun şekilde değerlendirilmesi gerekir. Hayvancılık İşletmelerinde Toplanması Gereken Bilgiler 4 grupta toplanır, bunlar, 1-Üreme kayıtları (Doğum, aşım, v.s.), 2-Verim kayıtları (Süt, et, yumurta, yapağı ve yavru),

16 3-Yetiştirme ve yemleme kayıtları (Büyütme, Besi, İlkbahar Meraya çıkış, otlatma, barındırma ve sulama v.s.), 4-Sağlık bilgileri (aşı, hastalık, tedavi v.s.),kayıtlarıdır. İşletme sahibi önce hangi bilgilere ihtiyacı olduğuna ve bunları hangi yollarla toplayabileceğine karar vermelidir. Ancak bütün işletmelerde aynı metotlarla benzer kayıtların elde edilmesi ile çeşitli çalışmalarda bir araya gelebilmek ve bilgilerinin mukayesesini yapabilmek için önemlidir. Bu bilgilerin zamanında ve doğru bir şekilde toplanması son derece önemlidir. Son yıllarda bilgisayarların yaygın ve etkili olarak kayıtların tutulması ve değerlendirilmesinde kullanılması, hayvan yetiştiriciliği ve ıslahında büyük yararlar ve kolaylıklar sağlamıştır. b-verimlerin geliştirilmesi veya hayvan ıslahı Hayvan yetiştiriciliğinin geliştirilmesinde ikinci kilit nokta verimlerin geliştirilmesi veya hayvan ıslahı dır Kırgızistan hayvancılığında verimlerin geliştirilmesi veya ıslahı için küçük sürülerin ıslahında açık elit sürü yetiştirme planı nın halk elindeki sürülerde uygulanması ile daha etkili sonuçların alınabilecektir. Açık elit sürü yetiştirme özellikle bölgesel yerli ırkların gen kaynağı olarak korunması ve kullanılması ile bu ırkların çeşitli verimlerinin ıslah edilmesi çalışmalarında önem kazanmaktadır. Elit sürü en az, 100 baş inekten oluşmalıdır. Bu küçük sürülerde sağlanacak yıllık genetik ilerlemenin büyük olmayacağı bilinmelidir. Fakat gelecekte oluşabilecek imkanlara göre sürünün büyütülmesi veya biyoteknolojik yöntemlerden yararlanılarak yıllık genetik ilerleme artırılabilir. Bu sürüde soy kütüğü kayıtları, çeşitli verimler, süt, et, döl, büyüme, hastalık, ölüm, doğum ve aşım gibi olaylarla ilgili bilgilerin ayrıntılı olarak kayıt edilmesi gerekmektedir. Tutulan kayıtlar bilgisayar aracılığı ile günlük işlenerek yararlanmaya hazır halde bulundurulmalıdır. Elit sürü her yıl % 20 oranında yenilenmelidir. Sürü sabit tutulacak ise bu gaye ile elit sürüden elde edilen düvelerden soy kütüğü kayıtları büyüme ve annelerinin verimlerine bakılarak en iyi düvelerden ayıklananların yarısı kadar hayvan seçilecektir (Şekil 1). Bunlara ek olarak üretim sürülerinden (yetiştiricilerden) I. laktasyonunu tamamlamış yüksek verimli inekler sürü yenilemede ayıklananların diğer yarısını tamamlamak için kullanılır. Bunun için yılın belli dönemlerinde yöredeki sürüler incelenerek seçimde dış görünüş ve yetiştiriciler tarafından bildirilen verimler esas alınmalıdır. Üretim sürülerini inceleyecek ve

17 hayvan seçimini yapacak kişilerin bu konuda uzman olmaları ve belirli bir standarda göre seçim yapmaları gerekir. Elit sürüde kullanılacak boğalar yalnızca elit sürüden seçileceklerdir. Bunun için performans testi sonuçları ve soy kütüğü kayıtlarından yararlanılmalıdır. Çekirdek sürü için seçilemeyen ancak, damızlık niteliği iyi olan boğalar suni tohumlama veya doğal aşım yoluyla üretim sürülerinde kullanılmalıdır. Ayrıca elit sürüde damızlık fazlası boğa, düve ve ineklerden damızlık nitelikli olanların da üretim sürülerine katılması sağlanır. Bunun için özendirici önlemler alınmalıdır. Ayrıca damızlık fazlası hayvanlar yeni tiplerin geliştirilmesinde ve değişik melezlemelerde kullanılabilir. Elit Sürü Ayıklama Erkek ve Dişi Yavrular Seleksiyon ve Ayıklama Üretim Sürüleri Şekil 1. Halk elinde ıslah ve açık elit sürü yetiştirme planı. c- Örgütlenme veya yetiştirici organizasyonları Hayvancılığın geliştirilmesinde üçüncü kilit nokta örgütlenme veya yetiştirici organizasyonları dır Et ve Süt üretiminin ülkede geliştirilmesine yönelik oluşturulması gereken organizasyonlar Şekil 2 ve 3 de gösterilmiştir. Bu organizasyonlarda mutlaka ilgili üretici yer almalı ve devletin bu organizasyonları geliştirmeye yönelik teşvik, kredi ve destekler sağlaması, hatta bütün teşvik ve desteklerin ön şartını bu organizasyona en az bir yıllık üye olan yetiştiricilere verilmesi gerçekleştirilmelidir.

18 ÜRETİCİ Ürünlerin Nakli ve İşlenmesi Teknik ve Sağlık Hizmetleri MERKEZİ ORGANİZASYON (Vakıf, Dernek, Birlik, Kooperatif veya A.Ş. şirket) Ambalajlama ve pazarlama İthalat ve ihracat TÜKETİCİ Şekil 2. Hayvansal Üretimin Geliştirilmesinde Üretici ve Tüketicinin Yararına Olacak Organizasyon Modeli MERKEZİ ORGANİZASYON YÖNETİMİ Karma Yem Üretimi, Depolama ve Dağıtım Ünitesi Süt toplama, depolama ve işleme ünitesi Teknik Hizmetler Sağlık Hizmetleri Hayvan Kesim, Depolama ve İşleme Ünitesi. Suni Tohumlama hizmetleri Yayım ve Pazarlama Ünitesi Şekil 3. Et ve Süt Üretiminin Geliştirilmesine Yönelik Hayvan Yetiştiriciliğinde Merkezi Organizasyonun Örgütlenmesi (Vakıf, Birlik, Dernek, Kooperatif veya Şirket) Bu organizasyonlar üye üreticilerine teknik ve sağlık hizmetleri vermeli, kaliteli fabrika yemi temin edebilmeli, ürünlerini işletmeden en uygun şekilde almalı ve sahip olduğu veya anlaşma

19 yaptığı tesislerde (yem fabrikası, et kombinası ve süt fabrikası gibi) işleyip ambalajlayarak bayii veya marketlere satış için dağıtmalıdır. Yurt içi ve yurt dışı satış bağlantıları yaparak ihracatı geliştirerek hayvancılığın gelişmesinde katkıda bulunmalıdır. Böylece yetiştirici yalnızca üretimin bir aşaması ile ilgilenecek, tüketiciye kadar olan diğer aşamaları ise, üyesi veya ortağı olduğu organizasyon onlar adına yapacaktır. d-yetiştirici eğitimi, Hayvancılığın geliştirilmesinde dördüncü kilit nokta yetiştiricilerin eğitimidir. Üreticilere hayvan yetiştiriciliğinin teknik yönleri ve yetiştiricinin düzenli olarak yapması gerekenler kurs ve diğer toplantılarla anlatılmalıdır. e-hayvancılık desteklemeleri dir. Hayvancılığın geliştirilmesinde beşinci kilit nokta hayvancılık desteklemeleri dir. Yetiştiricilerin desteklenmesi gereken alanlar bölge bölge belirlenmeli ve daha çok küçük ve orta büyüklükteki işletmelere öncelikli desteklemeler yapılmalıdır. Büyük işletmelere yapılacak destekler büyüklüklerine bağlı olarak % 50 ve %75 oranında azaltılmalıdır. Ürün ve üretimin desteklenmesi önemlidir. 5-Sonuç ve genel Değerlendirme 1-Hayvan yetiştiriciliği ülkede bulunan geniş çayır ve mera alanlarına dayalı olarak geliştirilmelidir. 2-Çayır ve meraların etkili kullanımı için eğitim ve diğer tedbirler alınmalıdır. Böylece daha ekonomik üretim ve rekabet gücü kazanılacaktır. 3- Sığır ve koyunlarda numaralama, kayıtların tutulması ve mevcut ırkların verim değerlerinin tespiti çalışmaları yapılmalıdır. 4- Ülkenin şartlarına uygun yerli ve kültür ırklarının belirlenmesi çalışmaları yapılmalı ve bu ırkların yaygınlaştırılması sağlanmalıdır. 5- Ülkenin yerli genetik kaynakları belirlenmeli ve bunların geliştirilmesi ve ıslahı halk elinde yapılmaya çalışılmalıdır. Küçük sürülerin halk elinde ıslahı için aşağıda verilen ıslah modeli uygulanabilir. 6- Yetiştiricilerin özellikle yavru verimi ve kaba yem üretimi desteklenmeli, döl verimi etkinliğinin artırılması için eğitim çalışmaları yapılmalıdır. 7- Hastalıklardan korunma için aşı ve ilaçlama tedbirleri alınmalıdır. Sonuç olarak, sığır yetiştiriciliği üretimin her aşamasında bilgi ve destek ihtiyacı olan önemli bir sektör haline gelmiştir. Yetiştiricilerin tek başına yalnızca üretimin bir aşamasını

20 yapabileceği bilinmeli, diğer aşamalarında mutlaka çok yönlü işbirliği ve destekler olmalıdır. Örneğin sığırların dengeli ve sağlıklı beslenmesi için ihtiyaç duyulan bilgi yanında, çayır ve meraların etkili kullanımı, uygun yemlerin üretimi (silaj, yem bitkisi gibi) veya dışarıdan kaliteli yemin temin ve tedariki (süt inek yemi, buzağı büyütme yemi gibi) ile suni tohumlama, kayıt tutma, sağım, sağlık ve teknik hizmetler yetiştiricilerin tek başına başarabileceği işler değildir. Üretilen etin ve sütün direk pazarlanması veya işlenerek ambalajlanıp tanıtımı ve tüketiciye sunulması kolay işler değildir. Ayrıca bütün bu faaliyetler için uygun ve gerekli alet-ekipmanların temini ve kullanımı genellikle uzmanlık gerektirir. İşte bütün bu nedenlerle hayvan yetiştiricisi, tek başına bırakılmamalıdır. Birçok Avrupa ülkesinde hayvan yetiştiricilerinin hemen tamamı ( % i) birlik, dernek veya kooperatif gibi organizasyonların içerisinde bulunmaktadırlar. Küçük ve Orta ölçekli işletmelerin çok yönlü destek kapsamında bulunması ve hedef bu işletmelerin geliştirilmesi olmalıdır. Hayvancılık bugün, gelişmiş ülkelerde çok önemli bir endüstri haline gelmiştir. Ekonominin ayrılmaz temel bir parçası olmuştur. Sonuçta tarım ve hayvancılık ulusal düzeyde geliştirilmesi gereken stratejik bir sektör olarak dikkate alınmalıdır. 6-Yararlanılan kaynaklar 1- Akman. N., E. Tuncel., N. Tüzemen., S. Kumlu., M. Özder., Z. Ulutaş Türkiye Sığırcılık İşletmelerinin Yapısı ve Geleceğin Sığırcılık İşletmeleri. Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi Ocak TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Ankara. 2- Akman. N., Tuncel.E., Yener. M., Özkütük. S., Tüzemen. N., Yanar. M., Koç. A., Şahin. O., Kaya.Y.Ç., Türkiye de Sığır Yetiştiriciliği. Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi, 3-7 Ocak, Ankara. 3-Anon.,2007. Kyrgyz Republıc Country Development Strategy ( ). 4- Anon.,2009. The Concept of Food Security of the Kyrgyz Republic for Anon Fao/Wfp Crop And Food Securıty Assessment Mıssıon To Kyrgyzstan-2010, Special Report. 6- Anon., Envıronmental And Socıal Management Plan. The Kyrgyz Republıc Mınıstry Of Agrıculture And Melıoratıon Pasture And Lıvestock Management Improvement, Project FAO.,2013. FAO-Statistical-yearbook FAO.,2015. FAOSTAT. Food And Agrıculture Organızatıon Of The Unıted Natıons Statıstıcs Dıvısıon Özhan, M., Tüzemen, N., Yanar, M Büyükbaş Hayvan Yetiştirme. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Notu, Yayın No :134, Erzurum. 18-Tüzemen, N., Yanar, M., Akbulut, Ö., Aydın, R., Türkiye Sığır Islahı Stratejisi. "Doğu Anadolu Tarım Kongresi", Eylül, 1998, Erzurum.