Bedri Alpar (1), Selma Ünlü (1) (1) (2), Mehmet (2)

Transkript

1 Bedri Alpar (1), Selma Ünlü (1) (1) (2), Mehmet (2) (1) Tel: , e- (2) Özet i,, daha, s Marmara the mara is a s We, Anahtar Kelimeler:, 29

2 1. Giriş Kıta ile deniz arasında tampon bölgeleri oluşturan kıyı alanları, sedimentleri ilksel jeomorfolojik koşullar üzerinde bir yerden başka bir yere taşıyarak etki yapan hidrodinamik koşullar, iklim değişimleri ve biojeokimyasal faktörler tarafından denetlenirler (Şekil 1). Birbirleriyle doğrudan etkileşimli bu süreçleri denetleyen en önemli faktörler, taşınan sedimentin kaynağı, giriş miktarı ve depolanma alanının özellikleridir. Şekil 1. Kıyı alanlarında etkili olan temel süreçler ve aralarındaki ilişkiler (Reed vd., 2009). İstanbul Boğazının Marmara Denizi yaklaşımındaki (Şekil 2) deniz tabanı yüzey sediment dokusu, yüzey çökelleri tane boyutlarının alansal yönelim özellikleri kullanılarak yapılmış granülometrik sediment taşınım analizleri, sedimentin içindeki organik madde içeriği ve bir aromatik hidrokarbon bileşiği olan Perilen in alansal dağılımları, doğal karasal ve diğer antropogenik malzemenin ortama değişik yollardan girdiğini ve deniz tabanındaki olası net taşınımlarını göstermiştir (Alpar vd., 2012; 2013a,b). Denizel ortama giren sediment parçacıkları güncel hidrodinamik koşullar altında özellikle yakın kıyı alanı boyunca sürüklenerek taşınmaktadır. Üzerinde sedimanter süreçlerin sürdüğü şelf alanının, İstanbul Boğazının doğal uzantısını oluşturan m derinliğindeki dar kanal ile kesilmesi sonucu ortaya çıkan jeomorfolojik yapı, sediment taneciklerinin taşınım, depolanma ve erozyon süreçlerini doğrudan etkilemektedir. Doğal denizaltı morfolojisi yanında sediment dokusunun bölgesel dağılımında en belirleyici faktörler, dalga ve akıntı dinamiği ile birlikte taşınım ve depolanma ortamlarının kıyıya ve akıntı sistemlerine olan uzaklığıdır. Süregelen sediment taşınımının şiddetli Boğaz akıntıları ile etkileşimi, taşınım, depolanma ve erozyon şartlarının değişmesine neden olmaktadır. Bu değişimlerin şiddetleri ve zamansal değişimleri kıyı mühendisliği çalışmaları açısından önemlidir. Bu amaçla, İstanbul Boğazının Marmara Denizi yaklaşımındaki günümüz oşinografik ve hidrodinamik koşulları kritik yerlerde ve daha sık aralıklarla alınan profil şeklindeki ölçümler yardımıyla incelenmiştir. Elde edilen bulgular başta deniz tabanı sediment taşınımı olmak üzere, bu kesişim bölgesinin kıyı alanlarında etkili olan temel süreçlerin anlaşılmasında altlık veri teşkil edecek, böylece kıyı ve deniz mühendisliği alanında karşılaşılan bazı sorunların çözümünde kullanılabilecektir. 30

3 Şekil 2. İstanbul Boğaz kanalı doğal uzantısı üzerinde alınmış akıntı profilleri ve akıntı zamansal değişimlerini incelemek için seçilen modelleme noktaları. 2. Materyal ve Metot SBE 25 Sealogger CTD sistemi ile Haziran 2912 tarihlerinde fiziksel (sıcaklık, iletkenlik ve basınç) ölçümleri alınmış, tuzluluk ve derinlik değerleri ise bu verilerden hesaplanmıştır. Ölçme doğrulukları sıcaklık için 0.01 C, iletkenlik için S/m ve derinlik için menzilin %0.1 i kadardır. Akıntı ölçümleri ise TELEDYNE RD Instruments tarafından üretilmiş Workhorse Sentinel ADCP sistemi kullanılarak Haziran 2012 ve Eylül 2013 tarihlerinde yapılmıştır. Boğaz kanal uzantısına ek olarak deniz tabanı morfolojisinde yer alan kum sırtları ve gerisinde oluşturdukları çukurluklar nedeniyle akıntı profilleri Boğaz çıkışında ve Ahırkapı sahilleri önünde yoğunlaştırılmıştır. Bu sayede İstanbul Boğazından çıkan jet akıntı yapısı ve bu yapıya bağlı ikincil sirkülasyon yolları örneklenebilmiştir. Kullanılan ADCP sisteminin geniş bant (300 khz) sinyal işleme teknolojisi sayesinde veri çözümlemesi yüksektir. Sistemin yön doğruluğu ±2, seçilen hücre aralığına göre düşey çözümlemesi ise 1 m dir. Çalışmada tekne hızı yaklaşık 3.5 knot, atış oranı da 2 Hz seçilmiştir. Akıntı hız değerleri taban izleme (bottom tracking) yöntemi ile hesaplanmıştır. Akıntı hızı ölçümünün cm/s cinsinden doğruluk miktarı hedef parçacığın ADCP aynalarına göre yaptığı hızın %0.5 i kadardır. Pratik uygulamalarda bu değere ± 0.5 cm/s hata payı da eklenmelidir. Ölçülen akıntı verilerine göre oluşturulan akım yapısı, k- türbülans hidrodinamik sayısal modeli ile test edilmiştir. Sayısal modelleme için Danimarka Hidrolik Enstitüsü tarafından geliştirilen üç boyutlu hidrodinamik 31

4 yazılım MIKE 3 kullanılmıştır. Model üç ve iki boyutlu olarak çalıştırılmıştır. Üç boyutlu modelde akıntı yapısı üç hız bileşeni ve bileşke hız ile tanımlanabilmiştir. 3. Sonuçlar İstanbul Boğazı kanalı doğal uzantısının Marmara Denizi kuzey şelfi ile kesiştiği bölgedeki engebeli deniz tabanı morfolojisi, yüksek enerjili hidrodinamik koşullar, sediment girdisi ve süregelen biyojeokimyasal faktörler sediment taşınımı üzerine doğrudan etki etmektedir. Hidrodinamik koşullar dikkate alındığında ve bölgenin gelgit özellikleri mikro ölçekte olduğundan, sediment taşınımı üzerindeki en etkili fiziksel kontrol süreçleri dalga ve ortamın tabakalı oşinografik yapısı bünyesindeki akıntılardır. İstanbul Boğazı güney çıkışını etkileyen dalgalar genellikle rüzgâr kaynaklıdır. Ekim-Nisan aralığında hâkim polar ve Mayıs-Eylül aralığında hâkim tropikal hava kütlelerinin geçiş sahasında yer alan çalışma bölgesinde etkili olan rüzgâr genel olarak kuzey sektörlüdür. Ancak frontal dönemlerde cephe geçişlerine bağlı olarak kuvvetli Lodos rüzgârları da görülmektedir (Özhan ve Abdalla, 1999). Bölgede feç tam gelişmiş deniz durumu hali için gerekli feçten, esme süresi de tam gelişmiş deniz durumu hali için gerekli esme süresinden daha küçük olduğundan, çalışma sahasında gelişmekte olan deniz durumunun hâkim olduğu söylenebilir. Shore Protection Manual de verilen yönteme göre aylık ortalama belirgin dalga yükseklikleri kış aylarında 3 metreye ulaşmaktadır. En yüksek dalga yüksekliği ise Aralık ayında ve 5 m ölçülmüştür (Özhan ve Abdalla, 1999). Belirgin dalga yüksekliğinin tüm yıl boyunca belirtilen dalga yüksekliği sınıflarına göre değişik yönlerden oluşma oranlarını gösteren yıllık dalga gülü incelendiğinde, hâkim dalga güneybatı yönlüdür (Özhan ve Abdalla, 1999). Gerek İstanbul Boğazı gerekse Marmara Denizi çıkışındaki dinamik ve tabakalı oşinografik yapılar üzerinde yapılmış gözlemsel (Ünlüata vd., 1990; Beşiktepe vd., 1994, 1995; Özsoy vd., 1998, 2001; Rank vd., 1998), deneysel (Gregg vd., 1999; Gregg ve Özsoy 2002, Özsoy vd., 2001) ve model (Oğuz vd., 1990, Sözer ve Özsoy, 2002) çalışmaları mevcuttur. Ortak sonuçlar, keskin bir yoğunluk tabakalaşması şeklinde tanımlanabilecek bir yapının, Karadeniz den gelen az tuzlu ve daha az yoğun üst tabaka akımı ile tersi yöndeki tuzlu ve daha ağır alt tabaka akımından oluştuğunu göstermektedir. Ancak bu yapı statik değildir. Sistem içinde, su seviyesi ve barometrik basınç farkları, rüzgâr gerilimi ve su bütçesi gibi etkiler sonucunda günlük, mevsimsel ve yıllar-arası zaman ölçeklerinde önemli değişkenlikler oluşmaktadır. Bu değişimlerin en belirgin sonuçları sistem üzerinde oluşan kısa süreli alt ve üst su blokajlarıdır. Üst su blokajının oluşmadığı dönemlerde İstanbul Boğazı yüzey akıntısı Marmara Denizine çıktığında püskül şekilli bir akıntı yapısı oluşturmaktadır. Bu akıntı yapısı (jet akıntısı) neredeyse tek başına bütün doğu Marmara Denizindeki akıntı sistemini belirleyici özellik taşımaktadır. (Chiggiato vd., 2012). Jet akıntısının belirleyici rolü mevsimlere ve meteorolojik şartlara bağlıdır. Şiddetli kuzeydoğulu rüzgârların hâkimiyetinde küçük-ölçekli (<25 km) ve değişken eddy akımları düşey karışıma neden olmaktadır. Jet akıntısı zayıfladığında ise (sonbahar ve kış aylarında) hakim rüzgâr hızı ve yönü akıntı 32

5 sirkülasyonu daha fazla kontrol etmeye başlar ve bu nedenle akım yönleri daha karmaşık bir hal alır ve akım terslenmeleri bile oluşabilir (Gerin vd., 2013). Bu dönemlerde güneyli rüzgârlar da hâkim ise eddy akımları parçalanır, küçük döngülere dönüşür ve zayıflayan üst tabaka akımı İstanbul Boğaz güney çıkışındaki batı kıyıları boyunca ilerleme eğilimi gösterir (Beşiktepe, 2007). Yapılan akıntı ölçümlerinin değerlendirmesinde kullanılmak üzere yapılan CTD ölçümleri de bölgenin bu tabakalı yapısını açıkça ortaya koymuştur (Şekil 3). Görüldüğü gibi Marmara Denizinin üst metresi az tuzlu Karadeniz suyunun etkisindedir. Üst su ile alt su tabakaları arasındaki geçiş tabakasının zamana bağlı olarak m kadar derinden başlayarak m derinliğe kadar uzanması, üst tabaka kalınlığının kısa zaman süreleri içinde hızlı değişimler oluşturabildiğini göstermiştir. Şekil 3. Çalışma dönemini temsil eden sıcaklık, tuzluluk ve yoğunluk düşey dağılımları. Kesitler ODV yazılımı (Schlitzer, 2013) kullanılarak elde edilmiştir. Akıntı özelliklerinin belirlenmesi, modellenmesi ve ileriye dönük tahmin edilebilmesi birçok kıyı mühendisliği planlama sürecinde dikkate alınması gereken husustur. İstanbul Boğazı ve Marmara Denizi üst ve alt tabaka akıntı durumu hakkında yapılmış çalışmalar mevcut olsa da, değişken ve ölçümleri daha zor olan dip akıntısı değişimleri, bunların tabanda yarattığı sürtünme ve sediment taşınımına olan etkileri konularında yeterince çalışma yoktur. ADCP profillerinde ilk dikkati çeken özellik yüzeyde yer alan Boğaz jet akıntısıdır (Şekil 4). Boğaz jet akıntısını yaklaşık olarak dikine kesen bu hatta Boğaz kanalının tam karşısına gelen kesimde m derinliğin üzerinde akıntı hızı 30 cm/s nin üzerine çıkmaktadır ve akıntı yönü güneye ( arasında) doğrudur. Sarı rengin hâkim olduğu üst tabaka akıntı hızı boğaz kanalı içinde 40 cm/s den daha yüksektir. Hattın en doğusunda üst tabaka akımının hızının hızlı bir şekilde azaldığı ve akıntının kuzeye yöneldiği gözlenmiştir. Boğaz jet akıntısının dışında kalan kesimde akıntı hızı cm/s nin altında kalmıştır. Yaklaşık 12 m den daha aşağıda kalan kesimde 33

6 akım yönü profil boyunca genellikle KKD-KD arasında değişmektedir. Boğaz kanalına yakın kesimlerde yer alan kum sırtları akıntı sistemini kısmen etkilemektedir. Şekil 4. ADCP04 numaralı hat üzerinde ölçülen akıntı yönü ve sürati. Akıntı mevsimlere, günlere ve hatta saatlere göre değişken olabildiğinden farklı zamanlarda alınan ölçümler karşılaştırılırken dikkatli olmak gerekir. Ölçüm yapılan 3 gün içerisinde basınç, rüzgâr hızı ve yönü gibi meteorolojik şartlar aynı kalmıştır. Gün içinde çıkan esinti ancak deniz yüzeyinde hafif çırpıntı yapacak düzeyde kalmıştır. Bu durumun akıntı şartları üzerinde önemli bir değişime yol açmadığı varsayılarak bütün akıntı kesitlerinin bir arada değerlendirilmesine çalışılmıştır. Üç gün boyunca şartlarda küçük değişimler de olabileceği varsayımıyla yüzeyden başlamak üzere deniz tabanına kadar 5 m aralıklarla ortalama akıntı yön ve sürat kesitleri yatay düzlemde belirlenmiştir (Şekil 5). Her yatay kesit için kendi derinliği ile 1 m üstü ve 1 m altının değerlerinin vektörsel ortalaması alınmıştır. Şekildeki vektörler akıntı akım yönünü göstermektedir. Vektör uzunlukları o noktadaki ortalama akıntı sürati ile orantılıdır. Akıntı sürat dağılımının daha iyi gözlenmesi için dağılımlar ayrıca dereceli geçişli renklerle gösterilmektedir. Buna göre daha koyu (kırmızı) renkli olan yerlerde akıntı sürati daha fazladır. Boğazdan çıkan jet akıntısının ancak 10 m derinliğe kadar etkili olarak yüzeyde kaldığı gözlenmektedir (Şekil 5). Akıntı hızı İstanbul Boğazı çıkışından Marmara Denizine doğru azalmaktadır. Derine inildikçe ise, akıntı yapısının Boğaz oluğunun doğal yapısına uyumlu olarak süratinin azaldığı ve özellikle 25 m derinlikten sonra burgaçlar oluşturduğu gözlenmiştir. 34

7 Şekil 5. Haziran 2012 döneminde alınan ADCP akıntı vektörlerinin alansal ve derinlikle değişimi. Mike Hidrodinamik Modül temel denklemlerin çözümünde yapılandırılmamış (Mike 3 HD FM) ağ yaklaşımı kullanılmıştır. Model sonuçları mevsimsel olarak farklı derinliklerde değerlendirilmiş, buradan sayısal model kalibrasyonu yapılmıştır. Uygulama sahasına ait akıntı gülleri elde edilerek akıntı iklimi tanımlanmıştır. Akıntı sisteminin yıllık değişimi incelendiğinde, iki tabakalı akım yapısının yılın %65 döneminde olağan dinamiğini koruduğu belirlenmiştir. Yılın yarısı kadar sürede (183 gün) üst tabaka akımının hızı 1 m/s yi geçmemiştir. Kuzey ve güney yönlerden gelen fırtınalar İstanbul Boğazı nda kısa dönemli olarak akıntı yapısını kontrol eden ve olağan dengeyi bozan en önemli mekanizmalardır Eylül 2013 tarihleri arasında yapılan oşinografik ve akıntı ölçümlerimizde de (14-15 Eylül kuvvetli Lodos) benzeri bir durum gözlenmiştir Eylül 2013 tarihlerinde esen kuvvetli Lodos fırtınası sürecinde üst su tabaka akımı Boğaz içinde cm/s seviyelerine kadar gerilerken, alt su tabakası akıntı hızı 130 cm/s seviyelerinde ölçülmüştür. Bu gibi fırtınaların etkisiyle Boğaz akıntısının tek tabakalı duruma da geçebileceği bilinmektedir (Alpar vd., 1998, 1999; Güler vd. 2006; Yüksel, vd., 2008; Aydoğan vd., 2010; Öztürk vd., 2012). Yüzey ile -50 m arasında her 10 metre derinlik için oluşturulan akıntı modellemelerinde akıntı dinamiğinin daha yüksek olduğu dönem (Eylül ve Nisan ayları arası) için karakteristik bazı yapılar gözlenmiştir (Şekil 6). Örneğin Eylül ve Mart aylarında üst su blokajı gözlenmiş, Ekim ayında ise güneyden kuzeye doğru tek yönlü bir yüzey tabakası akımı söz konusudur. Bu 35

8 anlık akıntı yapısında güneyli fırtına etkin olmuştur. Kasım ve Aralık aylarında boğaz girişinde yüzey akıntı yapısı saat akrebi yönünde sirkülasyona neden olmaktadır. Şekil 6. İstanbul Boğazı Marmara çıkışında akıntı hızı değişimleri. Yüzey akıntılarının zamansal değişimlerini incelemek için çalışma sahası içinden seçilen 6 noktada (Şekil 2) modele göre yüzey akıntılarının zamansal değişimleri incelendiğinde, akıntının Boğaz girişinde şiddetini artırdığı ve hızının 2 m/s ye ulaştığı görülmektedir (Şekil 7). Bu durum akıntı profilleri üzerinde sık aralıklarla seçilmiş diğer kontrol noktaları (Şekil 2) için de geçerlidir. Akıntı profilleri üzerinde seçilen kontrol noktaları için elde edilen sayısal modellerin hız bileşenleri incelendiğinde, alt akıntı en belirgin olarak KG yönlü bileşende gözlenmektedir. Akıntı hızları Boğaz kanalından uzaklaştıkça azalmaktadır. ADCP verilerinden alınan ölçümlere ait akıntı hız profilleri ile karşılaştırıldığında, verilerin model sonuçları ile uyumlu oldukları gözlenmiştir. 36

9 Şekil 7. Belirlenen 6 noktada Eylül-Nisan ayları boyunca yüzey akıntı hızlarının zamanla değişimi (model sonuçları). İstanbul Boğazı nın Marmara Denizi girişindeki akıntı iklimini belirlemek amacıyla akıntı gülleri de çizdirilmiştir (Şekil 8). Boğaz girişinde yüzey akıntısı yılın önemli döneminde KD doğrultusunda meydana gelmektedir. Ancak daha açıkta yüzey akıntıları GD doğrultusunda yapılanmaktadır. Boğaz girişinde bu yüzey akıntıları saat akrebi doğrultusunda geniş bir sirkülasyon yapısı meydana getirmektedir. Akıntılar derinlere doğru yön değiştirmektedir. Şekil 8. P1-6 noktalarında akıntının farklı derinliklerdeki yönsel dağılımları. Nokta konumları Şekil 2 de verilmiştir. 4. Değerlendirme Marmara Denizi kuzey şelfinin İstanbul Boğazı güney çıkışı ile olan kesim yeri, karakteristik dip yapısı, karasal sediment girdisi, dalga ve akıntı dinamiği açısından kendine özgü özellikler taşımaktadır. Sayısal modellemeye göre, 37

10 Boğaz girişinde yüzey akıntısı yılın önemli bir kesiminde KD doğrultusunda, daha açıkta ise GD doğrultusunda yapılanmaktadır. Boğaz girişinde bu yüzey akıntıları saat yönünde geniş bir sirkülasyon yapısı meydana getirmekte, akıntılar derinlere doğru yön değiştirmektedir. Dereler tarafından taşınan yüksek organik içerikli karasal sediment yükü sisteme özgü akıntılar vasıtasıyla kıyı ötesine ve kıyı boyunca taşınmaktadır. Elde edilen sonuçlara göre, gözlemler ve sayısal modelleme sonuçları birbirleri ile uyumludur. Ölçme döneminde yüzeyde ilk m de kalan güçlü Boğaz jet akıntısı ve buna bağlı gelişen ikincil akımlar dışında ayrıca, özellikle sahanın doğu tarafında deniz tabanı topografyasına uyumlu bazı dip akıntılarının varlığı da belirlenmiştir. Dip akıntılarının yönü boğaz kanalına doğru olup, bölgedeki net sediment taşınımını belirleyici olduğu söylenebilir. Sahanın hidrodinamik özellikleri yüzey sedimentinin dokusunu, taşınımını ve jeokimyasal özelliklerini belirleyici rol oynamaktadır. Hâkim dalgalar, deniz tabanı morfolojisi ile birlikte bölgedeki karakteristik akıntı sistemleri; sediment taşınımı, depolanması ve aşınımı üzerinde belirleyici rol oynamaktadır. Bu açıdan bakıldığında elde edilen sonuçlar, kıyı ve rekreasyon alanlarının yönetiminde ve kıyı alanlarının çevre etki değerlendirme çalışmalarında dikkate alınmalıdır. Katkı Belirleme: Proje TUBITAK 111Y216 Projesi tarafından desteklenmiştir. Kaynakça Alpar, B., Altıok, H., Yüce, H., Doğan, E. (1998). A deterministic approach to the interface layer variations along the Strait of İstanbul, Turkish Journal of Marine Sciences, 4(3), Alpar, B., Doğan, E., Yüce, H., Altıok, H., Kurter, A., Kara, S. (1999). Symptoms of a prominent Mediterranean layer blockage in the Strait of Istanbul (March 26 28, 1998) on the interactions of the Golden Horn Estuary, Turkish Journal of Marine Sciences, 5(2), Alpar, B., Ünlü, S., Vardar, D., Köprülü, K. (2012). Stratigraphy and dynamics of the Ahırkapı Sand Bar, Istanbul, Turkey. Proceedings of the International Conference on Land-Sea Interactions on the Coastal Zone, Jounieh - Lebanon, November 2012, eds.: A. Chouikhi, G. Khalaf, M. Abboud Abi Saab, pp Alpar, B., Vardar, D., Ünlü, S. (2013a), Late Pleistocene Holocene seismic records of a sand ridge at the southern exit of Istanbul Strait, Turkey, 7th Congress of Balkan Geophysical Society, International Conference and Technical Exhibition, October 2013, Tirana, Albania, Alpar, B., Ünlü, S., Başeğmez, K. (2013b). Sea bottom characteristics and sediment transport patterns on the coastal shelf of Istanbul, Turkey, pp , Conference Proceedings, INOC-IIUM-International Conference on "Oceanography & Sustainable Marine Production: A Challenge of Managing Marine Resources under Climate Change, ICOSMaP, Kuantan- Malaysia, October 2013, Editor: A. Chouikhi, INOC, Jan

11 Aydoğan, B., Ayat, B., Öztürk, M.O., Çevik, E., Yüksel, Y. (2010). Current velocity forecasting in straits with artificial neural networks, a case study: Strait of Istanbul, Journal of Ocean Engineering, 37, Beşiktepe, Ş.T., Sur, H. I., Özsoy, E., Latif, M. A., Oğuz, T., Ünlüata, Ü. (1994). The circulation and hydrography of the Marmara Sea, Progress in Oceanography, 34, Beşiktepe, Ş., Özsoy, E., Latif, M.A. (1995). Sewage outfall plume in the twolayer channel: an example of İstanbul outfall, Water Science and Technology, 32(2), Beşiktepe, Ş. (2007). Physical and biogeochemical variability of the Marmara Sea, Rapp. Comm. Int. Mer Médit., 38, 64. Chiggiato, J., Jarosz, E., Book, J.W., Dykes, J., Torrisi, L., Poulain, P.M., Gerin, R., Horstmann, J., Beşiktepe, S. (2012). Dynamics of the circulation in the Sea of Marmara: numerical modeling experiments and observations from the Turkish straits system experiment, Ocean Dynamics, 62(1), Gerin, R., Poulain, P.M., Beşiktepe, S., Zanasca, P. (2013). On the surface circulation of the Marmara Sea as deduced from drifters, Turkish Journal of Earth Sciences, 22, Gregg, M.C., E. Özsoy, Latif, M.A. (1999). Quasi-steady exchange flow in the Bosphorus, Geophysical Research Letters, 26, Gregg, M.C., Özsoy, E. Flow, water mass changes, and hydraulics in the Bosphorus, Journal of Geophysical Research (Oceans), 107, C3, 2-1 (2002). Güler, I., Yüksel, Y., Yalçıner, A.C., Çevik, E., Ingerslev, C. (2006). Measurement and evaluation of the hydrodynamics and secondary currents in and near a strait connecting large water bodies, a field study, Journal of Ocean Engineering, 33, Oğuz, T., Özsoy, E., Latif, M.A., Ünlüata, Ü. (1990). Modelling of hydraulically controlled exchange flow in the Bosphorus Strait, Journal of Physical Oceanography, 20, Özsoy, E., Di Iorio, D., Gregg, M.C., Backhaus, J.O. (2001). Mixing in the Bosphorus Strait and the Black Sea continental shelf: observations and a model of the dense water outflow, Journal of Marine Systems, 31, Özsoy, E., Latif, M. A., Beşiktepe, Ş., Çetin, N., Gregg, N. Belokopytov, V., Goryachkin, Y., Diaconu, V. The Bosphorus Strait: exchange fluxes, currents and sea-level changes. Ecosystem Modeling as a Management Tool for the Black Sea, ed: Ivanov, L. I., Oğuz, T., NATO Science Series 2: Environmental Security 47, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht (1998) vol. 1, 367pp + vol. 2, 385 pp. Öztürk, M., Aydoğan, B., Ayat, B., Yüksel, Y. (2012). 3D Numerical modeling of stratified flows - Case study of the Bosphorus Strait, Journal of Waterway, Coastal, Harbour and Ocean Engr., ASCE, 138(5),

12 Rank, D., Özsoy, E., Salihoğlu, İ. (1998). Oxygen 18 O, Deuterium and Tritium in the Black Sea and the Sea of Marmara, Journal of Environmental Radioactivity, 43, Reed, D.J., Davidson-Arnott, R., Perillo, G.M.E. (2009). The future of coastal systems: estuaries, mudflats, marshes and dunes. Geomorphology and Global Environmental Change, Editörler: Slaymaker, O., Spencer, T., Embleton- Hamann, C. Cambridge University Press, Cambridge, pp: Sözer, A., Özsoy, E. (2002). A three-dimensional model of Bosphorus strait dynamics, The 2nd Meeting on the Physical Oceanography of Sea Straits, April 2002, Villef Ranche, pp: Ünlüata, Ü., Oğuz, T., Latif, M. A., Özsoy, E. (1990). On the physical oceanography of the Turkish Straits, The physical oceanography of sea straits, ed: Pratt, L.J., Kluwer Academic Publ., London, NATO Advanced study institutes series. Series C, pp: Yüksel, Y. Ayat, B., Öztürk, M.,N., Aydoğan, B., Güler, I., Özkan Çevik, E., Yalçıner, A.C. (2008). Responses of the stratified flows to their driving conditions- A field study, Journal of Ocean Engineering, 35(13),