TC ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 TC ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE DEN GEÇEN VE GEÇMESİ PLANLANAN ENERJİ YOLLARI VE BU ENERJİ YOLLARININ TÜRK DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ İHSAN KORKMAZGÖZ Ankara, 2010

2 TC ATILIM ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TÜRKĠYE DEN GEÇEN VE GEÇMESĠ PLANLANAN ENERJĠ YOLLARI VE BU ENERJĠ YOLLARININ TÜRK DIġ POLĠTĠKASINA ETKĠLERĠ ÖĞRENCĠNĠN ADI SOYADI ĠHSAN KORKMAZGÖZ TEZ DANIġMANI DOÇ.DR. CENGĠZ BAġAK Ankara, 2010 ( Fotokopi ile çoğaltılamaz)

3

4 ÖZET Sanayileşmenin artmasına bağlı olarak, 20. yüzyılda olduğu gibi, 21. yüzyılda da dünyanın gelişmiş ekonomilerinin en büyük itici gücünün enerji kaynakları olacağı kesindir. Teknolojik gelişmelerin ışığında, insanoğlunun ihtiyaç önceliklerinin değişerek daha üst seviyelere çıkması, bizleri bu enerji kaynaklarına bir nevi bağımlı duruma getirmiştir. Bu bağlamda, günümüzde enerji elde etmek amacıyla kullanılan kaynaklar arasında petrol ve doğalgazın tüketim açısından diğerlerinden daha öncelikli bir konuma yükseldiği görülmektedir. Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetleri, varolan zenginlikleriyle birlikte bağımsızlıklarını kazanmışlar ve yenidünya sisteminin güç mücadelesine sahne olmuşlardır. Bu güç mücadeleleri içinde Hazar Bölgesi, içerdiği petrol zenginlikleri açısından 21. yüzyılın enerji üretiminin odak noktası olarak görülmektedir. Hazar Bölgesi petrol ve doğalgazının uluslararası piyasaya taşınması için yapılacak boru hatları güzergâhları bağlamında verilmekte olan mücadelenin özünde bölgedeki kaynakların geliştirilmesi ve 21. yüzyılda Batı nın körfez petrolüne bağımlılığının azaltılması yatmaktadır. Ayrıca, ikmal güvenliğini sağlamada Avrasya daki enerji kaynakları üzerinde Rusya nın tekelini kırma da yer almaktadır. Çok farklı rotaların öngörüldüğü stratejiler arasında Batı için esas olan enerji güvenliği, ABD açısından çoklu boru hatları, şirketler için ise güvenli geçiş noktalarının tercih edilmesi iken; Rusya için Sovyetler Birliği dönemi enerji nakil hatlarının revize edilmesiyle birlikte tekrar kullanıma sokulması şeklindedir. Hazar Bölgesinde en önemli kültürel etki ve siyasi güç sahibi ülke Türkiye dir. Türkiye, Türk Cumhuriyetleri ile olan kültürel ve ekonomik ilişkilerini geliştirmenin kendisine getireceği yararların farkındadır. Bölgedeki kritik gelişmeleri yakından izleme, akılcı çözümler üretme, jeopolitik gücünü yerinde ve zamanında kullanma, orta ve uzun vadeli stratejiler oluşturma gibi beceriler geliştirip, uygulayabilen bir Türkiye nin etkinliğini Hazar Havzası ülkeleri başta olmak üzere diğer çevre ülkelerinin de yararına olacak şekilde artırması kaçınılmazdır. iii

5 ABSTRACT It is certain that the most driving power of the developed economies of the world in 21 st century will be energy just as it was in the 20th century depending on increase of industry. Change of priorities of mankind to the highest level under the light of the technological developments, has led us to be dependent on energy today somehow. In this context, it is observed that petroleum and natural gas have advanced to a higher priority when compared to other resources used to generate power in terms of consumption. After the collapse of the Soviet Union, the Caucasian and Central Asian countries, with their abundant resources, have gained their independences and experienced the power struggle of the new world order. Among these power struggles, the Caspian Region, with its abundant oil riches, looks like the focal point for energy production in 21 st century. The essence of the struggle on the subject of the route of the pipelines that will carry the Caspian oil and natural gas is the development of the resources of the region and the effort to lessen the West s dependence on the Gulf oil. Furthermore, the purpose of breaking Russia s monopoly on the Eurasian energy sources, in order to acquire supply security, is another essential reason for this struggle. Among many strategies that foresee many different routes, the different underlining principles are; energy security for the West, multiple pipelines for the US, secure transition points for the companies. Where as for Russia, the principle is to revise the pipelines of the Soviet Union for reuse. Turkey is the country with the biggest cultural influence and political power in the region. Turkey is aware of the possible benefits she will gain by improving her cultural and economical relations with other Turkish Republics. It is inevitable that Turkey, that can develop and practice capacities like; keeping a close eye on the critical developments in the region, generating smart solutions, using her geopolitical power at the right time and place and developing mid-term and long-term strategies, will increase her effectiveness for the advantage of the countries in the region, particulary for the Caspian countries. iv

6 ĠÇĠNDEKĠLER Özet iii Abstract. iv Haritalar Listesi ix Kısaltmalar x I. BÖLÜM GĠRĠġ 1.1. GiriĢ AraĢtırmanın Amacı ve Önemi AraĢtırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları Ġzlenen Yöntem AraĢtırmanın Problemi ve Hipotezi.. 5 II. BÖLÜM KAFKASYA VE ORTA ASYA NIN JEOPOLĠTĠK VE JEOSTRATEJĠK ÖNEMĠ VE KÜRESEL BÖLGESEL GÜÇLERĠN BÖLGEYE YAKLAġIMI 2.1. Kafkasya nın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi Orta Asya nın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi Hazar Havzasında Petrolün Tarihi GeçmiĢi Sovyet Hakimiyeti Öncesi Dönem Sovyetler Birliği Dönemi Sovyetler Sonrası Dönem Küresel ve Bölgesel Güçlerin Bölgeye YaklaĢımı v

7 III. BÖLÜM ORTA ASYA ĠLE HAZAR BÖLGESĠNDE MEVCUT VE PLANLANAN BORU HATLARININ TÜRKĠYE NĠN ENERJĠ KORĠDORU OLMASINA ETKĠLERĠ 3.1. GiriĢ Petrol Boru Hatları Mevcut Petrol Boru Hatları Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı (BTC) Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Yapılması Planlanan Petrol Boru Hatları Samsun-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi Doğal Gaz Boru Hatları Mevcut Doğalgaz Boru Hatları Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı Rusya Federasyonu-Karadeniz-Türkiye (Mavi Akım) Doğal Gaz Boru Hattı Türkiye-İran Doğal Gaz Boru Hattı Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı Yapılmakta olan Doğal Gaz Boru Hatları Azerbaycan-Türkiye (Şahdeniz) Doğalgaz Boru Hattı Projesi Proje Halinde Olan Doğal Gaz Boru Hatları Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (NABUCCO PROJESİ) Hazar Geçişli Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Türkiye-Mısır Doğal Gaz Boru Hattı Projesi 34 vi

8 IV. BÖLÜM RUSYA NIN PUTĠN DÖNEMĠ AVRASYA ENERJĠ POLĠTĠKALARI NIN TÜRKĠYE-RUSYA ĠLĠġKĠLERĠNE ETKĠLERĠ VE DĠĞER BÖLGESEL GÜÇLERĠN HAZAR HAVZASI ENERJĠ POLĠTĠKALARI 4.1. GiriĢ Putin Dönemi Rus DıĢ Politikası Rusya nın Hazar Havzası Enerji Politikaları Rusya nın Orta Doğu Enerji Politikaları Rusya nın AB ye Yönelik Enerji Politikaları Enerji Bağlamında Türkiye-Rusya ĠliĢkileri Diğer Bölgesel Güçlerin Hazar Havzası Enerji Kaynaklarına Yönelik Politikası Çin in Hazar Havzası Enerji Kaynaklarına Yönelik Politikası İran ın Hazar Havzası Enerji Kaynaklarına Yönelik Politikası V. BÖLÜM AVRUPA BĠRLĠĞĠ AVRASYA ENERJĠ POLĠTĠKALARININ - TÜRKĠYE - AB ĠLĠġKĠLERĠNE ETKĠLERĠ VE ABD NĠN BÖLGEYE YÖNELĠK YAKLAġIMI 5.1. GiriĢ Avrupa Neden Bir Ortak Enerji Politikası GeliĢtirmeye Gerek DuymuĢtur? Enerji Bağlamında Son Dönem Rusya ve AB ĠliĢkileri AB ve RF Arasında Meydana Gelen Son GeliĢmeler IĢığında Türkiye Ne Yapabilir? AB nin Hazar Havzası Enerji Kaynaklarına Yönelik Politikası ABD nin Hazar Havzası Enerji Kaynaklarına Yönelik Politikası...73 vii

9 VI. BÖLÜM TÜRKĠYE NĠN BÖLGEYE VE HAZAR ENERJĠ KAYNAKLARINA YÖNELĠK POLĠTĠLARI 6.1. GiriĢ Son GeliĢmeler IĢığında Avrasya Jeopolitiğinde Türkiye nin Yeni Konumu Türkiye yi Bölgede Neler Bekliyor - Neler Yapmalı? GerçekleĢtirilen ve Proje AĢamasında Olan Enerji Boru Hatlarının Türkiye ye Sağlayacağı Avantajlar? Türkiye nin DıĢ Politikasında Hazar Havzası Enerji Kaynakları Türkiye nin Bölge Ülkeleri(Azerbaycan-Kazakistan-Türkmenistan) ile İlişkilerinde Hazar Havzası Enerji Kaynakları Türkiye ABD İlişkilerinde Hazar Havzası Enerji Kaynakları Türkiye Rusya ilişkilerinde Hazar Havzası Enerji Kaynakları Türkiye Avrupa Birliği ilişkilerinde Hazar Havzası Enerji Kaynakları Son Yıllarda Meydana Gelen GeliĢmeler Çerçevesinde Rusya AB Bölge Ülkeleri ve Türkiye 120 VII. BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERĠLER 7.1. Sonuç Öneriler 152 Ekler 161 Kaynakça viii

10 Harita 1 Harita 2 Harita 3 Harita 4 Harita 5 Harita 6 Harita 7 Harita 8 Harita 9 Harita 10 Harita 11 Harita 12 HARĠTALAR LĠSTESĠ : BTC Ham Petrol Boru Hattı Projesi : BTC Ham Petrol Boru Hattı Projesi :Samsun Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi,,,,.162 : Nabucco Doğalgaz Boru Hattı Projesi : Türkmenistan Türkiye Avrupa Doğalgaz Boru Hattı Projesi : Azerbaycan Türkiye Doğalgaz Boru Hattı Projesi : Türkiye Yunanistan Doğalgaz Boru Hattı Projesi..164 : Türkiye Yunanistan - Ġtalya Doğalgaz Boru Hattı Projesi : Türkiye den Geçen ve Geçmesi Planlanan Petrol ve Doğalgaz Boru Hattı Projeleri : Avrupa Yakınındaki Doğalgaz Rezervleri ve Güzergahları..165 : BOTAġ ın Uluslararası Projeleri 166 : Türkiye den Geçen ve Geçmesi Planlanan Petrol ve Doğalgaz Boru Hattı Projeleri ix

11 KISALTMALAR AIOC : Azerbaycan Uluslararası Petrol ġirketi AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika BirleĢik Devletleri AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AT : Avrupa Topluluğu ASAM : Avrasya Statejik AraĢtırmalar Merkezi BTE : Bakü Tiflis - Erzurum BOTAġ :Boru Hatları Ġle Petrol TaĢıma Anonim ġirketi BTC : Bakü Tiflis Ceyhan CNPC : China National Petroleum Corporation EIA : Energy Information Administration(ABD Enerji Bilgi Ġdaresi) INOGATE : Interstate Oil and Gas Trasport (Avrupa ya Devletler Arası Petrol ve Gaz TaĢıma) Ġmp. : Ġmparatorluk KTB : Kars Tiflis - Bakü NATO : North Athlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik AntlaĢması Örgütü) OPEC : Petrol Ġhraç Eden Ülkeler Birliği RF : Rusya Federasyonu SOCAR : Azerbaycan Milli Petrol ġirketi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TACIS : Technical Assistance to Commonwealth Independent States TPAO : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı TRACECA : Transport Corridor Europe-Caucaus-Asia (Avrupa Kafkasya Asya TaĢıma Koridoru) a.g.e. : adı geçen eser a.g.t. : adı geçen tez s. : Sayfa 1 cf (cubic feet) : 0,02832 m³ 1 m³ : 35,31 cf x

12 1 I. BÖLÜM GĠRĠġ 1.1. GiriĢ Dünyada akla gelebilecek her Ģey hammadde kaynaklarına bağlıdır. Bu yüzden, karıģıklıklar ve savaģlar genellikle hammadde kaynakları ile bunların bulunduğu bölgelerde yaygın olarak görülmektedir. Hammadde kaynakları içerisinde önemli ve fazla yer kaplayanları ise enerji kaynaklarıdır. Günümüzde ekonomilerin en önemli unsurunu enerji, enerji kaynaklarının en önemlilerini de petrol ve doğal gaz oluģturur. Petrol, 1850 li yıllarda bir sanayi kolu olarak doğmuģ ve 19. yüzyılın sonundan itibaren hammadde kaynaklarının baģında yer almaya baģlamıģtır. Gerçek değerini ise Alman Rudolf DĠESEL tarafından içten yanmalı motorun icat edilmesiyle kazanmıģtır. Bu bakımdan dünyadaki teknik ilerlemelerde petrolün rolü gayet açıktır. Petrol, özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren giderek artan bir öneme sahip olmuģtur. Yüzyılın baģından itibaren farklı alanlarda kullanılmaya baģlanması ve giderek yaygınlaģmasıyla birlikte enerji kaynakları içerisindeki önemini iyice arttırmıģtır. Böylece 20. yüzyılın en önemli enerji kaynağı olan petrol, 21. yüzyılda da bu önemini koruyacak gibi gözükmektedir. Doğal gaz ise petrol kadar geçmiģi eski olmasa da, elektrik üretiminde ve ısınmada kullanımı iyice yaygınlaģmıģtır. Tüketimi de dünya çapında hızla artmaktadır. Son yıllarda doğal gaz, petrolde olduğu gibi gözde bir enerji kaynağı olarak tüm dünyanın ilgi odağı olmuģ ve politik oyunlarda kilit taģı konumuna gelmeye baģlamıģtır. Petrol gibi doğal gaz da, kendisine sahip az geliģmiģ ülkeler için hem bir güç sembolü hem de siyasi mücadelenin habercisi olmuģtur. Günümüzde sanayileģmenin hızla ilerlemesi ve buna bağlı olarak da petrol ve doğal gaz tüketimindeki hızlı artıģ ve özellikle alternatif enerji kaynaklarının henüz istenildiği ölçüde kullanım açısından geliģtirilememiģ olması, bu enerji kaynaklarının önemini daha da artırmıģtır. 20. yüzyıl, dünya hammadde kaynaklarına sahip olmak, bu yolla dünya hâkimiyetini kabul ettirmek isteyen devletlerin mücadelesine tanık olmuģtur. Bu mücadele bugün de devam etmektedir.

13 2 SSCB nin dağılmasıyla birlikte uluslararası politikada yaģanan değiģiklikler, Avrasya bölgesinde de önemli geliģmelere yol açmıģtır. Yıllarca SSCB egemenliği altında bulunan Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin, mevcut zenginlikleri ile bağımsızlıklarını kazanmaları, bölgede enerji kontrolüne yönelik güç mücadelesinin yaģanmasına neden olmaktadır. Süper güçler ve dev Ģirketler, Kafkasya ve Orta Asya bölgesindeki hidrokarbon rezervleri ile boru hatları güzergâhlarına egemen olma yarıģındadırlar. 21. yüzyılın en stratejik enerji üretim merkezlerinden biri olmaya aday Hazar Bölgesi, ham petrol ve doğal gaz üretim ve ihraç potansiyeli açısından çok dikkat çekmektedir. Uluslararası dev Ģirketlerin bölgede onlarca milyar dolarlık enerji antlaģmaları yapmıģ olmaları, Hazar Bölgesi nin önemini ortaya koymaktadır. SSCB nin yıkılması ile Hazar Havzası paylaģılması gereken yeni bir pasta olarak ortaya çıkmıģtır. Bazıları Hazar Denizi ni 21. yüzyılın Körfez Bölgesi olarak nitelendirirken bazıları da burayı, 21. yüzyılın enerji deposu olacak bir bölge olarak adlandırmaktadır. Bölgenin küçümsenemeyecek petrol ve doğal gaz rezervleri gittikçe daha çok enerjiye ihtiyaç duyan küresel endüstri için yeni bir umut kapısı olmuģtur. Ayrıca Hazar ın hidrokarbon kaynaklarının yüksek hacimli olması, bölge ülkeleri için de olağanüstü bir ekonomik kalkınma potansiyeli sunmaktadır AraĢtırmanın Amacı ve Önemi AraĢtırmadaki baģlıca amacımız, Hazar Bölgesi enerji kaynaklarının yeryüzüne çıkarılması ve uluslararası pazarlara ulaģtırılması esnasında kullanılan ve kullanılması düģünülen enerji yollarına iliģkin ülkeler ve Ģirketler arasında yaģanan gizli-açık rekabeti ortaya koymaktır. SSCB nin dağılmasıyla birlikte Türkiye nin değiģen siyasi ortamda jeopolitik öneminin artacağına dikkat çekmek; buna bağlı olarak enerji koridoru olma hedefini jeopolitik gerçekler ıģığında gözler önüne sermektir. Orta Asya enerji potansiyelinin dıģ pazarlara ulaģtırılmasında birinci derece güvenli enerji koridoru olma aday ülkelerinden biri olan Türkiye nin bu amacına ulaģmaya çalıģırken, enerji konusunun dıģ politikasına nasıl yansıdığı anlatılmaya çalıģılmıģtır. Özellikle bu konunun bölgenin en güçlü ülkelerinden biri olan Rusya Federasyonu ile iliģkilerimizi nasıl etkilediği ve AB yolunda hızla ilerleyen bir Türkiye nin güvenli enerji koridoru olma hedefini gerçekleģtirmesinin

14 3 AB ile müzakerelerde eline ne gibi kozlar vereceğini ortaya koymaktır da ki devrimden sonra hızla bölgesel bir güç haline gelen Ġran ın ve son yıllarda büyük ekonomik geliģme gösteren Çin in bölgeye bakıģ açısına ve enerji politikalarına kısaca değinilmektedir. Elbette Süper Güç ABD nin de bölgeye bakıģ açısı da Türkiye açısından oldukça önem taģımaktadır AraĢtırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları Orta Asya, SSCB nin dağılmasından sonra sahip olduğu bilinen ve sonradan tespit edilen enerji kaynakları ile dünyanın sayılı enerji bölgeleri arasına girmiģ ve önemi her geçen gün artmıģtır. Özellikle bölgenin Rusların kontrolünden çıkması bu bölgeye küresel ve bölgesel güçlerin bakıģ açısını bir anda değiģtirmiģtir. ABD, AB ve Çin gibi küresel güçler bölge politikalarını yeniden belirlemiģler ve buna göre de hamleler yapmıģlardır. Orta Asya da ki en önemli mücadele alanı bölgenin sahip olduğu bilinen hidrokarbon kaynakları ve bunun dünya pazarlarına ulaģmasını sağlayan enerji yolları üzerinde olmaktadır. Orta Asya da SSCB nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan devletlerin birçoğunun Türk olması Türkiye nin ister istemez bölge politikalarının belirlenmesinde aktif rol almasında birinci derece etken olmuģtur. Türkî devletlerin dünya ile bütünleģme sürecinde aktif rol almak isteyen Türkiye, bölgeye yönelik politikalarını yeniden belirlemek zorunda kalmıģtır. Türkî Cumhuriyetlerin ekonomik olarak ayakta kalmaları, çok büyük oranda sahip oldukları hidrokarbon rezervlerinin dünya pazarlarına açılmasına bağlıdır. Bu rezervlerin dünyaya açılması enerji yolları ile olacaktır. Doğu ile Batı arasında doğal bir köprü vazifesi gören Türkiye bu yolların kendi ülke sınırları içerisinden geçerek Batı ile birleģmesini istemektedir. Bunun içinde bölgede aktif bir politika izlemek zorunda kalan Türkiye bu amacına ulaģmaya çalıģırken AB, Ġran, ABD ve en önemlisi Rusya Federasyonu ile karģı karģıya gelmektedir. AraĢtırmamızda daha çok AB ve Rusya nın bölgede ki politikalarına değinilmiģtir. Burada da AB ve Rusya nın bölgeye yönelik enerji politikalarında Türkiye nin rolünden bahsedilmiģtir. Rusya ve AB nin bölgeye ve yönelik politikaları iki ayrı bölümde incelenmiģtir. Orta Asya ya yönelik ABD enerji politikaları, Türkiye ile ABD yi çok fazla karģı karģıya getirmediğinden genelde paralel olduğundan, ABD ayrı bir bölümde incelenmemiģtir. AB ile Türkiye nin

15 4 karģılıklı enerji politikaları incelenirken ikinci bir baģlık olarak ele alınmıģtır. Türkiye nin Orta Asya enerji kaynaklarına yönelik politikalarında AB ile etkileģim halinde olmakta ve daha çok da özellikle Rusya ile karģı karģıya gelmektedir Yine araģtırmamızda Türkiye nin bölge ülkeleri ile iliģkileri sadece hidrokarbon rezervlerinin dünya pazarlarına ulaģtırılmasında kullanılacak olan enerji yollarının belirlenmesindeki politikaları üzerinde durulmuģtur. Diğer kültürel ve bölgesel politikalarına değinilmemiģtir. Ama enerji politikasını yakından etkileyen ve etkilemesi muhtemel son bölgesel geliģmelere değinilme gereği duyulmuģtur. Ayrıca araģtırmada, sadece petrol ve doğal gaz kaynakları üzerinde durulmuģtur. Diğer doğal kaynaklar üzerinde durulmamıģtır. AraĢtırma sırasında bazı zorluklarla da karģılaģılmıģtır. Bunlardan en önemlisi ele alınan konunun çok geniģ kapsamda bilgiler içermesidir. Konuya iliģkin bilgilerin her an değiģmesi ve güncellenmesi de diğer bir zorluk unsuru olmuģtur. Her gün yeni enerji kaynaklarının ortaya çıktığı ve yeni anlaģmaların yapıldığı bir sektörde rakamların ve bilgilerin sabit kalması mümkün değildir. Bu noktada en son güncel bilgileri içeren sadece birkaç kitap olmasına rağmen genelde makalelerden faydalanılmaya çalıģılmıģtır. Çünkü makaleler daha güncel ve yeni bilgiler içerdiğinden birinci derece faydalandığım kaynaklar olmuģlardır. Bu gibi zorluklar yüzünden araģtırma yazıya dökülürken kolay anlaģılır ve net bilgiler verilmeye çalıģılmıģ, belli bir konu üzerinde uzun uzadıya durulmamıģtır Ġzlenen Yöntem AraĢtırmada, konunun daha iyi kavranabilmesi adına üzerinde durulan konular bölümler halinde verilmiģtir. Bu çalıģma, Türkiye den geçen ve geçmesi planlanan enerji yolları ve bunun Türk dıģ politikasına etkileri hakkında bilgiler içerdiğinden konunun daha iyi anlaģılması bakımından çalıģmamız bölümlere ayrılmıģtır. ÇalıĢmamız toplam 7 bölümden oluģmaktadır. Birinci bölüm giriģ olmak üzere, ikinci bölümde Kafkasya ve Orta Asya nın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi ve Küresel Bölgesel Güçlerin Bölgeye YaklaĢımı üzerinde durulmuģtur. Bu Ģekilde olmasının en önemli sebebi Türkiye den geçmesi planlanan ve geçen enerji yollarının neredeyse tamamının Orta Asya Türkî Cumhuriyetleri kaynaklı olması ve geçiģ güzergâhının da Kafkasya Bölgesi olmasıdır. Bu bölümde yine Orta Asya ve

16 5 Kafkasya nın coğrafi konumu, tarihi geçmiģi ve Küresel ve Bölgesel Güçlerin Bölgeye YaklaĢımı üzerinde kısaca durulmuģtur. Üçüncü Bölümde Türkiye den geçen ve geçmesi planlanan enerji yolları ve bu enerji yollarının Türkiye nin enerji koridoru olmak istemesi politikasına etkilerine kısaca değinilmiģtir. Dördüncü Bölümde SSCB nin dağılmasından sonra Putin le birlikte yeniden toparlanma sürecine giren ve bölgede ki en aktif ülkelerden biri olan Rusya Federasyonu nun bölge ve bölge enerji politikalarının Türkiye nin bölgeye yönelik enerji politikalarını nasıl etkilediğine değinilmiģtir. Çünkü Rusya yı dikkate almadan Türkiye nin kısa vadede bölge politikalarını belirlemeye çalıģması tarih boyu çalkantılı olan Rusya Türkiye iliģkilerini olumsuz etkileyebilmektedir. Ayrıca dördüncü bölümde Çin ve Ġran gibi bölgede dikkate alınması gereken ülkelerin Hazar Havzası Enerji kaynaklarına yönelik politikası da açıklanmaya çalıģılmıģtır. BeĢinci bölümde Türk DıĢ Politikasını en çok meģgul eden konu olan AB Türkiye iliģkilerinde, Batının güvenilir enerji koridoru olma yolunda istekli olan bir Türkiye ye, bölge enerji politikalarında baģarılı olursa eğer, müzakereler yolunda ne gibi kazanımlar sağlayabilir bu konuya değinilmiģtir. Bu konu açıklanırken de AB nin Orta Asya ya ve Rusya ya yönelik Enerji Politikaları üzerinde durulmuģtur. Dünyanın tek süper gücü konumun da bulunan ABD nin de bölgeye yönelik enerji politikasında Türkiye açısından hayati bir önem taģımaktadır. Bundan dolayıdır ki son olarak beģinci bölümde ABD nin bölgeye yönelik enerji ve dıģ politika anlayıģına değinilmiģtir. Altıncı bölümde de Türkiye Açısından Hazar Havzası Enerji Kaynaklarının Önemi ve Bölgeye Yönelik Politikalarına değinilmiģtir. Türkiye nin özellikle AB, ABD ve Rusya iliģkilerinde bölge enerji kaynaklarının önemi, bu enerji kaynaklarına yönelik politikamızı bölgede son meydana gelen geliģmelerden nasıl etkilendi gibi soruların cevabı aranmaya çalıģılmıģtır. Yedinci ve son bölümde ise AraĢtırma sonunda çıkarılan sonuç belirtilmiģtir AraĢtırma Problemi ve Hipotezi Enerji ve enerjiye güvenli bir Ģekilde ulaģma ve kontrol etme konusu 20. yüzyılda devletlerarasında ki en önemli mücadele alanlarından biri olmuģtur. Bu konunun 21.

17 6 yüzyılda da ülkelerin artan enerji ihtiyaçları göz önüne alındığında önemini artırarak devam ettireceğini konunun uzmanları her fırsatta ifade etmektedir. SSCB nin dağılmasından sonra ortaya çıkan Orta Asya enerji kaynaklarına sahip olma ve yönlendirme mücadeleleri bu bölgenin önemini bir kat daha arttırmıģtır. ĠĢte burada Batı dünyasının güvenli enerji koridoru olmak niyetinde olan Türkiye nin geçmiģte oynadığı rolün ıģığında bugün nasıl bir rol oynadığını ortaya koymak ve gelecekte oynayacağı rolü belirlemeye çalıģmaktır. Bunun da Türk DıĢ Politikasına olası etkilerini belirlemektir. Türkiye çevresindeki ülkelerde bulunan petrol ve doğal gaz kaynaklarını kendisi için gerekli olan kısım ve komģu ülkelere olan sevkıyatı konusunda olmuģ ve olacak projelerde aktif bir Ģekilde yer alması bölgedeki stratejik ve jeopolitik önemini daha da fazla arttıracaktır.

18 7 II. BÖLÜM KAFKASYA VE ORTA ASYA NIN JEOPOLĠTĠK VE JEOSTRATEJĠK ÖNEMĠ VE KÜRESEL BÖLGESEL GÜÇLERĠN BÖLGEYE YAKLAġIMI 2.1 Kafkasya nın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi Genel olarak jeopolitiğin doğuģ süreci, yılları arasıdır. Jeopolitiğin bir bilim olarak onaylanması ise 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl baģlarına denk gelmektedir. 1 Jeopolitik ile ilgili pek çok araģtırma ve çalıģma yapılmasına rağmen, bugün, tam olarak üzerinde anlaģılabilmiģ bir tanım bulunmamaktadır. Hatta bundan öte, jeopolitiğin bir disiplin olarak bilim, sanat, planlama veya bir uygulama olduğu yolunda bir görüģ birliğine dahi varılamamıģtır. Coğrafya ve topografya özellikleri geçmiģten günümüze ülke açısından önemli bir kapasite ve güç unsuru olarak dikkate alınmaktadır. Ülkenin sahip olduğu toprakların büyüklüğü veya dünya üzerinde konumu veya ülkenin dağlarla çevrili olması, geçit vermez ormanlarla kaplı olması veya ada ülkesi olması ülke açısından büyük bir avantaj oluģturabilir. 2 En kısa Ģekliyle jeopolitik, coğrafyanın siyasi olarak yorumudur 3 Ģeklinde tanımlanmıģtır. Suat ĠLHAN, jeopolitiğin tanımını Ģu Ģekilde yapmıģtır. Jeopolitik; politika belirlenmesi amacıyla, bir ulusun, uluslar topluluğunun veya bölgenin jeopolitiğinin değiģen ve değiģmeyen unsurlarını dikkate alarak güç değerlendirmesi yapan, etkisi altında kaldığı o günkü dünya güç merkezlerini, bölgedeki güçleri inceleyen, değerlendiren bir bilimdir. 4 Erol MÜTERCĠMLER ise jeopolitiğe Ģu Ģekilde bir tanımlama getirmiģtir. Jeopolitik, bir ülkenin coğrafi konumunun, dünya politikasına etkisidir. Yani bu terim, bir devletin, dünya üzerindeki konumunun, dıģ siyasetle ilgisini belirtmek üzere kullanılır. 5 Özet olarak jeopolitik, politika ve coğrafyanın karģılıklı etkileģimidir. Küresel ve yerel devlet güçlerinin genel dıģ politikalarını belirleyen stratejik düģüncenin coğrafi unsurlara dayandırılmasıdır. 1 Meftun Metin, Politik ve Bölgesel Güç Hazar, IQ Yayınları, Ġstanbul, 2004, s Tayyar Arı, Uluslararası ĠliĢkiler ve Politika, MKM Yayınları, Bursa, 2008, s Erol Mütercimler, 21. Yüzyıl ve Türkiye Yüksek Strateji, Erciyes Yayınları, Ġstanbul, 1997, s. 3 4 Suat Ġlhan, Jeopolitik Duyarlılık, TTK Basımevi, Ankara, 1989, s Erol Mütercimler, a.g.e., s. 61

19 8 Jeostrateji ise, coğrafya ile strateji arasındaki münasebetlerin ilmidir. Jeostrateji, jeopolitik çıkarların stratejik yöntemidir. 6 Jeostrateji, barıģ ve savaģ dönemlerindeki mücadelelerde coğrafi unsurun etkilerini ve iliģkilerini inceleyerek stratejik güçleri belirler ve stratejik hedefleri araģtırır. Jeostrateji, stratejik açıdan coğrafi unsurların incelenmesini, stratejik sonuçlar çıkarılmasını kapsar. Söz konusu coğrafi unsurlar, ekonomik, sosyal, politik ve fizikidir. Bu unsurları kapsayan strateji, genel strateji olarak tanımlandığına göre, bu konularda strateji ile coğrafya arasındaki bağı jeostrateji kurar. Coğrafya ise doğal çevreyi ve dağılımı tanımlayan ve bireylere toplumların doğal çevre ile iliģkilerini ve doğal çevre üzerindeki davranıģ ve giriģimlerini inceleyen bir bilimdir. 7 Ayrıca coğrafya, uluslararası iliģkilerde oyuncuları belirler, oyuncuların ellerindeki kozları tayin eder ve birbirlerine uygulayacakları güvenlik tedbirlerinin kapsamını tespit eder. Dünya siyasi tarihinde en temel etmen coğrafya olmuģtur. Zira en kalıcı ve güçlü unsur da budur. Bundan dolayı baģarılı bir dıģ politika planlamacısı, coğrafyayı dikkate almak zorundadır. 8 Kafkasya Bölgesi; doğuda Hazar Denizi, batıda Azak Denizi ve Karadeniz arasında olmak üzere büyük bir alan Ģeklinde görünür. Kafkasya, Kırım ın doğusundaki Taman Yarımadası ndan, Bakü nün de üzerinde bulunduğu Hazar Denizi nin batısındaki AbĢeron Yarımadası na kadar uzanan dağlık bölgeye denir. Kuzey sınırında Kuban ve Kuma nehirleri, güneyinde Türkiye ve Ġran bulunur. 9 BaĢka bir ifadeyle, Kafkasya, Batı Asya da Karadeniz in kuzeyinden güneydoğuya doğru Hazar Denizi arasında kalan ve adını bu dağlardan alan bölgedir. Diğer bir tanımlamayla, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında doğu-batı paralelinde uzanan ve çok yüksek olan sıradağlar günümüzde Kafkaslar adıyla tanınmaktadır. Bölgede bugün üç bağımsız cumhuriyet, yedi özerk cumhuriyet ve üç tane da özerk bölge bulunmaktadır. Güney Kafkasya bölgesi Azeri, Gürcü, Ermeniler tarafından paylaģılırken, Kuzey Kafkasya ise bir milletler mozaiği durumundadır. 6 Servet Cömert, Jeopolitik ve Türkiye nin Yer Aldığı Yeni Jeopolitik Ortam, Jeopolitik Bilimsel AraĢtırmalar Dergisi, Yıl 1, sayı 1, KıĢ 2002, s Suat Ġlhan, a.g.e., s Çağrı KürĢat Yüce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynakları Üzerinde Mücadele, Ötüken Yayınları, Ankara, 2006, s SavaĢ Yanar, Türk-Rus ĠliĢkilerinde Gizli Güç Kafkasya, IQ Kültür-Sanat Yayınları, Ġstanbul, s.20

20 9 Jeopolitik yönden Kafkasya nın coğrafi konumu; Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının arasına girmiģ olan ve beģ bin kilometre uzunluğunda bulunan Akdeniz- Ege-Marmara ile Boğazlar-Karadeniz ve Azak Denizi gibi birbirine bağlı iç denizlerin meydana getirdiği bir su koridorunun ucundadır. Ayrıca, Hazar Denizi vasıtasıyla da Orta Asya ya bağlanmıģ bir konumdadır. 10 Kafkasya özellikle dört nedenden ötürü jeopolitik açıdan büyük önem taģımaktadır. 11 Bunlar: 1. Jeostratejik anlamda Orta Asya ya giriģ kapısıdır. 2. Orta Asya bakımından bölge, dosdoğru Batı pazarına açılan bir geçittir. 3. Orta Asya ile bir bütün olarak ele alındığında bölge önemli miktarda petrol ve doğal gaz potansiyellerine sahiptir. 4. Bir Orta Doğu devleti olma niteliğini kaybeden Rusya Federasyonu açısından, Akdeniz ve Basra Körfezi ne uzanan jeopolitik bağlantı hattıdır. Kafkaslar; jeopolitik değer olarak dikkate alınabilecek büyüklükte bir sahaya sahip olmasından ayrı olarak, Avrupa Rusyası ile Orta Doğu arasında kısaca Rusya- Akdeniz, Rusya-Afrika, Rusya-Orta Doğu yolları üzerinde tek geçit yeri olmasıdır. Kuzey-güney yönünün boğum noktasında bulunması sebebiyle bu coğrafi konumdan kaynaklanan bir jeopolitik varlık ve değer taģımaktadır. 12 Kafkasya, 18. ve 19. yüzyıl boyunca Osmanlı Ġmparatorluğu, Çarlık Rusya sı ve Ġran ın nüfuz mücadelelerine sahne olmuģtur. Osmanlıların savaģını kaybederek bölgeden çekilmesinin ardından, bu mücadele, Hindistan yolunu kesmek isteyen Rusya ile bu yolu açık tutmaya çalıģan Ġngiltere arasında devam etmiģtir. SSCB nin dağılmasından sonra bu durum, çok taraflı bir rekabet alanına dönüģmüģtür. Bugün bu rekabet içerisinde yer alan bölge devletleri Türkiye, Rusya ve Ġran ın yanında bölgeye uzak olmakla beraber çıkarları olan ABD ve AB yer almaktadır. 13 Kafkasya, zengin enerji kaynaklarına sahip Hazar Havzası ile Batıyı birbirine bağlayan Doğu-Batı Koridoru özelliğindedir. Bugün, Kafkaslar üzerindeki 10 Suat Ġlhan, a.g.e., s Ġsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, Ġstanbul Matbaası, Ġstanbul, 1958, s Ahmad Davutoğlu, Stratejik Derinlik, Küre Yayınları, Ġstanbul, 2001, s Çağrı KürĢat Yüce, a.g.e., s. 43

21 10 mücadelenin asıl nedenini de bölgenin kendine has bu jeopolitik konumu oluģturur. Kafkaslar, Akdeniz e açılan birçok kapıya sahiptir. Orta Asya nın ticari zenginliğinin taģınması bakımından Avrupa ile Asya arasında Anadolu ya ulaģan bir köprü niteliğindedir. 14 Ayrıca, Basra Körfezi ni kontrol eden stratejik konuma da sahiptir. Petrol ve doğal gaz rezervleri açısından Kafkasya nın, süper güçler tarafından fazla önem taģımadığını varsaysak bile, Hazar petrollerinin batıya ulaģtırılmasında düģünülen muhtemel boru hatlarının üzerinde yer alması sebebiyle paha biçilmez değerdedir. Zira bölgede, petrol rafinerilerinin ve petrokimya tesislerinin yer alması stratejik ve ekonomik açıdan çok önem taģımaktadır. 15 Özetle, Kafkasya nın coğrafi konumu, etnolojik oluģumlara ve geliģmelere, tarihin akıģına çok etkili olmuģtur. Tarih boyunca önemini her devirde koruyan Kafkasya, jeostratejik önemini günümüzde de devam ettirmektedir. 2.2 Orta Asya nın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi Orta Asya, matematik konum olarak kabaca, 55º-90º doğu boylamları ile 40º-55º kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Orta-Asya, aynı zamanda alan itibariyle Avrupa Kıtası nın yarısına, Türkiye nin yüzölçümünün ise 7 katına eģittir. Bu coğrafi bölge, batıda Hazar Denizi nden doğuda Altay Dağları na, güneyde Karakum Dağları ve Horasan dan kuzeyde Ural Dağları yla Sibirya ya kadar uzanan geniģ bir alandır. 16 Coğrafi anlamda; Asya nın, kıtayı çevreleyen okyanus ve deniz havzalarından en uzak bölgesi için kullanılan Orta Asya tabiri, kuzey-güney istikametinde Sibirya dan Hint alt kıtasını steplerden ayıran Himalayalara kadar olan bölgeyi, doğu-batı istikametinde de Ural-Hazar hattından Moğolistan ve geleneksel Çin bölgesine kadar uzanan alanı kapsamaktadır. 17 Orta Asya, çok iyi incelenmesi gereken bir jeopolitik olgudur. Orta Asya, Soğuk SavaĢ döneminde olduğu gibi, günümüzde de etrafına karģı tehdit oluģturan bir bölge 14 Ġsmail Berkok, a.g.e., s Ufuk Tavkul, Kafkasya nın Coğrafi Konumu ve Stratejik Önemi, , s Baymirza Hayit, SSCB deki Türklüğün ve Ġslam ın Bazı Meseleleri, TDAVY, Ġstanbul, 1987, s Suat Ġlhan, Türkiye nin ve Türk Dünyası nın Jeopolitiği, TKAEY, Ankara, 1993, s. 159

22 11 değil, tehdit altında ve henüz statüsü belirlenmemiģ bir bölgedir. Ayrıca Orta Asya, Rusya ve Batı güç odakları için Çin tehdidine karģı bir güvenlik bölgesidir. 18 Orta Asya, jeopolitik ve jeostaratejik açıdan çok önemli bir bölgedir. Zira Strateji Uzmanı Erol Mütercimler, Orta Asya nın jeopolitik önemini Ģu cümlelerle anlatmıģtır: Asya Kıtası içinde Türkistan ı (Orta Asya) dikkate almayan politika düģünülemez. Türkistan, Asya nın tamamını ilgilendiren politikalarda öncelikle dikkate alınması gereken bölgelerden birisidir. 19 Ġngiliz jeopolitikçisi G. MACKĠNDER ( ) e göre Avrasya, dünyanın coğrafi ve tarihi merkezidir. Bu bölge, deniz imparatorluğuna kapalı ve zengin doğal kaynaklara sahip olan dev bir güçtür. Bütün bunlara bağlı olarak Orta Asya, dünya siyasetinin ekseni olmaya mahkûmdur. Çünkü bu bölge, Batı nın en geliģmiģ bölgeleriyle Doğu nun en uç noktalarının birbirine bağlayan geçiģ koridoru niteliğinde olduğundan, bu bölgenin jeopolitik önemi artmaktadır. 20 Orta Asya, 19. yüzyılda Rusya ve Ġngiltere arasında süren zorlu rekabetin ayırım hattı olduğu gibi, 20. yüzyılın ikinci yarısına egemen olan ABD-SSCB Soğuk SavaĢ rekabetinin ayrım hattını da oluģturmaktadır. Bu bölgenin, güney kuģağı üzerinde bulunması, bölgenin coğrafi özelliklerinden kaynaklanan jeopolitik önemini sürekli gündemde tutmuģtur. 21 Bu coğrafi ve jeopolitik çerçeve içinde, SSCB nin, 19. yüzyıl rekabetinde Ġngiltere karģısında, 20. yüzyılın ikinci yarısında da Soğuk SavaĢ rekabetinde ABD karģısında; Avrasya miğferini elinde tutan güneye ve doğuya yönelik en önemli stratejik ayağı, Orta Asya oluģturmuģtur. Soğuk SavaĢ ın sona ermesiyle birlikte Orta Asya jeopolitiğindeki en önemli değiģim, Avrasya ölçeğinde süren stratejik jeopolitik dengenin çözülmesiyle baģta Orta Asya olmak üzere bu dengenin oluģum hattındaki bölgelerde önemli bir jeopolitik boģluk alanı doğmuģ olmasıdır lerin sonlarında, Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa da yaģanan yapısal ve ideolojik bunalımlar, bölgede komünizm ve ona bağlı güç iliģkilerinin çökmesine 18 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası ĠliĢkiler Sözlüğü, Der Yayınları, Ġstanbul, 1996, s Erol Mütercimler, a.g.e., s Suat Ġlhan, a.g.e., s M.ġ. Gubayduline, Orta Asya nın Jeopolitik Çizgileri, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 1, Sayı 6, Ekim-2000, s Ahmet Davutoğlu, a.g.e., s

23 12 neden olmuģ ve birkaç yıl içerisinde jeopolitik görünüm köklü biçimde değiģmiģtir. Böylece Ġkinci Dünya SavaĢı nın ardından ortaya çıkan Soğuk SavaĢ dönemi sona ermiģ, direkt tehditler yerini belirsizliklere dayalı potansiyel risklere bırakmıģtır. 23 Bu bağlamda, daha önce de belirtildiği gibi, Sovyetler Birliği nin egemenliği altında bulunan ya da siyasi ve ekonomik etki alanı içinde yer alan bölgelerde önemli bir jeopolitik boģluk alanı doğmuģtur. Bu boģluk, artan etnik çatıģmalar ve buna bağlı olarak kızıģan silahlanma yarıģı düģünüldüğünde mutlak surette doldurulması gerekmektedir. Ancak söz konusu değiģimlerin yoğun bir Ģekilde yaģandığı Avrasya, gerek jeopolitik nazariyelerin merkezinde yer alması gerekse doğal kaynaklara sahip olması bakımından çok önemli bir bölgedir. Bu nedenle, hiçbir devlet, Sovyetler sonrası, Avrasya da tek bir siyasi-askeri gücün etkinlik kazanmasına sıcak bakmamaktadır. 24 Soğuk SavaĢ süresince çift kutuplu yapılanma içinde Doğu Bloğu nun Asya miğferini oluģturan Orta Asya, Soğuk SavaĢ sonrasında ortaya çıkan jeopolitik boģluk alanı çerçevesinde küresel ve bölgesel aktörlerin ilgi alanı içine girmiģtir. Bu ilgi, Asya nın genelinde oluģmaya baģlayan güçler dengesi parametrelerinin Orta Asya daki stratejik yapılanmaya yansıması sonucunu doğurmuģtur. ABD, Almanya, Fransa, Ġngiltere, Rusya, Çin ve Japonya gibi küresel ölçekli strateji geliģtirme gücüne sahip aktörlerdir. Türkiye, Hindistan, Pakistan, Ġran hatta Ukrayna gibi bölgesel güçler ve Özbekistan, Kazakistan ve Tacikistan gibi bölge içi güçler arasındaki yatay ve dikey iliģki ve ittifak biçimleri bu güçler dengesi parametrelerinin gittikçe karmaģık ve hassas nitelik taģımasına yol açmaktadır. 25 Öte yandan, Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla birlikte Orta Asya jeopolitiğinin önem kazanmasının ve bu bölge üzerinde küresel rekabet yaģanmasının baģlıca nedeni, bölgenin zengin enerji kaynaklarına sahip olmasıdır. Özellikle petrol ve doğalgaz rezervlerinin çok fazla olması bölge ve dünya devletlerinin dikkatini çekmekte geç kalmamıģtır Çağrı KürĢat Yüce, a.g.e., s Ahmet Davutoğlu, a.g.e., s Ahmet Davutoğlu, a.g.e., s Çağrı KürĢat Yüce, Türk Dünyası-Temel Meseleler ve Çözüm Önerileri, Tubitay Yayınları, Ankara, 2001, s. 24

24 13 Bölgenin, ulaģım ve iletiģim ağlarının kesiģme noktasında bulunması da belirtilen önemini arttırmaktadır. Çünkü Orta Asya nın petrol ve doğalgaz taģınan bölgelerinden güney ve doğu yönlerinde boru hatlarının inģası kaçınılmaz olarak ciddi jeoekonomik ve jeostratejik sonuçlara yol açması beklenmektedir. Hazar Havzası nın petrol ve doğal gaz boru hattı güzergâhları, 21. yüzyılın jeopolitiğini belirleyebile potansiyeline sahiptir. 27 Orta Asya Bölgesi, Asya nın tam ortasında bulunmakta ve kıtanın bütün istikametlerdeki iç bağlantılarının kavģak noktasını teģkil etmektedir. Türkistan ortalarından Doğu Türkistan a doğru olan Tanrı, Altay ve Sayan dağları bölgenin merkez ve doğusunun omurgasını oluģturmaktadır. Yani Türkistan ı aģmadan Asya yı içerden, bir boydan bir boya kat etmek mümkün değildir. Asya kıtasının orta ve güney batısında, eski kara kütlelerinin tam ortasında yer alan bu bölgenin okyanuslara bağlantısı; Türkiye üzerinden Karadeniz, Ege, Akdeniz ve oradan Atlas Okyanusu na ulaģmaktadır. Ġran üzerinden de Basra ya çıkıģı vardır. Orta Asya da küresel ve bölgesel dengelerin iç içe geçtiği ve karģılıklı olarak birbirlerini etkilediği son derece hareketli jeopolitik bir yeniden yapılanma süreci söz konusudur. Bu süreç çok hızlı bir Ģekilde bugün de devam etmektedir Hazar Havzası nda Petrolün Tarihi GeçmiĢi Sovyet Hâkimiyeti Öncesi Dönem Bu dönem, petrolün basit yöntemle çıkarılmasından, Azerbaycan da Sovyet hâkimiyetinin ilan edildiği yıla kadarki dönemi kapsamaktadır. Azerbaycan, tarihinde, baģkent Bakü ile petrol ayrılmaz birer ikili olmuģlardır. Bakü de 2600 yıldır insanların yanan suyun değerini bildikleri ve insan yaģamının olmadığı Hazar Bölgesi nde elde edilen petrolle ateģler yakıldığı belirtilmektedir. Hatta petrol, Arapların kullandığı meģhur Rum ateģinin elementlerinden birisiydi. Petrol çıkarılmasıyla ilgili ilk gerçekçi bilgiler, Bakü nün yerleģik bulunduğu AbĢeron Yarımadası ndaki petrol çıkarımına iliģkin olarak 7. ve 8. yüzyıla kadar 27 Sinan Ogan, Rusya nın DeğiĢen Bakü-Tiflis-Ceyhan Politikası ve Bölgesel Stratejik Dengeler, , s.1 28 Çağrı KürĢat Yüce, a.g.e., s. 47

25 14 dayanmaktadır. Bu dönemde petrolün, çok ilkel ve doğal yollarla elde edildiği kaynaklarda belirtilmektedir. 29 Bakü de üretilen petrol doğal olarak ticari geliģimi de beraberinde getirmiģ ve doğudan batıya, kuzeyden güneye Bakü nün çevresine kadar uzanmıģtır. Büyük kaplarla yüklü deve kervanları, Bakü de elde edilen petrolü uzun yıllar diğer ülkelere taģıdılar. Talebin artıģı ile birlikte yeni petrol arama sahaları açılmıģtır. O dönemde, kuyuların en eskileri elle kazılmıģtır yılında AbĢeron Yarımadası nda 50 tane olan petrol kuyusu sayısı 1821 yılında 120 tane olmuģtur. Artık 19. yüzyılın sonunda Bakü, dünya çapında siyah altın baģkenti olarak yayılmıģtır. Bu bölgede ilk petrol kuyusu 1847 de Bibi Eybat petrol bölgesinde, Rus mühendis Semenov tarafından sondalanmıģtır yılında Bakü ye gelen Robert Nobel, Rus çarından aldıkları izinle ilk rafinerilerini kurarak Bakü deki petrol endüstrisine adım atan Ġsveçli Nobel kardeģler, 1878 de Hazar Denizi nde dünyanın ilk petrol tankerini hizmete sokmuģlardır. Daha sonra, petrol taģıma amacı ile inģasına baģlanıp finansman sıkıntısından yarım kalan Bakü-Batum demiryolu için finansman sağlayan Musevi asıllı Fransız Rotschild lar da yıldızı parlayan bu sektöre girmiģlerdir yılında Bakü-Batum demiryolunun inģası tamamlandığında, Batum, dünyanın en önemli petrol limanlarından biri haline gelmiģtir. Kafkas petrollerinin ele geçirilmesinde dönüm noktası sayılabilecek bu olay, Rusya petrol ihracatının da büyük bir artıģ döneminin de baģlangıcı olmuģtur yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın baģında Azerbaycan, dünyanın petrol üreten en büyük ülkesi olmuģtur. 20. yüzyılın baģlarında Rusya daki tüm petrol üretiminin %97 si ve dünyadaki üretimin de % 50 den fazlası Azerbaycan da gerçekleģmiģtir. Buna karģın, 20. yy. baģlarında Bakü de petrol üretimi önemli ölçüde gerileme göstermiģtir. Bakü bölgesinin Rus Ġmparatorluğu ndaki devrimci hareketin merkezi haline gelmesi ve büyük güçler arasında petrol zengini Azerbaycan ın etki altına 29 Baku de ki Petrol, , s.1 30 Elçin Nevruzov, Azerbaycan Petrollerinin Ekonomik ve Siyasal Açıdan Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, Ġstanbul, 2003, s Osman Nuri Aras, Azerbaycan ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, Der Yayınları, Ġstanbul, 2001, s. 20

26 15 alınması için süregelen çatıģma, 1. Dünya SavaĢı ve Rusya da iç savaģın ortaya çıkması petrol endüstrisinin geliģmesine engel olmuģtur Sovyetler Birliği Dönemi 1917 BolĢevik Devrimi, Rusya da ve daha sonra SSCB de, petrol endüstrisinde yeni geliģmeleri de beraberinde getirmiģtir devriminden sonra Bakü de Rus hâkimiyeti kurulmuģtur de petrol arazileri millileģtirilmiģ ve bir petrol komitesi petrol endüstrisini denetlemek için kurulmuģtur. Ülke ekonomisi ve daha çok petrol endüstrisi büyük bir düģüģ yaģamıģtır. Kuzey Kafkaslardaki BolĢevik zaferinden ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin tasfiyesinden sonra, petrol bölgesinin esas kontrolü Sovyet güçlerinin eline geçmiģtir. 33 Yeni ekonomi politikasıyla birlikte belirlenen sınırlar dâhilinde, BP, Standart Oil ve Barnsdall Ģirketleri ile Ġtalya, Belçika, Japonya ve Almanya gibi batılı ülkelerin petrol Ģirketlerine, Sovyet petrolünün çıkarılması ve ihracatı için imtiyazlar verilmiģtir. Bu faaliyetler petrol endüstrisine bir canlılık getirmiģtir lara gelindiğinde ise bütün yabancı firmaların imtiyazları elinden alınmıģtır. Sonuçta, Sovyet petrol endüstrisi merkezi planlı ekonomi ile bütünleģtirilmiģtir. 34 SSCB döneminde, Hazar Denizi nde ilk petrol keģfi 1935 de olmuģtur. Ayrıca, 1944 te, Sovyet Rusya da ilk kez olarak, petrol taģları adıyla kıyıdan 100 km uzaklıkta petrol arazileri yapılanmaları baģlamıģ, 1949 Kasım ında ise, Hazar Denizi ndeki ilk kuyudan petrol elde edilmiģtir larda keģfedilen ikinci Bakü olarak bilinen Uralların bütün bölümlerinde, Sovyet petrolünün % 72 si üretilmiģtir. Ġkinci Bakü nün petrolleri sayesinde Sovyetler, ABD den sonra dünyada petrol üretiminde ikinci sıraya yükselmiģ ve büyük petrol firmalarının tekeli kırılmıģtır. 36 Ġkinci Dünya SavaĢı sırasında Bakü petrol yatakları, Ġngiltere, Fransa ve ABD nin de ilgi odağı olmuģtur. Almanya nın Bakü petrol yataklarını elde etmesini önlemek ve Sovyetler Birliği ni zayıflatmak amacıyla, söz konusu devletler Bakü yü 32 Osman Nuri Aras, a.g.e., s Ali ĠĢler, Hazar Petrolleri ve Petrol Boru Hatları Sorunu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1999, s Rasul Gouliev, Petrol ve Politika, (Çev. Fatma Feran), Ar Matbaası, Ġstanbul, 1997, s Rasul Gouliev, a.g.e., s Ali ĠĢler, a.g.t., s. 58

27 16 bombalamayı düģünmüģlerdir. Ancak Hitler in Hollanda, Fransa ve Belçika yı 22 Haziran 1940 da iģgal etmesiyle Baku petrol yatakları da söz konusu devletlerin hedefinden çıkmıģtır. Hitler, Baku petrolünü ele geçirmek için büyük mücadele vermiģ olmasına rağmen, baģarılı olamayarak amacına ulaģamamıģtır. Sovyetler Birliği ise Azerbaycan petrolleri sayesinde Almanya ya karģı galip gelerek Ġkinci Dünya SavaĢı nı kazanmıģtır. 37 SavaĢ yıllarında SSCB nin yakıt ihtiyacının tamamına yakınını Azerbaycan ın karģıladığı göz önüne alındığında, Azerbaycan ın mevcut önemi daha da fazla anlaģılmaktadır. SavaĢ öncesi dönemde Kafkasya, SSCB nin ana petrol merkezi ise de, 1950 lerin baģında bu rol, yavaģ yavaģ Volga Ural a, yani ikinci Baku ye kaymıģtır. Bu bölgenin gerilemesiyle de çalıģmalar, Sibirya ya kaymıģtır. Sibirya da yapılan çalıģmalar sonucu, 1978 de Batı Sibirya da SSCB de üretilen toplam petrol üretiminin % 44 ü yapılmıģtır. Artık Sovyetlerde, özellikle Kazakistan ve Azerbaycan la birlikte, kapasiteler devasa boyutlara ve petrol hatları ağı ise 66,5 bin km. ye ulaģmıģtır Sovyetler Sonrası Dönem Sovyetler Birliği nde merkezi devlet yapısının, serbest giriģime müsaade etmemesi ve bundan dolayı serbest piyasa ekonomisine oranla verimsiz olması, sistemde ciddi bir değiģiklik ihtiyacını uyandırmıģtır. Devlet baģkanlığı sırasında GORBAÇOV, Glasnot (açıklık) ve Perestroyka (yeniden yapılanma) olarak belirlediği temel politikalarla bu ihtiyaca cevap vermeye çalıģmıģtır. Bu çalıģmaların sonucunun, önce sosyalist ideolojinin çökmesi, ardından Doğu Bloğu nun ve sonunda da Sovyetler Birliği nin çözülmesi Ģeklinde olması ekonomik ve politik olarak Sovyetler Birliği döneminin de sonunu getirmiģtir li yıllardaki Sovyet ekonomisindeki derin üretim düģüģü, eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasındaki sağlam olmayan ekonomik bağların daha da zayıflamasına 37 Rasul Gouliev, a.g.e., s Ali ĠĢler, a.g.t., s Çağrı KürĢat Yüce, Türk Dünyası-Temel Meseleler ve Çözüm Önerileri, Tubitay Yayınları, Ankara, 2001, s

28 17 neden olmuģtur. Neticede ekonomik yapının açık piyasa rekabetine doğru yön değiģtirmesine neden olmuģtur. Ayrıca 1991 yılında SSCB nin dağılması, petrol üretimindeki yeni dönemin de baģladığı sinyalini vermiģtir. Çünkü birliğin dağılmasıyla birlikte, bölünen petrol ve doğal gaz sisteminin coğrafi bölünmesinden ziyade fonksiyonel bölünmesi sorun olmuģtur. Petrol ve doğalgaz; Rusya, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan da elde edilirken, petrol iģleme tesislerinin önemli kısmı Beyaz Rusya, Azerbaycan ve Ukrayna da kalmıģtır. Sovyet enerji sistemi bir homojen sistem olarak idari bölgeleri göz önünde bulundurmamıģtır. Sovyetler Birliği dağılır dağılmaz, Rusya dan baģlayan Merkez-Kuzey Kafkasya doğal gaz boru hattının bir bölümü Ukrayna da kalmıģtır. Ayrıca yeraltı doğal gaz biriktirme tesisleri de Ukrayna da bulunmaktadır. 40 Kafkaslar, bu yüzyılın baģında, zengin enerji yataklarından dolayı emperyalist güçlerin hedef alanı olmuģtur. SSCB nin yıkılıģının ardından ise zengin petrol yataklarının varlığı nedeniyle Hazar Havzası, özellikle eski petrol baģkenti olan Bakü, dünyaca ünlü petrol Ģirketlerinin akımına uğramıģtır. Mevcut pastadan pay almak üzere, dünyanın dört bir tarafından bölgeye, bilhassa Azerbaycan a, yabancı yatırımcılar hücum etmiģtir. Sovyetler Birliği nin çökmesiyle birlikte, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın baģında Kafkasya ve Orta Asya daki büyük çıkar çatıģmasına neden olan yeni bir enerji savaģı ortaya çıkmıģtır. Bugünün büyük çatıģması, birçok devlet ya da Ģirketlerin petrol üzerindeki hedeflerine ulaģmak için giriģtikleri rekabeti kapsamaktadır. Yabancı Ģirketlerin Hazar Bölgesi petrolünden pay almak üzere bölgeye gelerek mücadeleye koyulmalarının temel nedenleri arasında; Hazar ın üretim potansiyelinin büyük olması, geçmiģte imkânı olmayan yatırımın bugün için cezp edici özelliği, gerçek potansiyelin tespit edebilme imkânının katılımla olabilmesi ve üretilecek petrolün yerel ihtiyaçların ötesinde dünya piyasalarına arz edilecek olmasıdır Turan Aydın, Rusya nın Petrol ve Doğalgaz Politikası, Avrasya Etütleri, Cilt 1, Sayı 4, KıĢ-1995, s Mehmet Atay, ABD nin Afganistan Operasyonu ve Orta Asya da Jeopolitik Santraç, Jeopolitik Bilimsel AraĢtırmalar Dergisi, Yıl 1, Sayı 1, KıĢ-2002, s. 108

29 Küresel ve Bölgesel Güçlerin Bölgeye YaklaĢımları Sovyetler Birliği nin dağılması, dünya üzerinde yeni ülkelerle beraber çıkar mücadelesi alanlarını da ortaya çıkarmıģtır. Hazar Bölgesi, Sovyetler sonrası ortaya çıkan yeni jeopolitik denklemde bölgesel ve uluslararası güçlerin en çok nüfuz mücadelesine giriģtiği bölgelerin baģında gelmektedir. Zira bu bölge, zengin enerji kaynakları ile büyük petrol oyununun yeni coğrafi mekânı niteliğini kazanmıģtır. Kafkasya ve Orta Asya bölgelerinin jeopolitik önemi ve zengin enerji kaynakları, beraberinde paylaģım problemlerini ve güçlü devletlerin nüfuz arayıģlarını gündeme getirmiģtir. Ancak bu duruma, sadece bağımsız cumhuriyetlerin kendi arasındaki iliģkiler değil, diğer devletlerin bölge üzerindeki politikaları da etkili olmuģtur. 42 Hazar da devam eden enerji rekabeti içerisinde, baģta Rusya Federasyonu olmak üzere beģ kıyıdaģ devletin yanı sıra, diğer uluslararası aktörlerden ABD, AB, Çin, ve Türkiye bölgede etkiye sahip olmaya çalıģmaktadırlar. Ayrıca Kafkasya da ve Orta Asya da sürdürülen enerji alanındaki mücadele, Orta Doğu da yıllardan beri süren çekiģme ve sürtüģmelerden geri kalmayacağa benzemektedir. 43 Söz konusu nüfuz mücadelesinin 1993 yılından itibaren temel faktörü Hazar enerji kaynaklarıdır. Yeni bölgesel ekonomik ve siyasi bağlantıları kendi lehlerine Ģekillendirmeye niyetli olan her bir Hazar devletinin kendi zengin enerji kaynaklarını geliģtirmeye çalıģmaları bu çabanın bir parçası olmuģtur. 44 Bir anda bütün dünyanın stratejik bakıģları üstüne odaklanan Hazar ve çevresi; tarihsel, toplumsal, kültürel ve ekonomik dinamikleri itibariyle, çok bilinmeyenli bir denklemi andırmaktadır. Öyle ki bir yanında eski ve eskimemekte ısrarlı vasi sıfatıyla Rusya Federasyonu; bir yanında çok yakın kültürel ve soy bağları ile bağlı bulunan Türkiye; diğer bir yanında ise marjinal çıkıģları ile hem ülke bütünlüğünü koruma hem de dünya devleti görünümünü pekiģtirme gayretindeki Ġran gibi ülkeler yer almaktadır Çağrı KürĢat Yüce, a.g.e., s Çağrı KürĢat Yüce, Türk Dünyası-Temel Meseleler ve Çözüm Önerileri, Tubitay Yayınları, Ankara, 2001, s Osman Nuri Aras, a.g.e., s Osman Nuri Aras, a.g.e., s. 209