AVRUPA BİRLİĞİ HİBE PROGRAMLARININ KOBİLER ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: TARIM SEKTÖRÜ ANALİZİ

Transkript

1 i T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS DÖNEM PROJESİ AVRUPA BİRLİĞİ HİBE PROGRAMLARININ KOBİLER ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: TARIM SEKTÖRÜ ANALİZİ NİL SİREL PROJE DANIŞMANI YRD. DOÇ. DR. SEYHAN BİLİR GÜLER EDİRNE, 2015

2

3 i Projenin Adı: Avrupa Birliği Hibe Programlarının Kobiler Üzerindeki Etkisi: Tarım Sektörü Analizi Hazırlayan: Nil SİREL ÖZET Ekonomi litarütüründe en çok tartışılan konular biri olan Avrupa Birliği hibe programlarının Türkiye de etkili olup olmadığı konusunun yanında Türkiye nin söz konusu yardımlardan ne derece yararlanabildiğidir. Türkiye nin tarım sektörünün gelişimi incelendiğinde, özellikle Avrupa Birliği mali yardımlarının yürürlüğe girdiği Ankara Anlaşması (1963) ından sonra yapısal değişiklikler gösterse de KOBİ lerin gelişiminde fark yaratacak etkilerin oluşmadığı görülmektedir. Buradan hareketle; ülkemizin AB den geçmişten günümüze kadarki süreçte sağladığı mali destek, Türkiye nin bu mali desteklerden ne ölçüde yaralandığı ve yaralanabileceği, güncel kaynakları ve mali desteklerin kullanımı ile ilgili Türkiye de nasıl bir yapılanmanın oluşturulduğu, Türkiye deki tarım sektörünün geçmişten günümüze kadar olan dönemi ve KOBİ lerin hibe desteğinden önce ve sonrasındaki etkinliği ve büyüme oranları incelenmiş ve çıkan sonuç yorumlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Avrupa Birliği Fonları, Mali Yapılanma, KOBİ, Tarım Sektöründeki KOBİ ler.

4 ii Name of the Project: The Effect of European Union Grant Programmes on Small/Medium-Scaled Enterprises: Agricultural Sector Analysis Prepared by: Nil SİREL ABSTRACT One of the main topics of Economics Literature is; whether the European Union (EU) Grant Programs are efficient in Turkey and how much Turkey is benefitting from those programs. When we examine Turkish Agricultural Sector, even though there are structural changes occur after Ankara Agreement (which is about EU Financial Aid) enters into force, there are no major differences occur in development of Small/Medium Scaled Enterprises. Starting from this point, EU s financial aid programs from past to present and usage of those grant programs by Turkey, Turkey s capability of benefitting from those programs, current resources and structure of usage of EU grants, how much benefit Turkey got from those grants and how much benefit Turkey will get from those grants; past and present of Turkish Agricultural Sector, before and after situations of Small/Medium Scaled Enterprises and their rate of growth has been examined and results are observed with this work. Keywords: European Union, European Union Grants, Financial Structure, Small/Medium Scaled Enterprises, Small/Medium Scaled Enterprises of Agricultural Sector.

5 iii İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii İÇİNDEKİLER... iii TABLOLAR LİSTESİ... v ŞEKİLLER LİSTESİ... vi KISALTMALAR... vi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM AB - TÜRKİYE FON KULLANIMLARI ve KOBİ TANIMLAMASI 1.1. AB Mali Yardımlarının Çıkış Noktası ve Hedefleri AB Mali Yardımlarının Yapısal İncelemesi AB Bütçesinden Yapılan Mali Yardımlar Üye Ülkelere Yönelik Mali Yardımlar Aday ve Üçüncü Ülkelere Yönelik Mali Yardımlar Avrupa Yatırım Bankası Aracılığı ile Sağlanan Yardımlar AB Fonlarının Kullanımında Tarihsel Süreç Adaylık Öncesi Dönem ( ) Adaylık Dönemi ( ) ve Sonrası Dönem IPA Mali Bileşenleri Türkiye ve AB de KOBİ lerin Tanımı Türkiye ve AB de KOBİ lerin Ekonomik Alandaki Gelişimi İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE TARIM SEKTÖRÜ FİNANSMANI VE HİBE PROGRAMLARI 2.1 Türkiye ve AB de Tarım Sektörünün Gelişime Tarihsel Bakış... 33

6 iv Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası: Avrupa Birliği nin Genişlemesi ve Ortak Tarım Politikası Seattle Konferansı: Doha Görüşmeleri Türkiye de Tarım Sektörünün Desteklenmesi Devlet Desteği Cumhuriyet Dönemi ( ): Planlı Dönem ( ) Finansman Desteği Doğrudan Gelir Desteği: Prim Ödemeleri (Fark Ödemesi) Hayvancılık Destekleri Destekleme Fonu: Kırsal Kalkınma Destekleri: AB Fonlarında KOBİ lere Yönelik Program ve Projeler Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren KOBİ lerin Değerlendirmesi ve AB Fonlarından Yararlanması Türkiye'de Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren KOBİ'lerin Değerlendirmesi Türkiye'de Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren KOBİ'lerin AB Fonlarından Yararlanması SONUÇ KAYNAKÇA... 61

7 v TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Türkiye nin Dört Kredi Derecelendirme Kuruluşu Tarafından Veriler Kredi Notları(Uzun Dönem Para Cinsinden) Tablo 2. Gümrük Birliği Öncesi Mali Yardımlar ( ) (Milyon Euro) Tablo 3. Gümrük Birliği Dönemi Mali Yardımları ( ) (Milyon Euro) Tabla 4. Yunanistan'ın Vetosu Sebebiyle Türkiye'nin Kullanamadığı Hibe ve Krediler (Milyon Euro) Tablo 5. Adaylık Sürecinde AB den Sağlanacak Mali Yardımlar ( , Milyon Euro) Tablo Döneminde AYB nin Türkiye ye Sağladığı Mali Yardımlar Tablo IPA Dönemi AB Mali Yardımının Aday ve Potansiyel Aday Ülkelere Göre Dağılımı Tablo Döneminde Türkiye ye Mali Yardım Miktarları (Milyon Euro).. 25 Tablo 9. Bazı Gelişmiş Ülke Ekonomilerinde KOBİ ler Tablo 10. Bazı Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde KOBİ ler Tablo 11. İşletme Büyüklüklerine Göre Ortalama Parsel Sayısı ve Ortalama Parsel Büyüklüğü Tablo 12. Türkiye de GTS Sonuçlarına Göre İşletme Sayısı, Arazi Miktarı ve Ortalama İşletme Büyüklüğü Tablo 13. AB ve Seçilmiş Bazı AB Ülkelerinde Tarımsal İşletme Sayısı, Toplam Tarım Alanı ve Ortalama İşletme Büyüklükleri... 53

8 vi ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Türkiye de KOBİ lerin Toplam Kredilerdeki Pay ( ) Şekil 2. Türkiye deki GSYH da Tarım Sektörünün Payı (%) Yılları Arası. 53 Şekil 3. Türkiye de Tarım Sektörü için Büyüme Oranı % Şekil 4. Türkiye de Tarım ve Tarım Dışı İstihdam Verileri... 54

9 vii KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AKF : Avrupa Kalkınma Fonu ATYGF : Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu AYB : Avrupa Yatırım Bankası DB : Dünya Bankası DGD : Doğrudan Gelir Desteği DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü ECU : Avrupa Para Birimi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla IMF : Uluslararası Para Fonu IPA : Katılım Öncesi Aracı ISPA : Katılım Öncesi Yapısal Politikalar aracı KDV : Katma Değer Vergisi KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler MDAÜ : Katılım Öncesi Yapısal Politikalar aracı OTP : Ortak Tarım Politikası PHARE : Polonya ve Macaristan Ekonomilerini Yapılandırmak için Yardım SAPARD : Tarımsal Kalkınma Özel Katılım Programı TMO : Tarım Mahsulleri Ofisi

10 1 GİRİŞ Avrupa Birliği, üye ve aday ülkelere AB normlarına ulaşmaları, toplumsal refah düzeyinin arttırılması ve ortak bir Avrupa bilincinin oluşması amacıyla üye ve aday ülkelere mali yardım vermektedir. Avrupa Birliği nin Türkiye ye yönelik mali desteği ise, Türkiye nin 31 Mayıs 1959 da AET ye ortak üyelik başvurusunun ardından 1963 yılında taraflar arasında imzalanan Ankara Anlaşmasının yürürlüğe girmesiyle başlamıştır. Türkiye nin ortaklık ilişkisi nden doğan yükümlülüklerini karşılamak ve ekonomisinin kalkınmasını sağlamak amacı ile Avrupa Birliği Türkiye ye mali yardımda bulunmayı taahhüt etmiştir. Ankara Anlaşmasının yürürlüğe girdiği tarihten bu yana, söz konusu mali yardımlar taraflar arasında ki ilişkiye ve politik stratejiler doğrultusunda şekillenmiş ve kullanım şekli bu sebeplerden dolayı değişiklikler göstermiştir. Avrupa Birliği ve Türkiye arasında ki mali yardımların tarım üzerinden gündeme gelmesi diğer yapısal reformlar için kullandırılan bütçeler kadar kolay olmamıştır. Tarım, tarımsal üretim ve tarım iş gücü günümüzde hala birçok ülke ve birliğin hassas konuları arasında yer almakta olup, AB ve Türkiye arasında gümrük birliği sürecinden sonra bile tam olarak homojenleştirilmiş bir konu değildir. Türkiye 2004 yılında aday ülke statüsünü kazandığı için, AB tarafından sadece yılları için hazırlanan ve aday ülkelerin yararlandığı Tarım ve Kırsal Kalkınma Özel Katılım Programı (SAPARD) fonlarından yararlanamamıştır. Bunun yerine, dönemi için Türkiye, Hırvatistan ve beş Balkan ülkesi için yeni bir üyelik öncesi araç olarak Katılım Öncesi Aracı (IPA, Instrument for Pre- Accesison) uygulanmaktadır.

11 2 AB nin Türkiye ye yönelik mali desteği üç şekilde olmaktadır; birincisi hibe nitelikli yardımlar, ikincisi Avrupa Yatırım Bankası kredileri, üçüncüsü ise Topluluk programlarıdır. Bu çalışmayı yapmaktaki amacım ; Türkiye ile AB mali yardımları arasında ilişkiyi tarihsel süreçte irdeleyerek, bu süre içerisinde Türkiye deki tarım sektörü ve bu sektörde faaliyet gösteren KOBİ lerin AB mali yardımları ile daha etkin olup olmadıklarını araştırmaktır. Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde fon kullanımları açısından AB ve Türkiye ilişkisi ve KOBİ tanımlamaları, ikinci bölümde Türkiye de Tarım sektörü ve Tarım sektöründe faaliyet gösteren KOBİ lerin etkinliği açısından sonuçları değerlendirilmiştir.

12 3 BİRİNCİ BÖLÜM 1. FON KULLANIMI AÇISINDAN AB TÜRKİYE İLİŞKİLERİ 1.1. AB Mali Yardımlarının Çıkış Noktası ve Hedefleri Dünyanın en başarılı ekonomik birleşme hareketi olarak görülen Avrupa Birliği (AB), güçlü ve zayıf ekonomilerin bir araya gelmesi sonucu oluşmuştur. Bu bağlamda AB, kuruluşundan itibaren daha güçlü bir mali yapıya kavuşmak ve birliğin ortak politikalarının finansmanını sağlamak amacıyla üye ve üye olmayan ülkelere yönelik kurucu antlaşmalarda yer alan şart ve kriterlere ek olarak, 1 Ocak 1993 tarihindeki Maastricht Zirvesi nde ekonomik ve parasal birlik için bir takım kriterler getirmiş, 22 Haziran 1993 tarihinde yapılan Kopenhag Zirvesi nde ise aday ülkelerin tam üyeliği için ekonomik, siyasi ve topluluk müktesebatına uyum kriterleri getirmiştir ( ). Birlik, bu kriter ve şartların yerine getirilebilmesi amacıyla ilgili ülkelere mali yardımlarda bulunmaktadır. Bu mali yardımlar ise üye ülkelerin yararlandığı fonlar, aday ülkelerin yararlandığı fonlar ve AB nin değişik nedenlerle ilişkide bulunduğu ülkelere sağladığı yardımları içeren fonlardan oluşur (Yıldız vd..,2005:76). Avrupa Birliği mali yardımları; birliğin hedeflerine ulaşma yolunda, karşılıklı dayanışma ilkesine dayalı olarak, gelişme ve refahı tüm topluluğun coğrafyasına yaymayı esas alan faaliyetler bütünü şeklinde tanımlanabilir (Süngü, 2004:78). Topluluğun kuruluşundan günümüze kadar olan bu süreçte, topluluğun hedefleri, amaçları ve sosyal yapısındaki değişmeler ışığında mali yardımlarındaki uyguluma, çeşitlilik ve bu mali yardımların sonuçlarındaki etki beklentisi şekil değiştirmiştir. (Süngü, 2004:78).

13 4 AB nin mali yardımlarla hedeflediği; ortak politikalarda kalkınmayı ve bölgesel kalkınmışlık farklılıklarının giderilmesini sağlayacak eğitim, çevre, ulaştırma, turizm, ticaret sanayi, savunma, vergi, yapısal vb. konuların yanında, ortaklık içinde bulunan KOBİ lerin rekabet güçlerinin arttırılması, sürdürülebilir ekonomik büyüme, kalkınma ve refahın sağlanmasıdır.(şahin,2007:5) Bu bağlamda AB mali yardımları, yukarıda bahsettiğimiz bu ortak politikalarının finansmanını sağlayarak ortak bir AB bilinci yaratma amacı taşır AB Mali Yardımlarının Yapısal İncelemesi AB mali yardımlarının niteliğine bakacak olursak; AB mali yardımlarının ekonomisi güçlü ülkelerden ekonomisi zayıf ülkelere doğru olduğu görülmektedir. Mali yardımlardan yararlanma açısından birlik içindekilerin dışarıdakilere göre birkaç gömlek üstün olarak mali yardımlardan yararlandığını, birlik dışındakilere yapılan mali yardımların ise kaşıkla verilip kepçe ile geri alınan yani birlik lehine elde edilen kazanımlar olarak yorumlanmaktadır (Süngü, 2004:80). AB bütçesinin %90 nı üzerindeki kısmı üye ülkelere yöneliktir. Hibe niteliğindeki yardımların %5-8 civarındaki kısmı AB üyesi olmayan ülkelere yöneliktir. Bu orana, genel bütçe dışında üye ülkelerin katkılarıyla yapılan oluşturulan Avrupa Kalkınma Fonu (AKF) kaynakları da ilave edilirse bu oran toplam %7-10 a yükselmektedir. AYB kredilerinin %85-90 civarındaki kısmı üye ülkelere yönelik iken %7-12 civarındaki kısmı ise üçüncü ülkelere verilmektedir. Üçüncü ülkelere verilen bu kredilerinin bir kısmı ise genel bütçe garantisi altındadır (Bilici, 2004:76-77).

14 AB Bütçesinden Yapılan Mali Yardımlar AB üyeleri tarafından belirlenen siyasi ve ekonomik hedeflere ulaşmak için kullanılan en etkili araçlardan biri AB bütçesidir. Üye ülkeler arasındaki ekonomik gelişmişlik farkını azaltarak siyasi ve ekonomik bütünleşmeyi kuvvetlendirecek ortak politikaların finansmanı bütçenin önemli bir bölümünü oluşturur. (Yıldız vd. 2005:78). AB bütçe gelirleri, üye olmayan ülkelerden alınan tarımsal vergiler, üye ülkelerin topladıkları KDV ve üye ülkelerin GSMH na göre belirlenen bütçe katkı payından oluşmaktadır.(şahin, 2007:7) AB bütçe harcamaları ise tarımsal harcamalar, yapısal harcamalar, dış faaliyetlere yönelik harcamalar, katılım öncesi yardımlar, iç politika harcamaları ve idari harcamalardan oluşmaktadır. Bu çalışmada tarımsal, katılım öncesi yardımlar incelenecektir. (Şahin, a.g.e.2007:7) AB Bütçesinde zorunlu olan ve zorunlu olmayan harcamalar bulunmaktadır. Bunlara örnek vermemiz gerekirse, Zorunlu harcamalara örnek olarak tarımsal harcamaları, zorunlu olmayan harcamalara da yapısal harcamalar ve 3. ülkelere yapılan yardımları örnek olarak verebiliriz (Bilici, 2004:71) Üye Ülkelere Yönelik Mali Yardımlar Üye ülkelere yönelik mali yardımlar, tarımsal ve yapısal harcamalar şeklindedir. Üye ülkeler, tarımsal harcamalar kapsamında Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu ndan, yapısal harcamalar kapsamında ise Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Balıkçılık Yönverme Fonu ve Uyum Fonu ndan yararlanmaktadırlar. (Şahin a.g.e,2007:12)

15 6 Ortak Tarım Politikası (OTP) çerçevesinde tarıma ayrılan kaynaklar AB bütçesinin en büyük gider kalemini oluşturmaktadır. Başlangıçta tarım harcamalarına AB bütçesinin tamamına yakın kısmı ayrılırken günümüzde bu oran %45 civarındadır. Tarım sektörüne ayrılan bu fonlar, Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu (ATYGF) dur. Bu fonun %90 gibi önemli bir kısmı garanti bölümüne %10 civarındaki kısmı ise yönverme bölümüne ayrılmıştır (Karabacak, 2004:73). Fonun garanti kısmı harcamalarına örnek olarak; tarım ürünü fiyatlarının garanti edilen seviyenin altına düşmesi durumunda yapılacak destekleme alımlarını, ihraç edilen ürünün uluslar arası pazarlardaki fiyatı göz önünde tutularak verilen destekleri ve topraklarını nadasa bırakanlara yapılan yardımları verebiliriz (Bilici, 2004:74). Kısaca bütçenin en büyük harcama kalemi olan bu fon, birliğin belirlediği kurallar çerçevesinde, AB nin ortak tarım politikasının en önemli uygulama aracı olarak temel tarımsal ürün piyasalarının düzenlenmesini sağlamaktadır (Yıldız vd, 2005:81). Yapısal harcamaların temel amacı ise, AB nin geri kalmış bölgeleri arasındaki ekonomik ve sosyal gelişmişlik farkları azaltmaktır.yapısal harcamalar, uyum fonu ve şu dört yapısal fondan oluşmaktadır; Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Balıkçılık Yönverme Fonu. Bu fonlara ilişkin bazı özellikler şu şekildedir: Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu Yönverme Bölümü; bu fon, tarımda modernizasyon ve yapısal gelişmeye destek olmak için kırsal yörelerin altyapısının geliştirilmesi, çiftliklerin ıslahı gibi amaçlar için kaynak sağlamaktadır. Avrupa Sosyal Fonu; topluluğun sosyal politikalarının ana öğesi konumunda olan bu fon istihdam yaratma, işçilerin çalışma koşullarının ve yaşam standartlarının iyileştirilmesi gibi amaçlar taşır

16 7 Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu; 1975 yılında kurulan bu fonun amacı birliğin farklı bölgeleri arasındaki kalkınmışlık farklarını azaltarak bu bölgelerdeki sanayilerin yeniden yapılandırılması, altyapı yatırımların ve KOBİ lerin desteklenmesi ve istihdam yaratılmasıdır. Balıkçılık Yönverme Fonu; 1994 yılında balıkçılık sektörüne yönelik bir fon oluşturularak bu sektördeki rekabeti arttırıcı yapıların gelişmesi, altyapıların finansmanı, ürün kalitesinin arttırılması, hijyenik şartların topluluk standartlarına yükseltilmesi için teknik yardım ve finansman desteği sağlamaktadır. (Bilici, 2004:75) Aday ve Üçüncü Ülkelere Yönelik Mali Yardımlar AB, kendi dışındaki ülkelere siyasi, ticari ve ekonomik nedenlerle mali yardımlarda bulunmaktadır. Üye ülkelere yönelik mali yardımlar AB bütçesinin %95 ini oluştururken, geriye kalan %5 lik kısmı ise üye olmayan ülkelere yöneliktir. Bu yardımlar hibe şeklinde olup bu yardımların yanında Avrupa Kalkınma Fonunda da üçüncü ülkelere yardımlar sağlanmaktadır. Bu bağlamda AB nin üye ülkeleri dışındaki ülkelere toplam %7-8 düzeyinde hibe sağlamaktadır (Bilici, 2002:43. Aktaran: Gençkol, 2003:29).Ayrıca AB, kredi kaynaklarının %7-12 düzeyindeki kısmını da üçüncü ülkelerin kullanımına sunmaktadır (Bilici,a.g.e.:76). Bir de Topluluk Programları bulunmaktadır. Topluluk programları, Avrupa Birliği ne üye ülkeler arasında işbirliğini geliştirerek Avrupalılık bilincinin, yenilikçilik ve girişimcilik anlayışının yerleşmesini desteklemek, topluluk politikalarının ve mevzuatının uygulanmasına ve birliğin karşılaştığı sorunlara ortak çözümler yaratılmasına katkı sağlamak amacıyla oluşturulmuştur ( )

17 8 AB Topluluk Programları aşağıda verilmiştir: Eğitim Programları Şirketlere Yönelik Programlar IDA II Programı Bilgi Toplumu Vergi ve Gümrükler Alanında Programlar Çerçeve Programları Çevre Alanında Programlar Çok Yıllı Enerji Programı Kültür ve Medya Alanında Programlar İstihdam ve Sosyal İşler Alanında Programlar Kamu Sağlığı Alanında Programlar Adalet ve İçişleri Alanında Programlar Ayrımcılıkla Mücadele Sosyal Dışlanmayla Mücadele Maliye Alanında Programlar Aday ülkelerin Topluluk ajanslarına katılımı 1993 Kopenhag Zirvesi nde gündeme gelmiştir ve 1997 Lüksemburg Zirvesi nde MDAÜ ler ve Güney Kıbrıs ın adaylıklarının tanınmasıyla Topluluk ajanslarına katılabilecekleri belirtilmiştir. Türkiye nin Topluluk ajanslarına katılımı ise Helsinki Zirvesi nde belirtilmiştir. ( Avrupa Yatırım Bankası Aracılığı ile Sağlanan Yardımlar AB nin finans kurumu olan AYB 1958 yılında kurulmuş olup, temel amacı Birliğin dengeli büyümesine katkıda bulunacak yatırım projelerini finanse etmek ve kredi sağlamaktır. Kar amacı gütmeyen ve bağımsız bir tüzel kişiliğe sahip olan bu bankanın merkezi Lüksemburg dadır. ( )

18 9 AYB, 19 yüzyıl sonlarında dip akıntısı şeklinde kurulmaya başlayan bu tip bankaların Üniversal Bankacılık konseptinde olanıdır. Buradaki üniversal bankacılık tanımı, tüm ticari bankaların yatırım ve kredi verme faaliyetlerini birlikte yaşatmaya çalışmasıdır. (Kumar, 2014:512) AYB kredilerinin %90 ı AB ülkelerinde geri kalan kısmı ise üye olmayan üçüncü ülkelerde kullanılmakta olup AYB kredileri ile ulaşım ve telekomünikasyon ağlarının geliştirilmesine, çevrenin korunmasına, enerji kaynaklarının devamlılığının sağlanmasına, endüstri ve küçük işletmelerin artırılmasına yönelik projeler desteklenmektedir (Şahin,2007:22) yılı için AYB kredileri, AB üyesi ülkeler için Euro (milyon) onaylanmış, Euro (milyon) imzalanmış, Euro (milyon) ödenmiş durumdadır. Bu kredilerde AB üyesi olmayanlar için Euro (milyon) onaylanmış, Euro (milyon) imzalanmış, Euro (milyon) ödenmiştir. ( ) 2014 yılında toplam 77 milyar Euro luk bütçenin 69 milyar Euro su AB üyelerine, 8 milyar Euro luk kısmı AB dışı ülkelere ayrılmıştır. (AYB,2014:3) AYB nin 2014 yılı bütçesinin sektörlere göre dağılımında sırayla, ulaştırma %28.7, global fonlar %23.1, enerji %13.5, sanayi %8.3 başta olmak üzere tarım sektörüne sadece %0.4 ayrılmıştır. (AYB, a.g.e.:8) AYB, kredilerinden kamu ve özel sektör kuruluşları yararlanabilmektedir. Teminat çerçevesinde, kamu projelerinde Hazine garantisi, özel sektör projelerinde ise başvuran firmanın kredi notu A+ olmalı ya da A+ kredi derecesine sahip banka teminatına sahip olması aranır. AYB nin kendi girişimiyle oluşturduğu kredi paketlerinin kullandırılmasında ise ülke kredi notunun en az BBB olması aranır (Şahin,a.g.e:28).

19 10 Tablo 1: Türkiye nin Dört Kredi Derecelendirme Kuruluşu Tarafından Verilen Kredi Notları (Uzun dönem Para cinsinden) Tarih Moody s S&P Fitch JCR 1992 Baa3 BBB(durağan) Baa3(not BBB (negatif) - - indirimi için izlemede 1994 Ba3 B+(izleme) B BBB B+(durağan) BB- BB B(durağan) B+ BB 1997 B B(pozitif) B1(pozitif) B(pozitif) B1(pozitif) B+(durağan) BB- BB B1 (negatif) B- (durağan) B(negatif) B+(negatif) 2002 B1 (negatif) B- (durağan) B (durağan) B+(negatif) 2003 B1(durağan) B(durağan) B(pozitif) B+(durağan) BB-(durağan) B+(pozitif) B+(pozitif) 2005 Ba3 (durağan) - BB-(pozitif) BB-(pozitif) BB-(durağan) BB-(durağan) BB-(durağan) BB-(negatif) Ba3(pozitif) BB-(durağan) BB+(durağan) Ba2(pozitif) BB(pozitif) BB+(pozitif) BB(durağan) BB+(durağan) Ba1(pozitif) BB(durağan) BBB-(durağan) BB(pozitif) 2013 Baa3(durağan) BB+(durağan) BBB-(durağan) BBB- (durağan) 2014 Baa3(durağan) BB+(durağan) BBB-(durağan) BBB- (durağan) Kaynak:

20 11 Bir ülkenin derecelendirmesinde beş ana faktör öne çıkmaktadır. 1) Politik skor : Devlet kurumlarının ve politikalarının sürdürülebilir kamusal finansman alanı oluşturması ve dengeli ekonomik büyümeyi destekleyici olup olmadığıdır. 2) Ekonomik skor: Gelir seviyesi, büyüme seviyesi, ekonomik çeşitlilik bileşenlerinin değerlendirmesidir. 3) Harici skor : Ulusal para biriminin uluslar arası işlemlerdeki statüsü, harici likidite ve harici borçluluk bileşenlerinin değerlendirilmesidir. 4) Mali skor: Devletin bütçe açıklarının ve borç yükünün sürdürülebilir olmasıdır. 5) Parasal skor: Para arzı ve para politikası kararlarının reel ekonomiye aktarn mekanizmaların etkinliğinin değerlendirmesidir. ( Dimitrijevic,2012:4) Derecelendirme notunun düşük olması, ülkenin riskli olarak nitelendirmesi dolayısıyla ülkenin borç alması zorlaştıracağı gibi borç alma maliyetinin de artmasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra ülke riskinin yüksek olduğu yerlerde yatırımcı yatırım yapmamaktadır. (Gülmez,2015:2) 1.3. AB Fonlarının Kullanımında Tarihsel Süreç AB nin Türkiye ye yönelik mali desteği 1963 te yürürlüğe giren Ankara Anlaşmasından sonra başlamıştır. AB ile Türkiye arasındaki mali destek ilişkisi ; Türkiye nin AB ile 6 Mart 1995 yılında Ortaklık konseyi Kararı ile Gümrük Birliğine girmesi, 1999 yılında Helsinki zirvesi ile aday ülke konumuna geçmesi ve son olarak 3 Ekim 2005 tarihinde müzakerelere başlama kararı ile birlikte irdelemek gerekmektedir. AB ve Türkiye arasında ki mali ilişki yukarıdaki önem arz eden tarihi dönemeçler ve siyasi ilişkilerin doğrultusunda ilerlemiştir. AB nin hibe verirken takip ettiği ilkeler (Şahin,2007:28): Programlama Şeffaflık Eşit muamele Bir harcamanın bir kaynaktan bir defa yapılması, değişik kaynaklardan mükerrer ödeme yapılmaması (non-cumulation)

21 12 Harcamaların geriye dönük finanse edilmemesi Ortak finansman Kar amacı gütmeme Sağlam bir yönetim. Hibeler, merkezi ve yerel idarelerden, çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarına, dernek ve vakıflara, üniversitelere, KOBİ lere ve hatta bireysel başvurulura da değişen oranlarda verilmektedir. Türkiye de Kırsal kalkınma programı çerçevesince, dernek, birlik, çiftçi (bireysel), ve Tarım sektöründe faaliyet gösteren KOBİ lere hibe destek oranı değişmekle birlikte programdan yararlanma imkanı verilmiştir. ( dunyasi.com/haber/hibe-yagmaya-basladi-iste-girisimcilere-verilendestekler/144709, ) Adaylık Öncesi Dönem ( ) Ankara Anlaşmasının 1964 yılında yürürlüğe girmesiyle Gümrük Birliği Anlaşmasına kadar geçen süre içinde dört mali yardım protokolü düzenlenmiştir yılları arasında üç mali protokol ve bir ek protokol imzalanmıştır. Mali protokoller kapsamında alınan yardımlar hibelerden ve ağırlıklı olarak kredilerden oluşmakta olup, krediler AYB ve düşük faizli Topluluk kredilerinden oluşmaktadır (Karabacak, 2004:94) dönemini kapsayan dördüncü mali protokol ise siyasi gerekçeler ve Yunanistan ın engellemesi nedeniyle uygulanamamıştır. gösterilmiştir. Gümrük Birliği öncesi dönemde yapılan mali yardımlar Tablo 1 de

22 13 Tablo 2. Türkiye ye Açılan Gümrük Birliği Öncesi Mali Yardımlar ( ) (Milyon Euro) Mali Yardımın Kaynağı Mali Yardımın Şekli Dönem Taahhüt Fiili Kullanım 1. mali protokol Kredi mali protokol Kredi Tamamlayıcı protokol mali protokol Kredi Özel Yardım Paketi Hibe mali protokol Hibe 375 Kredi Yunanistan vetosu yüzünden kullanılmamıştır. Körfez Savaşı Kredi Özel Mali işbirliği Hibe Kaynak: Süngü, 2004:100 *1 ECU= 1 EURO Gümrük Birliği Öncesi Toplam: Birinci Mali Protokol Döneminde ( ), 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Antlaşması ile beraber imzalanmıştır. Bu Protokolle, 175 milyon ECU tutarında kredi sağlanmıştır. Yardımlar ağırlıklı olarak kamu ve özel sektörden gelen sanayi ve altyapı projelerinin finansmanı için kullanılmıştır. Kamu projelerine 145,1 milyon ECU, özel sektör projelerine ise 29,9 milyon ECU tutarında kredi tahsis edilmiştir. (TKB,2002:28) İkinci Mali Protokol Döneminde ( ), Türkiye ye 195 milyon ECU su topluluk bütçesinden 25 milyon ECU ise AYB öz kaynaklarından olmak üzere toplam 220 milyon ECU tutarında kredi verilmiş olup bu kredinin tamamı kullanılmıştır. AYB özkaynaklarından verilen 25 milyon ECU tutarındaki kredi, özel sektörün normal karlılıktaki projelerinde kullanılmıştır. Topluluk bütçesinden verilen 195 milyon ECU tutarındaki kredinin 175 milyon ECU su kamu sektörü projeleri ve 20 milyon ECU su özel sektör projeleri için ayrılmıştır (Karabacak, 2004:94).

23 14 Ayrıca, 1 Ocak 1973 tarihinde Topluluğa üye olan İngiltere, İrlanda ve Danimarka nın da İkinci Mali Protokole katkıda bulunmalarını sağlamak üzere, 30 Haziran 1973 tarihinde bir Tamamlayıcı Protokol imzalanmıştır. Protokol ün onay işlemleri gecikerek Şubat 1986 da yapılabilmiş ve Protokol Mart 1986 da yürürlüğe girmiştir. Protokolle sağlanan 47 milyon ECU tutarında ki toplam kredinin 41 milyon ECU sü İngiltere, 5 milyon ECU sü Danimarka, 1 milyon ECU sü de İrlanda tarafından karşılanmıştır. Tamamlayıcı Protokol kapsamında sağlanan yardım kamu projelerinde kullanılmıştır. (İnce, 2001:11) Üçüncü Mali Protokol Döneminde ( ), ülkemize 310 milyon ECU tutarında kredi sağlanmış olup bu miktarın 220 milyon ECU luk kısmı genel bütçe kaynaklarından uygun koşullu kredi, 90 milyon ECU su ise AYB nin piyasa kredilerinden oluşmaktadır. (Karabacak, 2004:94). Üçüncü mali protokol çerçevesinde genel bütçe kaynaklarından verilen kredi kamu yatırımlarına, AYB kaynaklarından verilen kredi ise özel sektör yatırımlarına ayrılmıştır (Bilici, 1997:132). Dördüncü Mali Protokol ( ), 600 milyon ECU tutarındaki bu mali yardım Yunanistan ın vetosu nedeniyle hayata geçmemiştir (Gençkol, 2003:160). Özel İşbirliği Fonu (1980), Türkiye nin zor durumda olan ekonomisine yardım etmek amacıyla topluluk bütçesinden 75 milyon ECU hibe sağlanmıştır. Fonun 29 milyonluk kısmı 1980 yılındaki askeri müdahale nedeniyle askıya alınmış, 1987 yılında Özel Eylem Programı adı altında kullanılmaya başlanmış ve 1989 yılında ise projelendirme çalışmaları tamamlanarak projeler uygulanmaya konulmuştur (Gençkol,a.g.e.: ). Türkiye ile topluluk arasında, Özel Eylem Programı kapsamında özellikle sağlık, mesleki eğitim ve eğitim alanlarındaki projelerin uygulanması için finansman anlaşmaları imzalanmıştır (Yıldız vd., 2005:88).

24 15 Tablo 3. Türkiye ye Açılan Gümrük Birliği Dönemi Mali Yardımları ( ) (Milyon Euro) Mali Yardımın Kaynağı Avrupa Akdeniz Süreci MEDA I Mali Yardımın Şekli Dönem Taahhüt Fiili Kullanılan Hibe * 181,3 Bütçe Kaynaklı Hibe Yunanistan Vetosu nedeniyle kullanılmamıştır. İdari İşbirliği Hibe Çeşitli Yardımlar (AIDS, uyuşturucuyla mücadele vs. Hibe AYB Kredi Yenileştirilmiş Akdeniz Programı Avrupa Akdeniz süreci Risk Sermayesi Makro Ekonomik Yardım Gümrük Birliği Toplamı Kredi Yunanistan Vetosu nedeniyle kullanılmamıştır (AYB) Kredi (AYB) Kredi (AYB) Kredi Gecikmesi Halinde Milyon Euro Mayıs 200 den itibaren idari işbirliği programına tahsis edilmiştir. Kaynak: Süngü, 2004: ,13 Ortaklık Konseyi toplantısında açıklanan topluluk deklarasyonunda Türk sanayi sektörünün rekabet gücünü arttırmak, Türkiye nin AB ile altyapı bağlantısını geliştirmek ve Türkiye-AB ekonomileri arasındaki gelişmişlik farkını azaltmak amacıyla mali yardımda bulunacağını belirtmiştir (Yıldız vd., 2005:88).

25 16 Topluluğun tek taraflı deklarasyonu ile taahhüt edilen bu yardımlar miktar ve nitelik olarak yetersiz kalmıştır. Üstelik taahhüt edilen yardımların bir kısmı da gerçekleşmemiştir (Şahin, 2007:24). Makro Ekonomik Yardım; Topluluk tarafından Türkiye ye özel ihtiyaçlar için uluslararası mali kurumlarla birlikte ve kullanılabilir tüm mali kaynakları göz önüne alarak 200 milyon Euro tutarında mali yardım öngörülmüştür. Ancak döneminde IMF ile herhangi bir ödemeler dengesi açığı olmadığı için bu yardım henüz kullanılmamıştır (Şahin a.g.e.26). Tablo 4: Yunanistan ın Vetosu Sebebiyle Türkiye nin Kullanamadığı Hibe ve Krediler (Milyon Euro) Mali Yardım Kaynağı Mali Yardım Şekli Dönem Tutar 4.Mali Protokol Hibe: Kredi: 225 Bütçe Kaynaklı Hibe AYB Kredi TOPLAM Kaynak: Tablo 2 ve Tablo 3 ten derlenmiştir Türkiye nin Adaylık Dönemi ( ) Helsinki Zirvesinde aday ülke statüsüne giren Türkiye ile AB arasında mali işbirliği açsından yeni bir dönem başlamıştır. Ancak Türkiye diğer aday ülkelerin faydalandığı PHARE, ISPA ve SAPARD programlarından yararlanmayı beklerken AB söz konusu programların bütçelerinin kesinleştiğini ve değiştirilmesinin mümkün olmadığını belirtmiştir (Gençkol, 2003:172).

26 17 Tablo 5. Türkiye ye Adaylık Sürecinde AB den Sağlanacak Mali Yardımlar ( , Milyon Euro) Adaylık Sürecince Sağlanacak Mali Yardımlar Dönem Hibe Taahhüt Kredi (AYB) Toplam MEDA II Gümrük Birliğini Güçlendirmek için Avrupa Stratejisi Ekonomik Sosyal Kalkınma için Avrupa Stratejisi Açıklama 2000 yılı için 176 milyon ve 2001 yılı içinse 167 milyoneuro projelere tahsis edilmiş ve kullanıma başlanmıştır. 13 milyon Euro'su Türk sanayinde Kalitenin arttırılması projesine, 2 milyoneuro su ise GAP Bölgesel Gelişimi Projesine tahsis edilmiştir. 45 milyon Euro GAP bölgesel gelişimi projesine tahsis edilmiştir. Euromed Kredi proje bazında kullanılmaya başlanmıştır. AYB Yeni Paketin 90 milyon Euro luk kısmı Kredi Paketi kullanılmıştır. Katılım öncesi Proje görüşmeleri devam Kolaylığı Fonu etmektedir. Euro-Med Proje görüşmeleri devam Ortaklık Kredi etmektedir. Kolaylığı Deprem Yardımları (i)acil Yardım Tamamı kullanılmıştır. (ii) Deprem sonrası Tamamı kullanılmıştır. Rehabilitasyon (iii) İnsani Tamamı kullanılmıştır. Yardım(ECHO) (iv) Türkiye Deprem rehabilitasyon ve yeniden imar (TERRA) (v) Akdeniz Ülkelerinde rehabilitasyon Toplam Kaynak: Yıldız ve Yardımcıoğlu, 2005:92 Kredinin kullanılmasına devam edilmektedir. Yardımın kullanılmasına devam edilmektedir.

27 18 Türkiye ye Adaylık Sürecinde Yapılan Mali Yardımların Tanımları: MEDA II; Bu program kapsamındaki hibe yardımları bütçe kaynaklı olup AB komisyonu tarafından idare edilmektedir dönemi için yıllık 127 milyon Euro olmak üzere toplam 889 milyon Euro tutarında bir yardım öngörülmüştür (Şahin, 2007:28) Euromed II; AYB kaynaklı bir kredi programı olan Euromed programının ikincisi kapsamında Akdeniz ülkelerine milyon Euro tutarında bir bütçe ayrılmış olup döneminde Türkiye, bu bütçeden yılda 210 milyon Euro olmak üzere toplam milyon Euro tutarında yararlanması beklenmektedir (Gençkol, 2003:179) Türkiye İçin Avrupa Stratejisi; Katılım öncesi yardım şeklinde adlandırılan bu yardım türü ile aday ülkenin müzakerelere hazırlanmasına yardımcı olmak için topluluk müktesabatına uyumuna yardımcı olmak amaçlanmaktadır (Yıldız vd., 2005:94). Türkiye İçin Avrupa Stratejisi ni mali yönden desteklemek için iki ayrı tüzük ile 150 milyon Euro tutarında hibe öngörülmüştür. İlk tüzük 10 Nisan 2000 de kabul edilmiştir ve bu tüzükle dönemi için 15 milyon Euro tutarında bir yardım öngörülmüştür. İkinci tüzük ise 28 Aralık 2000 de kabul edilmiş olup üç yıllık bir süre için 135 milyon Euro Tutarında bir yardım öngörülmüştür ( im.pdf, ). Özel Eylem Programı; 2001 yılında Gümrük Birliği ni güçlendiren yatırım projelerine destek olmak üzere dönemi için AYB kaynaklı 450 milyon Euro tutarında bir kredi öngörülmüştür (Gençkol, a.g.e.:180). Deprem Yardımları; 1999 depreminden sonra acil yardım olarak Avrupa Komisyonu İnsani Yardım Ofisi, ülkemize 30 milyon Euro tutarında bir yardım

28 19 yapmıştır. Ayrıca deprem yaralarının sarılmasına yardım etmek üzere Aralık 2000 de 20 milyon Euro luk bir yardım daha yapmıştır (Gençkol, 2003:178). TERRA; Türkiye ye deprem yardımları kapsamında 600 milyon Euro tutarında AYB kredisi verilmiş olup bunun 150 milyon Euro luk kısmı KOBİ lere ayrılmıştır (Gençkol, a.g.e:179). AB komisyonu Türkiye ye yönelik hibe yardımlarının döneminde arttırılmasını benimsemiştir ve Üyelik Öncesi Harcamalar adı altında verilecek bu yardımlar 2004 yılı için 250 milyon Euro, 2005 yılı için 300 milyon Euro ve 2006 yılı için 500 milyon Euro olmak üzere toplam milyon Euro hibe önermiştir (Yıldız vd., 2005:94). Türkiye, yukarıda tablolarda belirtilen kredilerin büyük bir kısmını AYB kaynaklı olarak kullanmıştır. AYB kaynaklı kredilerin kullanımda Türkiye de bulunan ; Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB), Türkiye Vakıflar Bankası (Vakıfbank), Türkiye Kalkınma Bankası (TKB), Türkiye Halk Bankası ve T.C. Ziraat Bankası devlet bankaları aracılığı ile kullandırılmıştır. AYB, döneminde Türkiye ve diğer aday ülkelerin altyapılarını AB standartlarına uyumlu hale getirmek, rekabet gücünü artırmak, taşımacılık, enerji, telekomünikasyon ve çevre konularında trans-avrupa şebekelerinin aday ülkeleri kapsayacak şekilde genişletilmesi amacıyla 8,5 milyar Euro tutarında bir bütçe ayırmış olup Türkiye ye bu bütçeden yıllık milyon Euro tutarında bir kaynak ayrılmıştır. Türkiye de son dönemde kullandırılan kredilerde %4,5-%7 oranında faiz uygulanmakta olup kullandırılan kredilerin vadesi ise genellikle 7 yıldır. (Şahin,2007:48)

29 20 Tablo Döneminde AYB nin Türkiye ye Sağladığı Mali Yardımlar Bütçe Miktar (milyon Euro) Kredi Komisyon 3 yıllık bir dönemde Gümrük Birliğinin güçlendirilmesi ve AYB nin Yeni Kredi 450 derinleştirilmesi için 450 Mekanizması milyon euro bir kredi paketi önerdi. Teklif, Aralık 2000'de onaylandı. Türkiye'nin (proje tekliflerinin niteliğine AYB'NİN KATILIM ÖNCESİ OLANAKLARI Kaynak: Şahin, 2007: göre) bütün aday ülkeleri kapsayan 3.5 yıl için 8.5milyar Euro toplamındaki AYB katılım öncesi krediler fırsatından yararlanması mümkün olacaktır ve Sonrası Dönem Türkiye 2004 yılında aday ülke statüsünü kazandığı için, AB tarafından sadece yılları için hazırlanan ve aday ülkelerin yararlandığı Tarım ve Kırsal Kalkınma Özel Katılım Programı (SAPARD) fonlarından yararlanamamıştır. Bunun yerine, dönemi için Türkiye, Hırvatistan ve beş Balkan ülkesi için yeni bir üyelik öncesi araç olarak Katılım Öncesi Aracı (IPA,Instrument for Pre- Accesison) uygulanmaktadır(can vd.,2007:43). Bu çalışmada; IPA nın en önemli bileşenlerinden biri olan Katılım Öncesi Kırsal Kalkınma Yardım aracı (IPARD) programı incelenecektir. IPARD mali katkı programı 2007 yılında yürürlüğe girmiştir. IPA Programı, daha önceki ISPA, SAPARD, PHARE ve Yeniden Yapılanma, Kalkınma ve İstikrar için Birlik Yardımı (CARDS) programlarının birleşmesinden oluşmaktadır. (Can vd. a.g.e:47)

30 21 IPA, Avrupa Komisyonu nun önceki genişlemelerden edindiği tecrübeler ve aday ve muhtemel aday ülkelerin ihtiyaçlarından yola çıkarak oluşturulmuş olup genel amacı dış yardım ve iç politika arasında köprü görevi görmektir. AB nin IPA yı Türkiye de uygulamasındaki amaç ülkemizi ekonomik, politik ve sosyal reformlar dahil olmak üzere Türkiye yi adaylık teklifinde desteklemek ve ülkemizi yapısal fonların yönetimine hazırlamaktır. (Şahin, 2007:52) Tablo 7: IPA Dönemi AB Mali Yardımının Aday ve Potansiyel Aday Ülkelere Göre Dağılımı Yüzölçümü (km2) Euro/km2 Nüfus (Milyon Kişi) Euro/Kişi Toplam (Milyon Euro) Oran Hırvatistan , , % Mekodanya , , ,2% Türkiye , , % Arnavutluk , , ,0% Bosna , , ,6% Hersek Karadağ , , ,4% Sırbistan , , ,9% Kosova , , ,4% İzlanda* 30 0,3% Toplam 1.022, , % Kaynak: İzlanda bu yardımları 2011 yılında almaya başlamıştır.

31 Katılım Öncesi Aracı (IPA) nın mali yardım bileşenleri; IPA mali yardımı, geçiş dönemi desteği ve kurumsal yapılanma, sınır ötesi ve bölgesel işbirliği, insan kaynakları geliştirme, kırsal kalkınma olmak üzere dört bileşenden oluşmaktadır. Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma; Bu bileşen mevcut PHARE programının sınır ötesi işbirliği ve ekonomik ve sosyal uyum hariç kalan kısmına tekabül etmekte olup bu bileşen kapsamında PHARE programında olduğu gibi kurumsal yapılanma ve müktesebat uyuma yönelik yatırımın yanı sıra Topluluk Programlarına katılıma yönelik faaliyetler de finanse edilebilecektir. Bu bileşenle ayrıca AB ve Türkiye de sivil toplum arasındaki ilişki ve karşılıklı deneyim değişimini güçlendirmeyi amaçlayan sivil toplum diyoloğu eylemlerini finanse etmeyi amaçlamaktadır ( Birligi-Fonlari pdf, ). Geçiş dönemi desteği ve kurumsal yapılanma kapsamındaki AB Fonları geniş oranda aşağıdaki gibi paylaştırılacaktır (Şahin,2007:32); Kopenhag siyasi kriterlerin ele alınması: %20-30 Müktesabatın Aktarımı ve Uygulanması: %35-55 AB-Türkiye sivil toplum diyoğunun desteklenmesi: %20-30 Sınır Ötesi ve Bölgesel İşbirliği; Bu bileşen mevcut PHARE programının sınır ötesi işbirliği kısmına tekabül etmektedir. Sınır ötesi ve bölgesel işbirliği kapsamında kurumsal yapılanma ve yatırım faaliyetleri finanse edilebilecektir. Bu bileşenin amacı; hem dış yardım hem de ekonomik ve sosyal uyum hedeflerini birleştiren ortak yerel ve bölgesel girişimler aracılığıyla ülkeler arsında sınır bölgelerdeki işbirliğini güçlendirerek iyi komşuluk desteklenecektir. Bu

32 23 bağlamda sınır alanlarında sürdürülebilir ekonomik ve sosyal kalkınmanın desteklenmesine, çevre, doğal ve kültürel miras, kamu sağlığı, organize suçların incelenmesi ve mücadelesi, verimli ve güvenli sınırların sağlanmasına, sınır ülkelerden yerel aktörleri kapsayan ortak ölçekli eylemlerin desteklenmesine odaklanılacaktır.(şahin,2007:58). Bölgesel Kalkınma, Bu bileşen büyük oranda yapısal fonlar kapsamındaki Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu (ABKF) ve uyum fonu uygulamaları ile örtüşmektedir( ). Bölgesel kalkınma kapsamında desteklenen sektörler ( ); Sürdürülebilir ulaşım altyapısı Çevre altyapısı Enerji Eğitim yatırımı Sağlık yatırımı Belli anahtar sektörlere ilişkin KOBİ destekçi Bu bileşen özellikle Trans Avrupa ağlarının yanı sıra ulusal ağların birbirleriyle bağlantısı, birlikte işlerliği ve çeşitliliği dahil ulaştırma altyapısını destekleyecektir( ). İnsan Kaynaklarını Geliştirme; Büyük oranda mevcut PHARE programının ekonomik ve sosyal uyum bünyesindeki insan kaynaklarını geliştirme kısmında olduğu gibi ASF ye tekabül etmekte olup bu bileşenle istihdamın ve istihdam kalitesinin artırılması, sosyal dışlanmayla mücadele ve mesleki eğitimin artırılması amaçlanmaktadır (Şahin,a.g.e:32).

33 24 İnsan kaynakların geliştirilmesi kapsamındaki fonlar aşağıdaki gibi tahsis edilecektir; İstihdam : %40-50 Eğitim ve öğretim: %30-40 Sosyal Katılım: %25-30 Kırsal Kalkınma: Bu bileşenle aday ülkelerin üyelik sonrası kullanılacak kırsal kalkınma programlarına hazırlanması hedeflenmektedir. Ancak söz konusu bileşen ile AB nin mevcut kırsal kalkınmanın desteklenmesine ilişkin Konsey tüzüğü kapsamındaki bazı faaliyetlerin benzerleri finanse edilecektir ( ) Bu bileşenle tarımsal işletmelere destek, tarımsal mamullerin işlenmesi ve pazarlanması, ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi ve üretici birliklerine teknik destek sağlanması, tarımsal sektörün hedefe yönelik yatırımlarla modernleştirilmesi amaçlanmaktadır ( ) Kısaca; IPARD Programının temel amacı; AB Ortak Tarım Politikasıyla ilgili müktesebatın hazırlanmasına ve aday ülkelerdeki tarım sektörü ile kırsal alanların sürdürülebilir bir biçimde adaptasyonu için bazı önceliklere ve sorunların çözümüne katkıda bulunmaktır. Bu bağlamda desteklenecek tedbirlerde öncelik; pazar verimliliği, kalite ve sağlık standartlarının iyileştirilmesi ile kırsal alanlarda yeni istihdam oluşturulması gibi konulara verilmektedir. ( ) Kırsal kalkınma kapsamındaki fonlar aşağıdaki gibi tahsis edilecektir; Tarımsal sektörün uygulanması; minimum %50 Kırsal alanların kalkınması; minimum %20

34 25 Tablo Döneminde Türkiye ye Mali Yardım Miktarları (Milyon Euro) Bileşen Kurumsal Kapasite Gelişimi Bölgesel ve Sınır Ötesi İşbirliği Bölgesel Kalkınma İnsan Kaynakları Kırsal Kalkınma TOPLAM: Kaynak: Türkiye ve AB de KOBİ lerin Tanımı Küçük ve Orta Ölçekli işletmeler (KOBİ) tanımı, 250 kişiden az işçi çalıştıran, yıllık satış cirosu 40 milyon EURO yu geçmeyen veya arsa ve bina hariç mevcut sabit sermaye tutarı, bilanço net değeri itibariyle 27 milyon EURO'yu geçmeyen bağımsız işletmeler demektir. Küçük İşletmeler ise; 50 kişiden az işçi çalıştıran, yıllık satış cirosu 7milyon EURO'yu geçmeyen veya arsa ve bina hariç mevcut sabit sermaye tutarı, bilanço net değeri itibariyle 5 milyon EURO'yu geçmeyen bağımsız işletmelerdir. Bağımsız işletme; sermayesinin ya da hisse senetlerinin %25 veya daha fazlası bir işletme tarafından üstlenilmemiş olan veya sermayesi, "küçük ve orta büyüklükteki işletme" tanımı dışındaki işletmelerden meydana gelmemiş olan işletmelerdir. Ancak bu şart şu iki durumda aşılabilecektir: - Eğer işletmenin sermaye sahipleri, kamu yatırım ortaklıkları,risk sermayesi şirketleri veya kurumsal yatırımcılar ise,

35 26 - Eğer işletme sermayesi, hisselerinin kime ait olduğunun belirlenemeyeceği kadar küçük hisselere bölünmüş ise ve eğer işletme sermayesinin %25 veya daha fazlasının tek bir işletme tarafından üstlenilmemiş olduğunu veya sermayesinin küçük ve orta büyüklükteki işletme tanımı dışındaki işletmelerden meydana gelmemiş olduğunu yasal olarak belirtirse. Mikro işletmeler ise küçük ve orta büyüklükteki işletmelerden ayırmak gerektiğinde, bunlar, 10 kişiden az işçi çalıştıran işletmeler' olarak tanımlanmaktadırlar. Dönem sonu bilançosunda bir işletme, takip eden iki yıl içinde, üst üste; işçi sayısı ile ilgili ya da finansal kıstasları aştığı veya bu sınırların altına düşmesi durumunda o işletme, 'KOBİ', "Orta büyüklükteki işletme","küçük İşletme", veya "Mikro İşletme" statüsünü kaybedecek veya kazanacaktır. AB, yukarıdaki tanıma göre, içinde 'KOBİ', "Orta Büyüklükteki İşletme", "Küçük İşletme" veya "Mikro İşletme" terimleri geçen tüm AB mevzuatını uyumlandırmıştır. İşletme tanımlarının AB istatistiklerine yansımasını EUROSTAT aşağıda belirtildiği şekilde düzenlemiştir; - 0 işçi çalıştıran, işçi çalıştıran, işçi çalıştıran, işçi çalıştıran, işçi çalıştıran, ve daha fazla işçi çalıştıran, s:3-6, ) şekillerdedir ; Türkiye de Bazı Kurum ve Kuruluşlara göre KOBİ tanımı aşağıdaki

36 27 KOSGEB tanımı; 1-50 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri küçük sanayi işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri orta ölçekli sanayi işletmeleridir. (3624 sayılı Kanun, Yayım. R.Gazete /20498) HALKBANK tanımı; Teşvik belgeli KOBİ : işçi çalıştıran, 100 Milyar TL'yi aşmayan Sabit Yatırım Tutarı bulunan işletmeleri Normal KOBİ : işçi çalıştıran 400 Milyar TL'yi aşmayan Sabit Yatırım Tutarı bulunan işletmeleri kapsamaktadır. ( EXİMBANK tanımı; Kısa vadeli Türk Lirası kredileri kapsamında "Küçük ve Orta Boy İşletmeler İhracat Kredisi için işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri ( ) HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI tanımı; İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve yasal defter kayıtlarında arsa ve bina hariç, makine ve teçhizat, tesis, taşıt araç ve gereçleri, demirbaşlar vb. toplamının net tutarı 400 milyar Türk Lirasını aşmayan; -1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletmelerdir. En fazla 400 milyar TL. tutarında sabit yatırım harcaması yapan işletmelerin tüm yatırımları KOBİ kapsamında değerlendirilir. ( DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI tanımı 28 Ocak 2000 tarih ve sayılı, Resmi Gazetenin 45.sayfasında yayımlanan Tebliğe göre, imalat sanayinde faaliyet gösteren, işçi çalıştıran, gerçek usulde defter tutan, arsa ve bina hariç sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle 2 milyon ABD doları karşılığı TL'yi aşmayan işletmelerdir. ( Devlet İstatistik Enstitüsü ve Devlet Planlama Teşkilatı tanımı; işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli

37 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletmelerdir. ( Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticiler Vakfı tanımı (TOSYÖV) 1-5 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli 1.5. Türkiye ve AB de KOBİ lerin Ekonomik Alandaki Gelişimi Hem AB de hem de Türkiye de KOBİ ler ekonomik büyümenin önemli parçasını oluşturmaktadırlar. Küreselleşme ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi ideolojik ayırımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanmaktadır (DPT, 1995:440). KOBİ ler küreselleşmenin ekonomik boyutunda, ticaretin yapı taşlarını oluşturmaktadır. Fakat küreselleşme sürecinde yaşanan her türlü zorluk KOBİ leri etkilemekte ve çözüm denemelerinin etkisi hissetmektedir. Küreselleşme sürecinde, korumacılık ortadan kalkmakta, yabancı sermaye akısına serbestlik sağlanmakta, ülkelerin dış ticaret kanalları yoluyla birbirlerinden etkileşimi kolaylaşmakta ve rekabetin yüksek olduğu bir ortamla karşılaşılmaktadır. Bu süreçte korumacılığın ortadan kalkması ile birlikte devletin ekonomideki rolünün ve desteklerinin azaldığı, özelleştirmenin daha ciddi olarak gündeme geldiği bir piyasa yapısı söz konusudur. Bu açıdan bakıldığında Küreselleşme sürecinin ülke ekonomilerine ve bu ekonomilerin aktörleri olan firmalara etkileri kaçınılmazdır. (Aras vd.,2002:3)

38 29 KOBİ lerin, temelde, esnek ve müşteri tercihleri doğrultusunda üretim yapabilme olanaklarına sahip olabilmeleri, yeni rekabet ortamında faaliyet gösterebilme şanslarını artırmaktadır. Ancak, günümüzde bu potansiyele sadece teknolojik düzeyi yüksek olan dinamik KOBİ ler sahiptir. Bu yönde kendisini geliştirememiş olan KOBİ lerin,öncelikle küresel rekabet ortamının gerektirdiği bir yapılanmaya gitmeleri gerekecektir. (Aykaç vd., 2009:116) 1970 lerden itibaren gelişmiş ülkelerde başlayan durgunluk ve krizlerin büyük işletmeleri iflaslara ve küçülmeye zorlamasından sonra, bu işletmelerin doğasından gelen birçok avantajlar ilginin yeniden KOBİ lere yönelmesini sağlamıştır. KOBİ lerin sahip oldukları bu avantajlar; istihdam, rekabet, ekonomik etkinlik, esneklik ve gelir dağılımı gibi hususlardaki başarısından kaynaklanmaktadır. (Aykaç, vd., a.g.e:121) Değişen üretim anlayışına en uygun işletme modeli olarak kabul gören KOBİ ler, işin ve işyerinin yerinden örgütlenmesi sürecinde Fordist Taylorist modele alternatif haline gelmiştir. Büyüklük, işletmeler için bir avantaj olmaktan çıkmıştır. Oysa yatay örgütlenmiş küçük ve orta büyüklükteki işletmeler, bir girişimciler ağı olarak, büyük işletmelerin hantallığından, verimsizliğinden kurtuldukları gibi bilgi teknolojilerinin sağladığı imkanlarla uluslararası pazarlama, kalite, finans problemlerini önemli ölçüde çözerek rekabet avantajı dahi kazanabilmişlerdir. (Aykaç vd., a.g.e:124) Bir zamanlar ekonominin zorlu yanı olarak görülen KOBİ ler, zaman içinde ekonominin en önemli ve dinamik aktörlerinden biri olarak kabul görmeye başlamıştır. Yeni yüzyılda toplumların ekonomik ve sosyal alanda başarılı olabilmeleri ve refah yarışında önde gidebilmelerinin yolunun KOBİ lere ve girişimciliğe verecekleri öneme bağlı olduğu ifade edilmektedir. KOBİ ler, artık cağımızın bir gereği haline gelmiştir. (DPT, 2000, s ) Dolayısıyla, günümüzde artık ekonomik gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun, KOBİ ler tüm ülkelerde hem sayısal hakimiyetleri, hem de yeni iş yaratma