Ömer ASAL DOKTORA TEZİ MAKİNA EĞİTİMİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAZİRAN 2009 ANKARA

Transkript

1 MALZEME İHTİYAÇ PLANLAMASI (MİP) VE ÜRETİM KAYNAKLARI PLANLAMASININ (ÜKP) ÜRETİM PLANLAMA VE KONTROL FAALİYETLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ANKARA BÖLGESİNDEKİ KOBİ LER ÜZERİNDE BİR UYGULAMA Ömer ASAL DOKTORA TEZİ MAKİNA EĞİTİMİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAZİRAN 2009 ANKARA

2 Ömer ASAL tarafından hazırlanan MALZEME İHTİYAÇ PLANLAMASI (MİP) ve ÜRETİM KAYNAKLARI PLANLAMASININ (ÜKP) ÜRETİM PLANLAMA ve KONTROL FAALİYETLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ANKARA BÖLGESİNDEKİ KOBİ LER ÜZERİNDE BİR UYGULAMA adlı bu tezin Doktora tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Enver AYDOĞAN Tez Danışmanı, İşletme Anabilim Dalı. Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği ile Makine Eğitimi Anabilim Dalında Doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Faruk MENDİ Makine Eğitimi Anabilim Dalı, Gazi Ü.. Doç. Dr. Enver AYDOĞAN İşletme Anabilim Dalı, Gazi Ü. Prof. Dr. Tahir AKGEMCİ İşletme Anabilim Dalı, Selçuk Ü. Doç. Dr. Adnan SÖZEN Makine Eğitimi Anabilim Dalı, Gazi Ü.... Yrd. Doç. Dr. H. Demet ÖZERBAŞ. Eğitim Bilimleri, Gazi Ü. Tarih: 15/06/2009 Bu tez ile G.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu Doktora derecesini onamıştır. Prof. Dr. Nail ÜNSAL Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü.

3 TEZ BİLDİRİMİ Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. Ömer ASAL

4 iv MALZEME İHTİYAÇ PLANLAMASI (MİP) VE ÜRETİM KAYNAKLARI PLANLAMASININ (ÜKP) ÜRETİM PLANLAMA VE KONTROL FAALİYETLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ANKARA BÖLGESİNDEKİ KOBİ LER ÜZERİNDE BİR UYGULAMA (Doktora Tezi) Ömer ASAL GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Haziran 2009 ÖZET Malzeme İhtiyaç Planlama-MİP (Material Requirement Planning - MRP) sistemi, stok yatırımlarını minimize etmek, üretimi ve etkinliği arttırmak ve alıcıya yapılan hizmeti geliştirmek amacıyla kullanılan bir yönetim çizelgeleme ve kontrol tekniğidir. Üretim Kaynakları Planlaması ÜKP, (Manufacturing Resource Planning MRP II) uzun ve orta dönemde üretim faaliyetlerinin planlaması ve kontrolü için kullanılan bir bilişim sistemidir. Bu çalışmada; Malzeme İhtiyaç Planlaması ve Üretim Kaynakları Planlamasının üretim planlama ve kontrol faaliyetleri üzerindeki etkileri incelenmiştir. Yapılan çalışmada, imalat sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin teknolojik yapısını ortaya koymak, rekabet güçlerini tespit etmek ve işletmeler üzerindeki etkilerini belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaçla, MİP ve ÜKP nin uygulandığı, sürekli üretim yapan ve özellikle montaj hatlarına sahip kuruluşlar üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Araştırmaya Ankara bölgesinde yer alan farklı sanayi bölgelerindeki toplam 93 işletme dahil edilmiştir. Araştırma çerçevesinde, belirlenen bu işletmelere, genel bilgiler, işletme özellikleri, organizasyon yapısı, genel yönetim ve üretim yönetimi ile ilgili toplam 39 sorudan oluşan bir anket uygulanmıştır. Anket çalışmalarından elde edilen sonuçlar, istatistiksel analizler

5 v yapan SPSS 15 paket programına aktarılmıştır. SPSS programından elde edilen verilere göre sonuçlar yorumlanmıştır. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Üretim planlama, malzeme ihtiyaç planlaması, üretim kaynakları planlaması Sayfa Adedi : 151 Tez Yöneticisi : Doç. Dr. Enver AYDOĞAN

6 vi EFFECTS OF MATERIAL REQUIREMENT PLANNING (MRP) AND MANUFACTURING RESOURCE PLANNING (MRP II) ON THE CONTROL ACTIVITIES: A PRACTICE ON THE SMES IN THE ANKARA REGION (Ph. D. Thesis) Ömer ASAL GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY June 2009 ABSTRACT Manufacturing Resource Planning (MRP) is a technics of management schudeling and control which is use for minimize the stock envestismans, to increase production and activity and to develop the service for buyer. Manufacturing Resource Planning (MRP II) is a informatics system which is use for planning of production activities at the long and middle period. In this study, effects of Material Requirement Planning and Manufacturing Resource Planning on the control activities were examined. In the studies, it is aimed that designation technological structure of the companies, establishing the rivalry force and designation effects on the companies. For this aim, researchs were carried out on the companies that have MRP or MRP II, continual production and especially have a assembly line. Total 93 companies that in the Ankara region and different industry areas have been added in this study. In this study, a questionnaire that existenced 39 questions have been applicated about general informations, company properties, structure of the organization, general management and production management. The results which have been obtained the questionnaire have been transferred SPSS 15 Software. The results have been commented on the outcome of the SPSS programme.

7 vii Science Code : Key Words : Production planning, material requirement planning, manufacturing resource planning Page Number : 151 Adviser : Assoc. Prof. Enver AYDOĞAN

8 viii TEŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca değerli yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren danışmanım Sayın Doç. Dr. Enver AYDOĞAN a, yine kıymetli bilgilerinden faydalandığım Sayın Prof. Dr. Rasih DEMİRCİ ye, Sayın Prof. Dr. Mustafa KURT a, Sayın Yrd. Doç. Dr. Demet ÖZERBAŞ a, çalışmalarımda emeği geçen arkadaşlarım Öğr. Gör. Dr. Hakan GÜRÜN e, Arş. Gör. Oğuzhan ECE ye, Arş. Gör. Yusuf CANTÜRK e, Arş. Gör. Dr. Ferudun SEZGİN e, Endüstri Mühendisi Emre BORAN a,enstitü yönetim ve personeline ve diğer tüm çalışma arkadaşlarım ile manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan eşime teşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmada, desteklerini esirgemeyen Ankara Sanayi Odasına (ASO), Milli Prodüktivite Merkezine (MPM), Ankara Giyim Sanayicileri Derneğine (AGSD), Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığına (KOSGEB) ve Ostim Sanayi Bölge (OSB) Müdürlüğüne teşekkür ederim.

9 ix İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET...iv ABSTRACT...vi TEŞEKKÜR...viii İÇİNDEKİLER...ix ÇİZELGELERİN LİSTESİ...xv ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xviii SİMGELER VE KISALTMALAR....xix 1. GİRİŞ LİTERATÜR ARAŞTIRMASI Malzeme İhtiyaç Planlaması ve Üretim Kaynakları Planlaması İle İlgili Çalışmalar Literatür Araştırmasının Değerlendirilmesi MALZEME İHTİYAÇ PLANLAMASI Malzeme İhtiyaç Planlamasının Kapsamı Malzeme İhtiyaç Planlamasının Amacı Malzeme İhtiyaç Planlamasının Girdileri Ana üretim planı Ürün ağacı Stok verileri ve kontrol sistemleri Malzeme İhtiyaç Planlamasının İşleyişi Stok durumu Zamanlama yöntemleri...36

10 x Sayfa Brüt ve net ihtiyaçlar Güvenlik stokları Planlanan siparişler Temin süreleri İhtiyaçların her kademede belirlenmesi Malzeme İhtiyaç Planlaması Çıktıları Stok sipariş faaliyetleri için çıktılar Sipariş önceliklerinin yeniden planlanması için gerekli çıktılar Öncelik bütünlüğünün korunması için gereken çıktılar Kapasite ihtiyaç planlaması için gerekli çıktılar Performans kontrolüne yardımcı olan çıktılar Sistem içindeki hataları tutarsızlıkları vb. düzensizlikleri rapor eden çıktılar Malzeme İhtiyaç Planlamasının Avantajları Malzeme İhtiyaç Planlamasının Dezavantajları ÜRETİM KAYNAKLARI PLANLAMASI Üretim Kaynakları Planlamasının Kapsamı Üretim Kaynakları Planlaması Sisteminin Uygulama Adımları Üretim Kaynakları Planlamasının Faydaları Üretim Kaynakları Planlamasının Sistem Elemanları (Modülleri) Ana üretim planlama Stok kontrol modülü Malzeme ihtiyaç planlama...56

11 xi Sayfa Kapasite ihtiyaç planlama Atölye kontrol sistemi modülü Finansal planlama modülleri Üretim Kaynakları Planlama Sisteminin Uygulama Aşamaları İşletmenin mevcut durumunun belirlenmesi Uygulama stratejisinin belirlenmesi Yazılım seçimi Yazılımın uygulanması Eğitim Veri bütünlüğünün sağlanması ÜRETİM PLANLAMA VE KONTROL Üretim Planlama Üretim planlama türleri Üretim planlamanın yararları Üretim planlamanın işletmeler için önemi Üretim Kontrol Faaliyetleri Stok Kontrolü Stokların sınıflandırılması Stok kontrolünün faydaları Stok maliyetleri Stokların işletme ekonomisindeki önemi MİP in ve ÜKP nin Üretim Planlama ve Kontrol Faaliyetleri Üzerindeki Etkileri...79

12 xii Sayfa 6. ANKARA BÖLGESİNDEKİ KOBİLERDE MİP VE ÜKP KULLANIMINA İLİŞKİN BİR ALAN ARAŞTIRMASI KOBİ Kavramı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Amacı Araştırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Varsayımları Araştırmada Elde Edilen Bulgular İşletmelerin sektörel dağılımı İşgücünün sayısal dağılımı Ürünlerin pazar dağılımı Üretim teknolojisinin dağılımı Kapasite kullanım oranı Üretim teknolojisi ile kapasite kullanım oranı ilişkisi Kapasite ihtiyaç planlaması belirlenerek, iş yüklemesi yapılmasına ilişkin bulgular Aile işletmesi olmaya ilişkin bulgular İşletmenizin sahip olduğu yönetim sistem belgelerine ilişkin bulgular İşletmenin organizasyon yapısına ilişkin bulgular Yetki ve sorumlulukların açıkça belirlenme durumu Organizasyonda unvanların görev tanımı durumuna ilişkin bulgular

13 xiii Sayfa İşletmenin kurumsal iletişim kanallarının etkinlik durumu İşletmenin vizyonu, misyonu ve çalışma değerlerine uygun yönetim politika ve strateji durumu İşletmelerde yapılmış olan ve halen geçerliliğini koruyan planlar İşletmelerde dönem bazında düzenli olarak tutulan kayıtların durumu Düzenli olarak tutulan raporlara ilişkin dağılım durumu Rapor sisteminin yetersizliği İşletmelerde istihdam edilen personelin durumu İşletmenin insan kaynakları yönetim uygulamaları İşletmenin insan kaynaklarına yönelik uygulamaları İşletmelerin üretim planlaması yapma durumları İşletmenin üretim plan içeriği İşletmede ana üretim çizelgesinin etkinliği İşletmenin hammadde, malzeme ve hizmet tedarikine ilişkin durumu İşletmenin envanter yönetim sistemi uygulamaları Malzeme İhtiyaç Planlamasının etkinliğinin kısıtlanma nedenlerine ilişkin bulgular MİP i kullanmanın işletmenize sağladığı yararlar İşletmelerin ÜKP ve İKP programlarına geçme istek durumu ÜKP ve İKP programlarına geçmeme nedenleri MİP, ÜKP ve İKP programlarının kullanımında karşılaştığınız sorunlar İşletmenin, genel politika ve stratejisiyle uyumlu etkin pazarlama politika durumu

14 xiv Sayfa İşletmede pazarlama ve rekabet gücünü artırmak için yapılan uygulamalar İşletmenin uygun çalışma ortamına (bina, tesisler, taşıma, depolama, iletişim vb. ) sahiplik durumu İşletmede, çalışma koşullarının durumu Bilgisayarın kullanım alanlarına ilişkin dağılım İşletmenin WEB sayfası durumu SONUÇ VE DEĞERLENDİRME KAYNAKLAR EKLER EK-1 Anket Formu ÖZGEÇMİŞ

15 xv ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Hafta numaralı takvim örneği Çizelge 3.2. Gün numaralı takvim örneği Çizelge 5.1. Dönemler itibariyle üretim planlarının özellikleri Çizelge 6.1. Türkiye de kullanılan KOBİ tanımları Çizelge 6.2. KOBİ tanımı yönetmeliğine göre işletmelerin sınıflandırılması Çizelge 6.3. Araştırmaya katılan işletmelerin sektörel dağılımı Çizelge 6.4. Üst düzey yöneticilerin işletmelere göre sayısal dağılımı Çizelge 6.5. Orta düzey yöneticilerin sayısal dağılım Çizelge 6.6. Memurların sayısal dağılımı Çizelge 6.7. İşçilerin sayısal dağılımı Çizelge 6.8. Ürünlerin yurtiçi pazar dağılımı Çizelge 6.9. Ürünlerin yurtdışı doğu pazarı dağılımı Çizelge Ürünlerin yurtdışı batı pazarı dağılımı Çizelge 6.11 Üretim teknolojisinin dağılımı Çizelge 6.12 Kapasite kullanım oranı Çizelge 6.13 Üretim teknolojisi ile kapasite kullanım oranı arasındaki ilişki Çizelge 6.14 İşletmede kapasite ihtiyaç planlaması belirlenerek, iş yüklemesi yapılma durumu Çizelge 6.15 İşletmenin aile işletmesi olma durumu Çizelge 6.16 İşletmenizin sahip olduğu yönetim sistem belgeleri Çizelge 6.17 İşletmenin organizasyon yapısı Çizelge İşletmede yetki ve sorumlulukların açıkça belirlenme durumu

16 xvi Çizelge Sayfa Çizelge 6.19 İşletme organizasyonunda her unvanın görev tanımı durumu Çizelge 6.20 İşletmenin kurumsal iletişim kanallarının etkinlik durumu Çizelge 6.21 İşletmenin vizyonu, misyonu ve çalışma değerlerine uygun yönetim politika ve strateji durumu Çizelge 6.22 İşletmenizde yapılmış olan ve halen geçerliliğini koruyan planlar Çizelge 6.23 Dönem bazında düzenli olarak tutulan kayıtların durumu Çizelge 6.24 Düzenli olarak tutulan raporlara ilişkin dağılım durumu Çizelge 6.25 Rapor sisteminin yetersizliği Çizelge 6.26 İşletmede istihdam edilen personelin durumu Çizelge 6.27 İşletmenin insan kaynakları yönetim uygulamaları Çizelge İşletmenin insan kaynaklarına yönelik uygulamaları Çizelge 6.29 İşletmelerin üretim planlaması yapma durumları Çizelge 6.30 İşletmenin üretim plan içeriği Çizelge 6.31 İşletmede ana üretim çizelgesinin etkinliği Çizelge 6.32 İşletmenin hammadde, malzeme ve hizmet tedarikine ilişkin durumu Çizelge 6.33 İşletmenin envanter yönetim sistemi uygulamaları Çizelge 6.34 Malzeme İhtiyaç Planlamasının etkinliği hangi nedenlerle kısıtlanmaktadır Çizelge 6.35 MİP i kullanmanın işletmenize sağladığı yararlar Çizelge 6.36 İşletmelerin ÜKP ve İKP programlarına geçme istek durumu Çizelge 6.37 ÜKP ve İKP programlarına geçmeme nedenleri Çizelge 6.38 MİP, ÜKP ve İKP programlarının kullanımında karşılaştığınız sorunlar

17 xvii Çizelge Sayfa Çizelge 6.39 İşletmenin, genel politika ve stratejisiyle uyumlu etkin pazarlama politika durumu Çizelge 6.40 İşletmede pazarlama ve rekabet gücünü artırmak için yapılan uygulamalar Çizelge 6.41 İşletmenin uygun çalışma ortamına (bina, tesisler, taşıma, depolama, iletişim vb. ) sahiplik durumu Çizelge 6.42 İşletmede, çalışma koşullarının durumu Çizelge 6.43 Bilgisayarın kullanım alanlarına ilişkin dağılım Çizelge 6.44 İşletmenizin WEB sayfası durumu

18 xviii ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Malzeme ihtiyaç planlama sistemi Şekil 3.2. Malzeme ihtiyaç planlaması girdileri Şekil 3.3. Ana üretim programının çalışma alanı Şekil 3.4. MİP netleme prosesi Şekil 3.5. MİP sistemi çıktıları Şekil 4.1. Üretim kaynakları planlamasının modüler yapısı Şekil 4.2. Üretim kaynakları planlaması felsefesi Şekil 4.3. Kapasite ihtiyaç planlaması Şekil 5.1. Üretim planlama faaliyetleri

19 xix SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Kısaltmalar Açıklama AGSD AP AR ASO AÜÇ AÜP baba-oğul BBÜ BDT BDÜ BMS BoM CAD CAM CDS CIM CMS CRP DKP DRP EİS ERP FMS GL İKP Ankara Giyim Sanayicileri Derneği Accounts Payable (Borçlu Hesapları) Accounts Receivable (Alacak Hesapları) Ankara Sanayi Odası Ana Üretim Çizelgeleme Ana Üretim Planı component-parent Bilgisayar Bütünleşik Üretim Bilgisayar Destekli Tasarım Bilgisayar Destekli Üretim Ürün Ağaçları Bill of Material System Computer Aided Design Computer Aided Manufacturing Cost Development System (Maliyet Simülasyonu) Computer Integrated Manufacturing Cost Management System (Nakit Yönetimi) Capasity Requirement Plannig Dağıtım Kaynakları Planlaması Distribution Resource Planning Esnek İmalat Sistemleri Enterprise Resource Planning FIexible Manufacturing Systems General Ledger (Genel Muhasebe) İşletme Kaynakları Planlaması

20 xx Kısaltmalar Açıklama KİP Kapasite İhtiyaç Planlaması KKP Kaba Kapasite Planlama KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı MCS Material Control System (Stok Kontrol Sistemi) MİP Malzeme İhtiyaç Planlaması MPM Milli Prodüktivite Merkezi MPS Master Production Scheduling MRP Material Requirment Planning MRP II Manufacturing Resource Planning OAS Obje Montaj Sistemi OSB Ostim Sanayi Bölge Müdürlüğü OÜT Optimize Üretim Teknolojisi PCS Purchasing Control System(Satınalma Planlama ve Kontrol Sistemi) PRS Process and Routing System(Üretim Emirlerini Planlama) RCCP Rough-Cut Capacity Planning SFC Shop Floor Control (Atölye Veri Toplama Sistemleri) SPSS Statistical Package for Social Sciences TZÜ Tam Zamanında Üretim ÜKP Üretim Kaynakları Planlaması VBA Visual BASIC for Application

21 1 1. GİRİŞ Günümüz endüstrisinde üretim faaliyetleri sürdürülürken, üretim ve teslimat zamanı, üretim maliyetleri, üretim kapasitesinin belirlenmesi, hammadde temini ve kalitenin elde edilmesi büyük önem arz etmektedir. Bundan dolayı, işletmeler üretime geçmeden önce, üretimin ne zaman, kim tarafından, nerede, ne şekilde, hangi ürünler üzerinde, hangi sürede ve hangi basamaklarda üretileceğinin analizini gerçekleştirmek için üretim planlaması yapmak zorundadırlar. İşletme fonksiyonlarındaki tüm faaliyetler, amaçlarının neler olduğunun ve bunlara nasıl ulaşacağının belirlenmesi ile başlar. Bu ise, planlama sürecinin başlangıcıdır, dolayısıyla üretim bir işletme fonksiyonu olduğu için, üretim faaliyetleri ilk olarak üretim planlaması ile başlar. Üretim planlaması, önceden belirlenen üretim gereklerini karşılamak için, kaynakların optimal kullanımını planlama faaliyeti olarak tanımlanabilir. Üretim planları, işletmenin amaçlarına ulaşabilmek için gerek duyulan üretim ihtiyaçlarının belirlenmesini sağlayan planlardır. İşletmede yapılacak olan tüm üretim faaliyetleri üretim planlarına göre gerçekleşmektedir. Üretim planları üretim faaliyetleri ile ilgilenen yöneticilere ve çalışanlara yol gösterirler [1]. Üretim planlamasının önemi, üretim sistemlerinin gelişmesine paralel olarak hızla artmıştır. Bir imalat işletmesinde, üretim planlamasının kaçınılmaz bir şekilde yer almasının nedenleri aşağıdaki gibi özetlenebilir [1, 2]: Üretim sistemlerinin faaliyet yoğunluğu ve karmaşıklığı İşletme içi faaliyetlerin koordinasyon zorluğu İşletmeler arasındaki bağımlılık ve ilişkilerin gelişmesi Tüketici kütlesinin genişlemesi ve isteklerinin değişik olması Tedarik ve dağıtım faaliyetlerinin geniş bir alana yayılması Hizmet, kalite ve fiyat rekabetinin yoğunlaşması İşletmenin ekonomik düzeyde çalışmasını sağlamak amacı ile malzeme, makine zamanı ve iş gücü kayıplarının minimum düzeyde indirilme zorunluluğu

22 2 Belirlenen bu nedenlerden dolayı üretim planlama faaliyetlerine, bilgisayar teknolojisinin girmesi kaçınılmaz bir sonuç olmuştur. Dünya çapında, özellikle gelişmiş ülkelerde, geliştirilen çeşitli yöntemlerle Malzeme İhtiyaç Planlaması (MİP), Üretim Kaynakları Planlaması (ÜKP), Bilgisayar Destekli Üretim (BDÜ) ve İşletme Kaynakları Planlaması (İKP) sistemleri ortaya çıkmıştır. MİP sistemi, işletme düzeyinde etkin bir stok planlama ve sipariş sistemini gerçekleştirerek, hem doğru malzemenin doğru zamanda ve doğru yerde teminini, hem de işletme içindeki planlama bölümlerinin etkin çalışmasını ve en önemlisi müşteri taleplerinin zamanında ve eksiksiz olarak karşılanmasını sağlamayı hedefleyen bir sistem olmuştur. Malzeme İhtiyaç Planlaması, ana üretim planı ile belirlenen son ürüne olan talebi, malzeme listelerini ve stok durum bilgilerini girdi olarak alır ve planlamayı bu verilere göre yapar. Parça taleplerinin son ürün talebine bağımlı oluşu ve kitle halinde üretilmeleri kesikli talep oluşturmakta ve klasik ekonomik sipariş miktarım kullanan stok kontrolü yöntemlerini yetersiz hale getirmektedir. Bu eksiklikleri önlemek amacı ile geliştirilen Malzeme İhtiyaç Planlama Sistemi, istenilen malzemenin, istenilen yer ve zamanda, istenilen miktarda hazır olmasını sağlar. MİP; ana üretim programını, bu programı oluşturan birbirine bağımlı stok elemanları için zamanlamış net ihtiyaçlara çeviren ve bu ihtiyaçların planlı bir şekilde karşılanması için düzenlenen birbiriyle ilişkili işlemler grubu, karar kuralları ve kayıtlarıdır [3]. ÜKP ise MİP nin gelişmiş bir şekli değil, MİP nı da içeren ikinci kuşak bir planlama yaklaşımıdır. Bir başka deyişle; ÜKP, organizasyondaki imalat, satış, satın alma, üretim planlama, stok yönetimi, muhasebe ve mali işler gibi tüm faaliyetlerin bir plan doğrultusunda birbiriyle uyumlu bir şekilde geliştirilmesini hedeflemektedir. ÜKP işletme politikası doğrultusunda müşteri ihtiyaçlarını karşılamak üzere kapalı çevrimli malzeme ihtiyaç planlamasını, üretim kapasitesini ve nakit akışını birleştiren,

23 3 temel operasyonel fonksiyonları da yerine getiren bilgisayar programlarıyla bütünleşmiş üretim yönetimi yaklaşımıdır. ÜKP nın en önemli özelliği bir finans sistemi ve operasyonel sistem olmasının yanı sıra bir simülatör olmasıdır. Bu sayede yönetim, değişik stratejilerin şirketin tümü üzerinde nasıl etki yapacağına karar verebilmektedir. Yapılan bu çalışmada, malzeme ihtiyaç planlamasının ve üretim kaynakları planlamasının, üretim planlama ve kontrol faaliyetleri üzerindeki etkileri Ankara bölgesindeki Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler (KOBİ) üzerinde yapılan anket çalışmaları sonucunda belirlenmiştir. Bu amaçla, işletmelerin genel bilgileri, özellikleri ve üretim yönetimlerini kapsayan ve toplam 39 sorudan oluşan bir anket formu hazırlanmıştır. Anket formlarında, işletmeler açısından gizlilik derecesi olmayan ve cevaplandırılmasına bir engel bulunmayan içerikte sorular olmasına dikkat edilmiştir. Anketin uygulanacağı firmalar, Ankara Sanayi Odası (ASO), Milli Prodüktivite Merkezi (MPM), Ankara Giyim Sanayicileri Derneği (AGSD), Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) ve Ostim Sanayi Bölge (OSB) Müdürlüğünden ileri teknolojiyi kullanan KOBİ bilgilerinin alınması sonucunda belirlenmiştir. Hazırlanan bu anket formları, Ostim, İvedik, Sincan, Siteler ve Balgat sanayi bölgelerinde belirlenen toplam 93 farklı firma üzerinde uygulanmıştır. Anketlere verilen cevapların güvenilirliğinin ve doğruluğunun yüksek olması amacıyla, işletmelerin isimleri gizli tutulmuştur. Cevaplanan anket formlarına SPSS (Statistical Package for Social Sciences) 15.0 for Windows programı ile verilerin kodlanması temin edilerek, oluşturulan çizelgelerin analiz ve değerlendirilmeleri yapılmıştır.

24 4 2. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI 2.1. Malzeme İhtiyaç Planlaması ve Üretim Kaynakları Planlaması İle İlgili Çalışmalar MİP temel anlamda üretimde bir planlama metodudur. MİP nın temel amacı üretilen veya satın alınan parçaların bir sonraki üretim aşamasından önce hazır hale getirilmesini sağlamaktır. Bu işlem her üretim aktivitesinin önceden tanımlanarak dikkate alınması, boş zamanların ortadan kaldırılması ve başlangıçtan itibaren geri hesaplamayla başarılır. MİP de çizelgelerin boş zamanlara bağımlı olduğu varsayılır [4]. MİP işverenlere durağan boş zamanı belirlemede yardımcı olur. Bu yüzden MİP üretim aşamasında ortaya çıkan karmaşık aktiviteleri organize etmek için kullanılır. MİP bir üretim planlama sistemidir ve üretim çizelgeleme için kullanılamaz [5]. Üretim planlama açısından bakıldığında ÜKP deki gelişmeler, MİP e ek olarak kapasite ihtiyaç planlama ve atölye kontrol sisteminin getirilmesidir. Birçok ÜKP yazılım firmaları atölye kontrol sistemleri için kendi özel versiyonlarını kullanırlar. Literatürde MİP ve ÜKP hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Orlicky [3], Gardner [6], Adam ve Elbert [7], Malzeme İhtiyaç Planlama metodolojisi üzerinde çalışmışlardır. Aslancan ve Ercan [8], ÜKP nın Türkiye deki firmalarda uygulanması hakkında çalışma yapmışlardır. Bu amaçla sekiz farklı yazılımı kullanan 18 kuruluş üzerinde bir anket gerçekleştirmişlerdir. Bu işletmelerin bir kısmı ÜKP bir kısmı da MİP kullanıcısıdır. Yapılan çalışma sonucu işletmelerin ÜKP ve MİP i uygulamasıyla aşağıdaki avantajlar sağlanılmıştır: Bir işletme de hammadde maliyeti çok fazla olduğu için stoklarını çok iyi planlayıp kontrol altına alarak % 15 oranında bir stok azalması sağlamıştır. Kesikli üretim yapan orta büyüklükteki bir işletme stok devir hızını tan 5.5 civarına çıkarmıştır. Bir işletme teslim süresini bir haftadan 3-4 güne indirmiştir.

25 5 Diğer bir işletme stok seviyesini aydan 1.5 aya indirmiştir. Elektronik endüstrisinden bir işletme stok seviyesini % 10 azaltmış, sipariş teslim sürelerini birkaç gün içerisinde % 80 nin üzerine çıkarmıştır. Elektronik endüstrisinden diğer bir işletme 1993 yılında program uygulamasına geçtikten 6 ay sonra, hurda stoklarını azaltarak 200 milyar tasarruf yapmıştır. Diğer bir elektronik işletmesi programı kullanıma geçirdikten sonra stoklarında % 30 oranında azalma, sonraki süreçte % 22 den % 16 ya azalma, stoklar 4 aylık süreden 30 güne indirmişlerdir. Güner [9], malzeme ihtiyaç planlaması sistemlerinde uygun sipariş miktarının belirlenmesi üzerine bir çalışma yapmıştır. Bu çalışmada malzeme ihtiyaç planlama sisteminde parti büyüklüğü problemi incelenmiştir. Bir işletmede uygulanan sipariş politikası, üç parti büyüklüğü yöntemleriyle karşılaştırılmıştır. İşletmede üretilen on dört çeşit ürün modelinden bir tanesi alınmıştır. Hesaplama sonuçlarına göre bu yöntemler mevcut yönteme göre daha iyi sonuçlar verdiği görülmüştür. Hall [10], yaptığı çalışmada, MİP uygulamalarının başarısı için kuruluş ve işleyiş aşamalarında yönetimin desteğinin önemli olduğunu gösteren ve yönetimin sözde kalan pasif desteğinden daha fazlası, yani katılım ve liderlik şeklinde bir destek olması gerektiğini ortaya koymuştur. Özyürek [11], MİP de Parti Büyüklüklerinin Belirlenmesi üzerine bir uygulama çalışması yapmıştır. Çalışmada Kesikli sipariş algoritması, Wagner Whitin en düşük birim maliyet ve Silver Meal teknikleri seçilerek elektrik motorları imalatı yapan bir işletmede Dalgıç Motoru için bir uygulama yapılarak, performansları değerlendirilmiştir. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, Wagner Whitin tekniği en düşük maliyeti sağlamıştır. Optimal çözüm veren bu yöntem dışındaki yöntem performansları için sonuçlar Wagner Whitin yöntemiyle karşılaştırılmış ve en düşük birim maliyet yönteminin yüzde sapmasının düşük olduğu anlaşılmıştır.

26 6 Şenyiğit ve Yıldırım [12], yaptıkları çalışmada Sipariş Büyüklüğü Belirleme Yöntemleri ile Yeni Bir Sezgisel Algoritmayı karşılaştırmışlardır. Çalışmada MİP sistemini uygulamaya çalışan bir işletme için sipariş büyüklüğü yöntemlerini değerlendirilerek uygun yöntemi bulmaya çalışmışlardır. Çalışmada 8 farklı sipariş büyüklüğü belirleme yöntemleri ele alınmış ve her biri için MİP sisteminde kullanılması sonucu ortaya çıkacak toplam maliyetler belirlenmiştir. Aynı işlem yeni geliştirilen çift katsayılı algoritma için yapılmıştır. Veriler kullanılarak geliştirilen çift katsayılı algoritma diğer 8 yöntemle toplam maliyet, optimum sonuç verme sayısı ve performans indeksi kriterlerine göre karşılaştırılmıştır. Çalışma sonucunda toplam maliyetler açısından en düşük toplam maliyeti sırasıyla Wagner Whitin yöntemi, geliştirilen çift katsayılı algoritma ve periyodik sipariş miktarı yönteminin olduğu görülmüştür. Performans İndeksi Açısından en iyi üç performans da Wagner Whitin yöntemi, çift katsayılı algoritma yöntemi ve periyodik sipariş miktarı yöntemi olmuştur. Optimum sonuç verme sayılarına göre sonuçlar ise en çok kullanılan ihtiyaç kadar sipariş verme, sabit sipariş miktarı ve ekonomik sipariş miktarı yöntemleri hiçbir talep yapısında optimum sonuç vermemiştir. Wagner Whitin yöntemi ürünlerin hemen hemen hepsinde optimum sonuç vermiş, geliştirilen çift katsayılı algoritma yöntemi ise ürünlerin yarısında iyi performans vermiştir. Güner ve Çalışkan [13], yaptığı çalışmada ÜKP Sisteminde Ana Üretim Çizelgesinin Dondurulması için ana üretim çizelgesini dondurma parametrelerini incelemişler ve belirsiz talep ortamında ana üretim çizelgesinin dondurulması üzerine bir örnek vermişlerdir. Bundan da anlaşılmıştır ki çizelgelerin dondurulduğu dönemlerin gerçek sayısı, dondurulmuş oranları aynı olsa bile, iki metot için farklıdır. Yani dondurma metotları değiştiğinde, stok maliyetleri ve çizelge kararsızlığında sık sık önemli farklılıklar ortaya çıkabilmektedir. Aydın ve Güngör [14], Kitlesel Kişiselleştirme Sistemlerinde Ürün Ağaçlarının İlişkisel Veri Tabanı Kullanımıyla Gösterimi isimli çalışma yapmışlardır. Çalışmanın amacı ürün ağaçları tanımlanırken veri girişini azaltmaktır. Bu yöntem, ürün ağaçlarını oluşturan bilgiyi bir veri tabanında depolamakla sistematik bir kullanım sağlamaktadır. Önerilen yöntem, herhangi bir sistem için malzemelerin

27 7 tanımlanmasında ve ürün ağaçlarının oluşturulmasında, bütün süreçlere ilişkin girdi/çıktı miktarlarının belirlenmesinde ve bu sayede üretim süreçlerinin izlenebilirliği kolaylaştırılabilmektedir. Çalışmanın sonucunda, bilgi ne kadar ilişkili kısma ayrılırsa o kadar benzer bilgiye ihtiyaç duyan benzer ürün ağaçlarının ortak bilgi kullanımı sağlanabileceği ileri sürülmüştür. Böylelikle katı ürün ailesi tanımlamalarına bağlı kalmaksızın genelleştirilmiş bir gösterim hedeflenmiştir. Sönmez [15], ÜKP / İKP Sistemlerinde İnsan Unsurunun Önemi Üzerine bir çalışma yapmıştır. Çalışmada, modelleri fonksiyonlarına, yapılarına, zamana duyarlılıklarına ve belirsizlik durumlarına göre sınıflandırıp, organizasyonel iş sistemlerinin hedefleriyle ÜKP / İKP sistemlerinin yapabildikleri arasında karşılaştırma yapıldığında, bazı farklılıkların olması ve bunlarında insanlar tarafından giderildiği görülmektedir. İşletmelerin en değerli varlığının çalışanlar olduğu ve bu yüzden, çalışanların seçilmesi, onların eğitilmesi, çalışma ve çalışma koşullarından memnuniyetleri, grup çalışmasını ve tam katılımın sağlanmasının önemi ortaya çıkmaktadır. Yüksel ve Çelikoğlu [16], Yeniden Üretim Faaliyetlerinin Planlanması ve Kontrolü İçin Bir Yöntem Önerisi adlı çalışmalarında, yeniden üretim faaliyetlerinin, geleneksel üretim faaliyetlerinden farklılıklarını ortaya koymuşlar ve bu kapsamda yeniden üretim faaliyetlerinin planlanmasında ve kontrolünde önemli özellikler üzerinde durmuşlardır. Bunun yanında, yeniden üretim faaliyetlerinin planlanmasında, geleneksel üretim sistemlerinde yaygın olarak kullanılan MİP sisteminden faydalanılması durumunda sistemin işleyişiyle ilgili örnekler verilmiştir. Çalışmanın sonucunda yeniden üretim faaliyetlerinde belirsizlik yüksektir. Yeniden üretim işlem süresi ve izlenen rotalar ürün bazında büyük değişiklik göstermektedir. Ayrıştırma sürecine gelen ürün kalitesine ilişkin tahminler oldukça zordur. Ürünlerin izleyeceği rotaların farklılığı ve işlem sürelerinin standart olmayışı üretim planlama ve kontrolünü zorlaştırmaktadır. Yeniden üretim faaliyetlerinin planlanması ve stok kontrolünde yöntemler önerilmiş olup bunlardan birisi de MİP dır. Yeniden üretim faaliyetlerinin, geleneksel üretim faaliyetlerinden farklılık göstermesi, MİP de de bazı düzenlemelerin yapılmasını gerektirmektedir. Yeniden üretim faaliyetlerinin

28 8 planlamasında MİP nın uygulanması sonucunda, sistemin işleyişiyle ilgili değişikliklerin yapılması ve MİP sisteminin, yeniden üretim faaliyetlerinde uygulanmasının olumlu yönlerinin yanında stok taşıma maliyetlerinin artması gibi olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Torkul ve Cedimoğlu [17], Gerçek Zamanlı MİP Yaklaşımı isimli çalışmalarında, geleneksel MİP sistemleri ve devamı ÜKP sistemlerinde ihtiyaçların karşılaşılmasında güçlüklerin olabileceği ve sistemlerin çalıştırılmasında ana problemlerden birisinin de doğru veri girdilerinin bulunmaması ve sistemin karmaşık yapısının olduğu vurgulanmaktadır. Çalışmanın sonucunda klasik MİP sistemlerinin ana sorunlarından birisi verilerin güvenirliği ve sistemin karmaşıklığıdır. ÜKP de klasik MİP sisteminin sorunlarını tam anlamıyla çözememiştir. Bunun nedeni ise imalat ortamındaki değişikliklere karşı esnekliğinin olmaması ve karmaşıklık nedeni olan tahmini ana üretim planlarıdır. Gerçek zamanlı MİP sistemi tahmini ana üretim planları yerine, müşteri siparişleriyle gerçek modunda çalıştırılmasıyla aşağıdaki avantajlar sağlanmıştır. Müşteri siparişlerinin tek tek işlenmesiyle sistemin işletimi kolaylaşmakta ve veri sayısı azalarak daha güvenli üretim çizelgeleri oluşturulmaktadır. Sistemin gerçek zaman modunda müşteri siparişlerini işlemesiyle ürün teslim tarihlerinin kabul edilebilirliğine çabucak karar verilmektedir. Sistem müşterilerin taleplerine hemen cevap vererek kısa teslimat tarihi verilebilmektedir. Baltacıoğlu ve Erol [18], Birinci Sınıf İkmal Maddeleri Sipariş Parti Büyüklüklerinin Belirlenmesi İçin Model Önerisi isimli çalışmalarında birinci sınıf ikmal maddeleri barış yeterlilik stoklarının, sipariş büyüklüğü belirleme metotları yardımıyla gereksiz miktarlarının önlenmesi, yiyecek saymanlığı depolarında stok seviyelerinin tespit edilmesi ve uygun sipariş/stok politikalarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmanın sonucunda düzenli olarak alınan ve depolanan her malzeme için sipariş politikası belirlemek, maliyetlerde oldukça fazla fayda sağlamıştır. İkmal maddeleri için sipariş

29 9 politikası belirlemek yıllık olarak yüksek miktarda tasarruf sağlamıştır. Uygulanan 9 modelden ikmal maddelerinin siparişinde en uygunu Wagner Whitin algoritması olmuştur. Geliştirilen bulanık Wagner Whitin algoritması ile karar vericiye sipariş miktarı aralıkları ve maliyetlerin hangi aralıklarla değişeceği bilgisi sunularak, sipariş miktarlarını belirleme esnekliği sağlanmıştır. Bulanık Wagner Whitin algoritması, klasik Wagner Whitin algoritmasına oranla değişikliklere duyarlı bazı durumlarda esnek ve başta koyduğu sipariş planlamasını koruyan bir yapıya sahiptir. Kabaş ve Barbarosoğlu [19], ÜKP yazılımlarının otomatik veri toplama sistemleri ile entegrasyonu isimli çalışmalarında ÜKP ve veri toplama sistemleri arasında verilerin ve uygulamaların bütünleştirilmesini sağlayarak, üretim ve planlama fonksiyonlarının desteklenmesini sağlayan bir sistemin kurulabileceğini söylemektedirler. Bu model veri tabanları, işletim sistemleri ve uygulamalar arası etkileşimi sağlamak için sistemler arası bir bütünleşmeyi gerektirir. Çalışmanın sonucunda geliştirilen metot yardımıyla üretimle ilgili birçok bilginin gerçek zamanlı olarak toplanmasıyla birlikte ÜKP / İKP sistemlerinin yarattığı üretim planını etkileyen faktörleri gözlemlemek ve kontrol etmek mümkün olmaktadır. Bu metotla: Verilerin otomatik olarak barkod sistemi yardımıyla alınması sonucunda veri girişi birkaç saniye sürmektedir. Ortalama olarak toplanan verilerdeki hata oranı 1/100 den 1/ na düşmektedir. Dış etki ölçüm farklılığı ortadan kalkmakta barkod okuyucusu ile yapılan ölçüm devamlı aynı sonucu verirken operatörler arasında farklılık gösterebilmektedir. Çalışan hataları da ortadan kalkmaktadır. Atım [20], çalışmasında bir işletmede MİP ten İKP uygulamasına geçişi anlatmaktadır. Programa geçişin sonucunda: İşletme verileri ortak hale gelmiştir. Maliyetlerin hemen bulunması ve karşılaştırılması sağlanmıştır.

30 10 Bütün veriler bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Elektronik bilgi akışı sağlanmıştır. Standart iş süreçleri oluşturulmuştur. 100 e yakın kullanıcı olmuştur. İş süreçlerindeki hatalar bulunmuştur. Verilerin yoğun kullanıldığı yerlerde hızlı veri toplama ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Alışkanlıklardan vazgeçilmesinin zorluğu ortaya çıkmıştır. Yılmaz [21], Emek Yoğunluklu İşletmelerde Kapasite Planlaması Problemleri: Organizasyon ve Yazılım Temelli Çözüm Önerileri isimli çalışmasında, emek yoğunluklu üretim sistemleri için ÜKP uygulamalarında, kapasite planlama aşamasında karşılaşılan problemler ve çözüm önerilerini açıklamaktadır. Bu problemler uygulanan ÜKP programının maliyet, muhasebe, kapasite ve satın alma alanlarında başarısını etkilemektedir. Özellikle çizelgeleme problemlerinin çözümü için, ekran tasarımı ve çizelgeleme algoritması önerilmektedir. Çalışma sonucunda, gerek işgücü bazlı kapasite planlama kararı verildiğinde önerilen ara ekran ve prosedür olsun gerekse de atölye bazlı kapasite planlama kararı verildiğinde önerilen iki boyutlu algoritmanın ÜKP yazılımı için büyük kolaylıklar sağlayabileceği gösterilmiştir. Tek boyutlu algoritmada da iki boyutlu algoritmada elde edilen sonuçlara ulaşmak mümkün olmakla beraber, esnekliğini arttıracak fakat ek bilgi dışında bilgi veremeyecek sadece takibi kolaylaştıracak ara ekranlar ve prosedürlere gerek duyulmaktadır. Bu durum gerek maliyet gerekse de gerçekleşme verileri alanlarında çözümsüzlüğe yol açmaktadır. İki boyutlu algoritmada ise esnek planlamayla amaçlanan hedeflere ulaşmak kolay olacaktır. Ayrıca emeğin yoğun olduğu işletmelerin organizasyon bozukluklarını gidermesi gerektiği açıkça ortaya çıkmaktadır. Çünkü algoritmaların sağladığı esneklik ve etkinlik, ancak etkin işgücü organizasyonuyla sağlanabilmektedir. Bu sayede işletmeler de gelişen rekabet koşullarının gerektirdiği etkin maliyet ve satın alma sistemi, etkin ve esnek kapasite planlama v.b. avantajlara ÜKP sayesinde sahip olabilmektedirler.

31 11 Doğdubay [22], Büyük Ölçekli Otellerdeki Yiyecek-İçecek Departmanlarının Üretim Kayıplarını Önlemeye Yönelik Olarak Üretim Planlaması ve Kontrol Sistemlerinin Uygulanabilirliği üzerine çalışma yapmıştır. Büyük ölçekli otel işletmeleri için tedarik edilen ilk madde ve malzemelerden, niteliksiz ve kalifiye olmayan işgücünden ve son olarak da satıcı ve alıcılardan kaynaklanan eksiklikler, yiyecekiçecek ünitesi açısından önemli sorunlara neden olmaktadır. Niteliksiz bir hammadde ve malzeme, üretilecek olan ürünlerin kalitesini etkilemekte, gereksiz işgücü kaybını ve müşteri ihtiyaçlarının karşılanmasında olumsuz sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Büyük ölçekli otellerde üretimle ilgili sorunların giderilmesi ve maliyetlerin azaltılması için, üretim planlaması ve kontrol sistemleri uygulanması gerekir. Bu sistemler, Optimize Üretim Teknolojisi (OÜT), MİP, ÜKP, Tam Zamanında Üretim (TZÜ) ve İKP dır. Çalışmanın sonucunda; karmaşık hale gelen otelcilik sektöründe sorunları ortaya çıkaran, çözüm yolları bulan ve kullanımı kolay olan üretim planlaması ve kontrol sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu özellikleri taşıyan üretim planlama ve kontrol sistemlerinin yararları organizasyon boşluklarını azaltmaktır. Çünkü organizasyon boşluklarının bulunduğu yerlerde fazla stoklar, atıl kapasite, fazla iş gücü maliyeti, fazla mesai, uzun üretim süreleri, düşük müşteri teslimat etkinliği gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bunun yanında organizasyon boşluklarının azaltılmasıyla işletmenin etkinliği de artacaktır. Söz konusu sonuçlar, stok devir hızının artması, malzeme maliyetlerinin düşmesi, işgücü verimliliğinin yükselmesi ve fazla mesai/vardiyanın azalması şeklinde ortaya çıkacaktır. Ayrıca tüm üretim planlaması ve kontrol sistemlerinin temelinde, üretim miktar ve dengesini bozan faktörlerin önlenmesi suretiyle maliyetlerin azaltılması hedefi yer almaktadır. Üretim miktar ve dengesini bozan faktörlerin üretim planlama ve kontrol sistemleri yardımıyla kontrol edilmesiyle birlikte de büyük ölçekli otel işletmelerinde bir maliyet kontrol sistemi oluşturulmuş olacaktır. Çelikçapa ve Sarsılmaz [23], İKP - işletme kaynaklarının dünü, bu günü ve yarını isimli çalışmalarında işletme performansının istenilen düzeye çıkarılabilmesi, eldeki kaynakların verimli bir şekilde kullanılmasıyla mümkün olabileceği üzerinde durmuşlardır. Bu nedenle kaynakları verimli kullanabilmek için yöneticiler, sistemin başarısını arttırabilmek için çeşitli bilimsel yöntemleri kullanma ve modern

32 12 yaklaşımlara ağırlık verme zorundadırlar. Türkiye de sık sık değişen faiz oranları, malzeme yokluğu, artan maliyetler, enflasyon vb. gibi gelişmeler planlama ve kontrol faaliyetlerinin geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. ÜKP sisteminin ana modülü MİP dir. MİP sistemi ürün ağaçlarını ana üretim planı ve envanter kayıtlarını kullanarak, zaman bazında malzeme ihtiyaçlarını belirleyen sistemdir. MİP in işletimi sonunda satın alma/üretim emirleri, yeniden çizelgeleme uyarıları ve kapasite yükleri ortaya çıkar. Kaba Kapasite Planlama (KKP) darboğaz yaratabilecek iş merkezlerinde oluşan yükleri hali hazırda sürmekte olan işleri de hesaba katarak bulur ve ana üretim planının gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini tam olarak hesaplar. Dağıtım Kaynakları Planlaması (DKP), hem dağıtım kaynaklarının optimisazyonuyla ilgilenir hem de İKP sistemine müşteri taleplerini getirerek sistemin çekme mantığıyla çalışabilmesini sağlar. Bu sistemler aracılığıyla şu sonuçlar elde edilir: İşletme yönetimi stratejilere uygun yürütülür. Alınan kararların sonuçları önceden görülebilir. İşletmenin tüm tesisleri arasında işgücü, teçhizat-malzeme, teknoloji, finans vb. tüm kaynakların ortaklaşa en etkin ve verimli şekilde kullanılması sağlanır. Maliyetler düşer. Pazar Dağıtım Sistemi-Firma zinciri sağlam hale gelir, firmaya daha doğru, gerekli ve zamanında bilgiler gelir. Her çalışan, firma içinde kendisi için gerekli her bilgiye en kolay ve çabuk şekilde ulaşabilir. Organizasyon yapısı formal hale gelir, çünkü kişiler değil, süreçler önem kazanır. Ancak yüksek seviyeli iletişim dayanışmayı artıracağından sistem dinamizmini korur. Dolayısıyla tüm şirketler saman alevi gibi parlayıp sönen başarının değil, kalıcı başarıların peşindedirler. Sürekli artan verimlilik ve bunun üzerinde oluşan karlılık yapısına göre değişim süreci içerisinde Doğru verilerin doğru kararlar ile birleştiği noktaların etkileri ışığı altında hedeflerin belirlenmesi sağlanır. İKP sayesinde

33 13 işletmede kalite ve rekabet gücü artar, çalışanların ve müşterilerin memnuniyeti yükselir. İKP, bugünün firmalarını geleceğe hazırlayacak en etkili yaklaşımdır. Baki [24], İKP nin Dünü, Bugünü ve Yarını isimli çalışmasında son yıllarda batı ülkelerinde yoğun ilgi gören bilgisayarla endüstriyel yönetim teknikleri uygulamalarının içinde en yaygın olanının ve uygulamada çok başarılı sonuçlar elde edilenin İKP kavramı olduğu bilinmektedir. İKP, üretimde darboğazların giderilmesine, dağıtım kaynaklarının daha iyi planlanmasına, müşteri hizmetlerinin iyileştirilmesine ve stokların minimum seviyede tutularak en iyi şekilde kullanılmasına imkan vermektedir. Bir işletmenin çok sayıdaki fonksiyon ve sürecini standart yazılımlar ile bütünleşmesiyle mümkün olamamaktadır. Belirli bir tipteki imalatı standart bir ÜKP yazılımı ile planlamak ve kontrol etmek olasıdır. Ancak, farklı sektörlerde, farklı bölgelerde ve farklı üretim tiplerinde gerçekleştirilen üretimin tüm destek fonksiyonları ile birlikte bütünleşmiş bir şekilde planlanması, standart bir ÜKP yazılımıyla başarılamaz. Gerek birden fazla noktada, gerekse birden fazla tipte üretim yapan işletmelerin tüm fonksiyonları ile birlikte bütünleşmiş bir şekilde planlanması ve kontrol edilmesinin adresi, İKP yazılımlarıdır. İlk önceleri MİP vardı, daha sonra ÜKP geliştirildi, şimdi ise İKP var. İKP yazılımları, işletme fonksiyonlarını planlama, çalıştırma ve denetim açısından tek bir paydada toplayabildiğinden, söz konusu sistemler içinde en kapsamlı çözüm olarak tanımlanmaktadır. İleriye yönelik olarak İKP nın internet ile birlikte çalışacağı ve yavaş yavaş tedarik zinciri yönetimi kavramına yaklaştığı görülmektedir. Böylece tedarikçi firmalar, bölge depoları, bayi/toptancı, perakendeci ile kurulan bilgi iletişim şebekesi ile stok düzeyleri, üretim programları karşılıklı olarak görülebilmekte, böylece lojistik faaliyetlerde etkinlik ve verimlilik artırılabilmektedir. Kazan ve arkadaşları [25], Yetersiz sinirsel üretim şemaları için yeni parti büyüklüğü formülasyonları isimli çalışmalarında: bazı belirsizliklerin önlenmesi açısından daha öncesinden belirlenmiş olan ürün planlarında sık değişiklikler yapılmalıdır. Üretim çizelgesindeki ve sırasındaki değişikliklerin yapılması için gereken maliyetlerin de eklenerek sinirliliğin çok yönlü tanımı yapıldıktan sonra, üç yöntem önermektedirler. Bunlardan iki tanesi iyi bilinen iki yöntemin değiştirilmiş şekilleridir. Bunlar Wagner

34 14 Whitin ve Silver Meal heuristic algoritmasıdır. Buna rağmen, bizim sinirlilik ve bunun önceden tahmin edilen üretim hacmindeki değişikliklerin sonuçları için yaptığımız tanımlarımız iyi bilinen üretim oranını sıfır veya birkaç periyotların en uygunlarının toplamı olarak belirlenir. Bundan dolayı bazı durumlarda daha etkili olan üçüncü yöntem olarak yeni karıştırılmış tam sayı lineer programlama formülü öngörülmektedir. Numerik analizler geniş olasılıklar yelpazesi için yapılarak, parametreleşmiş alanda en uygun algoritma elde edilir. Yeni üretim çizelgeleri geliştirildiğinde öncelikler tamamen ihmal edilemez. Çünkü üretim planlamadaki ayarlamaların hemen hemen hepsi zamana bağlıdır. Bu nedenle, önceki ayarlamalardaki değişiklikle ilgili maliyetlerin bazılarını incelemek oldukça mantıklıdır. Çalışmada bu tür maliyetleri temsil eden kavramın yeni ve daha geniş bir tanımı önerilmektedir. Çalışmada gelecek ve tahmin etkisi ayrı ayrı incelenmektedir. Daha gerçekçi bir yaklaşımda bu etkilerin birlikte dikkate alınması beklenmektedir. Yani, basit problem için kalan dönemlerinin talepleri değişirken ilk birkaç dönemin taleplerinin sabit olduğu bir üretim penceresine sahip olabiliriz. Etkilerin arasında ayırımlar yapılarak bağımsız durumlar incelenmektedir. İncelenen metotların diğer önemli yönü onların üretim dönemini dikkate almamalarıdır. Modellerin hiçbiri talep dağıtımlarının yapısıyla ve önceden belirlenen üretim hacimlerindeki değişim olasılıkları ile ilgilenmemektedirler. Bu yönleri dikkate alacak olan olasılıklı bir model dalgalanan taleplere sahip parti büyüklüğü problemi için daha uygun olabilir. Chandra ve Grabis [26], yaptıkları çalışmada talep değişikliklerini düşürmek gelişim yöntemi yaklaşımlı MİP önermişlerdir. Stoktaki en fazla hareketliliğin gelişim performansı ve dalgalanma etkisi üzerine olan bu tahmin yöntemini gerçekleştirmek için bir simülasyon yöntemi kullanılmıştır. Bu malzeme ihtiyaç planı tabanlı yaklaşım, geleneksel sipariş yaklaşımının gelişim performansının arttığını dalgalanma etkilerinin ise büyük oranda düştüğünü göstermektedir. Gelişen bu model uygulaması, hem dalgalanma etkisi hem de gelişme performansı kriterlerine göre diğer tahmin yöntemleriyle karşılaştırılmıştır. Bu çalışma da, çok adımlı tahmin içeren modellere göre sipariş boyutları hesaplandığında, dalgalanma etkisini ölçmüştür. Seri olarak ilişkili talep işlemleri, tahmin yöntemi uygulamaları ve çok adımlı tahminleri diğer tahmin yöntemlerine oranla sipariş çeşitliliğindeki artışın

35 15 azalmasını sağlamaktadır. Malzeme İhtiyaç Planlaması tabanlı yaklaşımın amacı, geleneksel sipariş yöntemlerine göre sipariş karışıklığındaki hataları en aza indirmektir. Ghobbar ve Friend [27], yaptığı çalışmada uçuş operasyonları ve bakımlarının organizasyonunu, envanter ve bakım prosedürünü dikkate alarak hazırlanmışlardır. Konu ile işletmelerin büyük çoğunluğu ihtiyaç ile yeniden sipariş etme noktası sistemini, geri kalanlar ise MİP sistemini kullanmaktadır. Bu da MİP nın uçak üreticileri tarafından dikkate alındığını göstermektedir. Ancak yedek parça siparişi konusundaki belirsizlikler nedeniyle bu konunun ticari ortama ve bakım sistemine uyumlaştırılması zordur. Zorluklar açık bir şekilde ortaya çıkartılır ve iyi bir şekilde hazırlanmış bir plan, yönetici tarafından uygulanırsa MİP sistemi tüm artıları ile sisteme uygun hale getirilebilir. MİP sisteminin uygulamaya konmasıyla ortaya çıkacak problemler gözlenmeli ve özellikle yönetim kısımlarına yönetimin iyi anlatılması ile sistemin hatalı çalışmasının elimine edilmesi sağlanmalıdır. MİP uygulaması işletmelerin özelleşmiş uygulamaları için uyarlanabilen yapısı ile geniş avantajlar sunabilmektedir. Yan ve arkadaşları [28], esnek imalat sistemleri (EİS) içeren, esnek otomatik işlerlerinin, sıra düzenli üretim planları problemlerini ortaya koymuşlardır. Orta zamanlı üretim planlarını kısa zamanlı üretim planlarına indirmek ve böylelikle isteklerin yerine getirildiği durumlarda maliyetin en aza indirilmesidir. Burada, düzenli üretim planları problemi lineer programlama modelinin az yüklenme hatasından farklı olarak, fazladan yüklenme hatasını ve istek sabitlerini içeren bir formüldür. Genel işyeri modelinin kabuğu basit bir metot ve bilgisayarda kabul edilebilecek zamanda çözümlenemeyeceği için, Karmarkarın algoritması [29] ve etkileşim/tahmin etme algoritmaları bu tür modellerin çözümünde kullanılırlar. Anlatılan algoritmaların yardımı ve düzenli üretim planları örneklerinin yardımı ile Karmarkarın algoritması ve etkileşim/tahmin etme algoritmalarını incelenmiş, karşılaştırılmış ve sonuçlar incelendiğinde yöntemlerin üretimde itme ve çekme işlemi için oldukça etkili ve uygun olduğu gözlemlenmiştir.

36 16 Mustafa ve Mejabi [30], MİP sistemlerinde yürütme sürecindeki sınıf davranışlarının değişimi isimli çalışmalarında, çalışma süresindeki nesneye yönelik MİP sistemindeki sınıf davranışlarını geliştirmek ve sürdürmek için kullanılan yapıyı tarif etmektedirler. Yapı bu kapasiteyi kullanıcı ara biriminden sağlamakta ve herhangi bir programlama diline ihtiyaç duymamaktadır. Yapı yazılımın yeniden kullanım konseptine dayalıdır ve sınıf davranışlarının geliştirilmesi ve sürdürülmesi için hassas kazançlı ön derlenmiş nesne kütüphanesini kullanır. Çalışmanın sonucunda Obje montaj sistemi bilgi ve yazılım alanında şu faydaları sağlayacaktır: 1. Yazılım geliştirme ve bakımında en kullanılabilir alternatif çalışma döngüsü üzerinedir. 2. Yazılım yaklaşımı tek adımlıdır. Obje montaj sistemi bu tür yazılımların yaklaşımının aksine montaj elemanları için bir kod gerektirmez. 3. MİP tabanlı uygulama kitlerinde, özel sınıflandırılmış dizaynlar MİP ihtiyacını karşılamak için kullanılır. Erdik [31], ÜKP ve bir ÜKP yazılım sistemi isimli çalışmasında, işletmelerin temel üretim kaynakları olan malzeme, işçilik, makine ve paranın en etkin ve verimli kullanılması için geliştirilmiş olan ÜKP çözümlerinin özelliklerini araştırmış ve ÜKP prensipleri çerçevesinde lisanslı bir yazılım programını Türkçeleştirerek ana özelliklerini anlatmıştır. Ulupınar [32], çalışmasında, MİP daki zayıflıkları giderebilmek için Tarım-Kingsman ın tek ve çok kademeli stok sistemleri için dinamik-stokastik talebi karşılamaya yönelik geliştirdiği matematiksel model MİP sistemine uyarlamıştır. Bu yöntemle, MİP de optimum sonucu verecek, sipariş miktarları ve zamanları tespit edilmiştir. Ayrıca, hangi dönemde, hangi üst sınıra kadar sipariş verilmesi gerektiğini planlama ufkunun başında belirleyen Tarım-Kingsman ın çalışması MİP sistemini de sinirlilikten uzaklaştıracak potansiyele sahip olduğu açıklanmıştır.