BÜYÜK ORMAN YANGINLARININ METEOROLOJİK VERİLER IŞIĞINDA İNCELENMESİ

Transkript

1

2 Bakanlık Yayın No : 333 Müdürlük Yayın No : 48 BÜYÜK ORMAN YANGINLARININ METEOROLOJİK VERİLER IŞIĞINDA İNCELENMESİ The Investigation of the Great Wild Fires Based on Meteorological Data (ODC: 431 M. Emin AKKAŞ Cemhan BUCAK Zülfü BOZA Dr. Hüsnü ERONAT Abdurrahman BEKERECİ Ayhan ERKAN Celil CEBECİ TEKNİK BÜLTEN NO: 36 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI EGE ORMANCILIK ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ EGE FORESTRY RESEARCH INSTITUTE İZMİR - TÜRKİYE

3 ÖNSÖZ Son 20 yılda Türkiye de çıkmış toplam 602 adet orman yangını arasındaki ilişkileri sorgulayan bu çalışmada: Proje yapımı için gerekli olan sayısal ve diğer ilgili tüm haritaların ve diğer dökümanların temin edilmesinde bize yardımcı olan başta Orman Genel Müdürlüğü (OGM) Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Daire Başkanlığı ve Yangın Harekat Şube Müdürlüğüne; Türkiye orman işletme şeflikleri ve meşcere haritalarını sayısal ortamda hazırlayan OGM Harita ve Fotogrametri Müdürlüğüne; Yangın alanlarının bulunduğu OGM ne bağlı tüm Orman Bölge Müdürlükleri ve Koruma Şube Müdürlüklerine ve ilgili Orman İşletme Müdürlükleri ile İşletme Şefliklerine; T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığına bağlı tüm yetkililere; Türkiye enerji nakil hatlarını gösteren sayısal haritaların paylaşımında TEDAŞ Genel Müdürlüğü Sistem İşletme Daire Başkanlığına; Global Mapper 9.0 bilgisayar programı sayesinde incelenen tüm yangınların topografik özelliklerini (enine kesitleri, fiilen yanan alanların tespiti) için gerekli olan sayısal harita verilerini bizimle paylaşan ve projenin tüm aşamalarında gönüllü olarak bizimle çalışan, Harita Mühendisi Gökhan GÜNDÜZOĞLU ile D.E.Ü. Coğrafya Bölümünden Uzman Yılmaz AŞKIN a Çalışmalarımıza destek veren Ege Ormancılık Araştırma Müdürü Ergün AVCIOĞLU ile Müdür Yardımcısı Can ACAR a ; İncelenen 39 adet büyük orman yangınının mücadele masraflarını inceleyip ekonomik maliyet Çizelgelarını hazırlayan Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Amenajman ve Hasılat Bölüm Uzmanı Özgür KİRACIOĞLU na; Gerek istatistik Çizelgeların ve gerekse de sayısal haritaların Xara programında çakıştırılması ve projenin yazılımı konusunda bizimle yoğun emek harcayan Bilgisayar Operatörü Bülent TOKSOY a; Proje sonuç raporunun hazırlanmasında bilimsel katkılarını esirgemeyen G.Ü. Kastamonu Orman Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Ömer KÜÇÜK e proje ekibimiz adına teşekkürlerimizi sunuyoruz. Bu çalışma sonucunda elde edilen veriler ilgili kurumlar arasında paylaşılarak orman yangınları çıkmadan evvel erken uyarı sistemi ile koordinasyon sağlanmak suretiyle ülke ormanları büyük orman yangınlarına karşı korunmuş olacaktır. Orman yangınları mücadele çalışmalarında yaşamlarını yitiren tüm meslektaşlarımızı saygıyla anıyoruz.

4 ÖZ Bu çalışmada 1985 ve 2006 yılları arasında Türkiye de çıkmış 46 adet büyük orman yangını her yönüyle analiz edilmiş ve aynı günlerde ülkenin diğer bölgelerinde çıkmış 545 adet küçük orman yangınları üzerinde değerlendirme çalışmaları yapılmıştır. Türkiye nin Batı Karadeniz ve İç Anadolu Bölgelerinde çıkmış, önem arz eden ancak proje kapsama alanı dışında kalan 12 adet büyük orman yangını da sadece meteorolojik veriler ve uydu görüntüleri düzeyinde incelenerek ilerideki yangın araştırma çalışmalara ışık tutmak amacıyla çalışmaya ilave edilmiştir. ABSTRACT In this study, 46 large scale affecting wild fires occurred between have been analysed from every possible aspect and evaluations on 545 concurrent small scale wild fires have been carried out too. In order to shed light for future studies, 12 large scale wild fires took place in the regions. Western Black Sea and Central Anatolia of Turkey also have been added and examined only using meteorological data and satellite images. II

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I ÖZ... II ABSTRACT... II İÇİNDEKİLER... III ÇİZELGELER DİZİNİ... V ŞEKİLLER DİZİNİ... VI 1. GİRİŞ MATERYAL VE YÖNTEM Büro Çalışmaları Arazi Çalışmaları Harita ve Uydu Görüntülerinin Hazırlanma Çalışmaları Laboratuvar Çalışmaları BULGULAR İncelemeye Alınan Büyük Orman Yangınları Metorolojik Faktörlere Göre Büyük Orman Yangınlarının Kritiği Rüzgar Etkisine Göre Sıcaklık Etkisine Göre Bağıl Neme Göre Ağaç Türlerinin Yangına Karşı Gösterdikleri Direnç Özelliklerine Göre Kritiği Meşcere tiplerine Göre (yanıcı tiplerine göre) Yanma Hızları ve Meşcere Tipleri Genel Analizi (a) Tipi Gençlik Çağı Meşcerelerinde Çıkan Büyük Orman Yangınları (ab) Tipi Sıklık Çağı Meşcerelerinde Çıkan Büyük Orman Yangınları (b) Tipi Sıklık Çağı Meşcerelerinde Çıkan Yangınlar (bc) Tipi İnce Ağaçlık Çağı Meşcerelerinde Çıkan Yangınlar (c) Tipi Direklik Çağı Meşcerelerinde Çıkan Yangınlar (cd) Tipi Kalın Direklik Çağı Meşcerelerinde Çıkan Yangınlar (d) Tipi Kalın Direklik Çağı Meşcerelerinde Çıkan Yangınlar (Bz) Tipi Bozuk Meşcerelerde Çıkan Yangınlar (Bt) Tipi Baltalık Meşcerelerde Çıkan Yangınlar Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Merkez Laboratuvarında ve Bilgi İşlem Merkezinde Gerçekleştirilen Çalışmalardan Elde Edilen Veriler Marmaris/Çetibeli Yangınının Değerlendirilmesi Kuşadası Yangınının Değerlendirilmesi İncelemeye Alınan Büyük Orman Yangınlarının Genel Değerlendirme Analizleri Yangın Ortalama Yayılma Hızlarına :Göre Yanan alan Miktarlarına Göre Büyük Orman Yangınlarının Dağılımı Topografik Faktörlerden Eğime Göre Büyük Orman Yangınlarının Değerlendirilmesi Aynı Gün Çıkmış Küçük Yangınlar İle Büyük Yangınların Meteorolojik Haritalar Üzerinde Çakıştırılmasıyla Elde Edilen Yangın Değerlendirme Haritaları Karadeniz, İç Anadolu ve Güney Anadolu da Çıkmış Büyük Yangınların Üç Boyutlu Görüntüleri ve Değerlendirilmesi Yangın Çıkış Saatlerine, Çıkış Tarihlerine, Yangın Başlangıç Noktaları ve Coğrafik Konumlarına ve Çıkış Sebeplerine Göre İncelenen Büyük Orman Yangınlarının Genel Değerlendirilmesi III

6 3.9. Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitü Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Laboratuarında Gerçekleştirilen Çalışmalardan Elde Edilen Veriler Büyük Orman Yangınları Davranışını Etkileyen Değişik Parametrelerin İstatistik Değerlendirme Sonuçları Büyük Orman Yangınlarında Toplam Genel Zarar Miktarlarının Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi SONUÇ VE ÖNERİLER Büyük Orman Yangınları Çıkmadan Önce Yapılabilecek Koruyucu ve Önleyici Faaliyetler Büyük Orman Yangınları Çıkmadan Önce Orman Bölge Müdürlüklerince Yapılabilecek Koruyucu-Önleyici Faaliyetler Devam Eden Büyük Orman Yangınları Hakkında Orman Bölge Müdürlüklerince Yapılabilecek Çalışmalar ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR IV

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. Arazi çalışması yapılan ve incelenen 46 adet büyük orman yangını (isim sırasına göre)... 6 Çizelge 2. Artan rüzgar hızına göre büyük orman yangınlarının değerlendirilmesi Çizelge 3. Beaufort (Bofor) rüzgar ıskalası Çizelge 4. Artan sıcaklığa göre büyük orman yangınlarının değerlendirilmesi Çizelge 5. Artan Neme Göre Büyük Orman Yangınlarının Değerlendirilmesi Çizelge 6. Ağaç türü, gelişme çağı ve kaplılığa göre gruplandırılmış meşcere tipleri Çizelge 7. Yangın hızlarına göre büyük orman yangınlarında yanıcı madde tipleri ve gelişme çağları sınıflandırması Çizelge 8. Orman amenajman planlarında tanımlanan meşcere tipi gelişme çağları Çizelge 9. a tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 10. ab tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 11. b tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 12. bc tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 13. c tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 14. cd tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 15. d tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 16. Bz tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 17. Bt tipi meşcerelerde büyük orman yangın sınıfları Çizelge 18.Yangın ortalama yayılma hızlarına göre büyük orman yangınları Çizelge 19.Yüksek rüzgar hızı etkisi gözlenen büyük ormanyangınları (yanan alan miktarına göre) Çizelge 20. Yüksek sıcaklık etkisi gözlenen büyük orman yangınları (yanan alan miktarına göre) Çizelge 21. Büyük orman yangınları ile aynı gün çıkmış ancak büyümemiş yangınlar listesi 49 Çizelge 22. Arazi çalışması yapılamayan haritalar üzerinde uydu görüntüsü ve meteorolojik verileri incelenen 12 adet büyük orman yangını Çizelge 23. Yangın çıkış saatlerine göre büyük orman yangınlarının değerlendirilmesi Çizelge 24. Yangın çıkış tarihlerine göre büyük orman yangınların dağılımı Çizelge 25. Sahile yakın bölgelerde çıkan büyük orman yangınları (ada ve yarımada yangınları) Çizelge 26.Karasal kökenli büyük orman yangınları (iç kesimlerde çıkan) Çizelge 27. Enerji nakil hatlarına yakınlığına göre çıkan büyük orman yangınları Çizelge 28. Tarım alanlarına yakınlığına göre çıkan büyük orman yangınları Çizelge 29. Sabotaj ihtimali yüksek büyük orman yangınları Çizelge 30. Dikkatsizlik ve çöplük yakılması nedeniyle çıkan büyük orman yangınları Çizelge 31. Askeri bölge yakınlarında çıkan büyük orman yangınları Çizelge 32. Yangın sicil fişi ve hasarat raporuna ulaşılan 39 orman yangınına ilişkin dökümler Çizelge 33. İncelemeye alınan büyük orman yangınlarının söndürme maliyetleri (39 adet).. 71 Çizelge 34. İncelemeye alınan büyük orman yangınlarının havadan müdahale ile yerden müdahele maliyetlerinin karşılaştırılması V

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Türkiye de yılları arasında çıkmış ve incelemeye alınan 46 adet büyük orman yangın alanını gösterir harita... 7 Şekil 2. :Artan yangın hızına göre sıcaklık-rüzgar-nem ilişkisi... 8 Şekil 3. Büyük orman yangınlarını etkileyen meteorolojik faktörlerden artan sıcaklığa göre rüzgar ve nem arasındaki ilişki... 9 Şekil 4. Artan rüzgar hızına göre büyük orman yangın ilişkisi (m/sn) Şekil 5. Artan rüzgar hızına göre büyük orman yangın ilişkisi (km/h) Şekil 6. Artan rüzgar hızına göre değişen yangın karakteristikleri Şekil 7. Artan sıcaklığa göre büyük orman yangını ilişkisi Şekil 8. Yanan alan miktarına göre en fazla büyük orman yangını çıkan sıcaklık dereceleri. 14 Şekil 9. Artan sıcaklığa göre yangın karakteristikleri Şekil 10. Artan neme göre büyük orman yangın ilişkisi Şekil 11. Yanan alan miktarına göre en çok büyük orman yangını çıkan nispi nem değerleri 17 Şekil 12. Artan Neme Göre Büyük Orman Yangın Karakteristikleri Şekil 13. Gelişme çağlarına göre yanıcı madde tipleri ve büyük orman yangın sınıfları Şekil 14. Büyük orman yangınlarında en çok yanan meşcere tipleri ve gelişim çağları genel Çizelgesu Şekil 15. Azalan yangın ilerleme hızlarına ve gelişme çağlarına göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 16. Yanıcı madde tipleri gelişim çağlarına göre yangın yayılma oranları Şekil 17. a tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 18. ab tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 19. b tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 20. bc tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 21. c tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 22. cd tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 23. d tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 24. Bz tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil 25. Bt tipi meşcerelerde yangın hızını etkileyen faktörlere göre büyük orman yangın sınıfları Şekil tarihli MSLP sıcaklık rüzgar haritası (Avrupa) Şekil tarihli MSLP sıcaklık rüzgar haritası (Türkiye) Şekil tarihli maksimum sıcaklık haritası (Türkiye) Şekil tarihli minimum sıcaklık haritası (Türkiye) Şekil tarihli Türkiye sıcaklık haritası (Saat ) Şekil tarihli Türkiye sıcaklık haritası (Saat ) Şekil tarihli Türkiye nispi nem haritası (Saat ) Şekil tarihli Türkiye orman yangını erken uyarı haritası VI

9 Şekil tarihinde Türkiyede meydana gelen diğer küçük orman yangınlarını gösteren harita Şekil 35. Yangın ortalama yayılma hızlarına göre büyük orman yangınları Şekil 36. Yanan alan miktarına göre büyük orman yangınlarının dağılımı Şekil 37. Artan eğim derecelerine göre büyük orman yangın ilişkisi Şekil 38. Yanan alan miktarlarına göre en çok büyük orman yangını çıkan eğim grupları Şekil 39. Çetibeli, 1996 ve Kuşadası MP, 1996 büyük orman yangınlarının çıktığı gün ( ) Türkiye de meydana gelen diğer küçük orman yangınları Şekil tarihli Türkiye MSLP sıcaklık rüzgar haritası Şekil 41. Çetibeli, 1996 ve Kuşadası MP, 1996 büyük orman yangınlarının çıktığı gün ( ) Türkiye de meydana gelen diğer küçük orman yangınlarının türkiye mslp sıcaklık rüzgar haritası ile çakıştırılması suretiyle elde edilen kombine harita.. 48 Şekil 42. Karadeniz, İç Anadolu ve Güney Anadolu da çıkmış diğer büyük yangınlar Şekil 43. Antakya-Uluçınar yangın alanlarını gösterir üç boyutlu uydu görüntüsü Şekil 44. Antakya-Uluçınar yangın alanlarını gösterir uydu görüntüsü Şekil 45. Sahile yakın bölgelerde çıkan büyük orman yangınları Şekil 46. Sahile yakın bölgelerde çıkan büyük orman yangınları (ada ve yarımada yangınları) Şekil 47. Enerji nakil hatlarına yakın bölgelerde çıkan büyük orman yangınları Şekil 48. Enerji nakil hatlarına yakın bölgelerde çıkan büyük orman yangınları Şekil Marmaris Çetibeli yangının başlangıç noktasında bulunan trafo ve ENH (Enerji Nakil Hatları) Şekil 50. Tarım alanlarına yakınlığına göre çıkan büyük orman yangınları Şekil 51. Tarım /orman alanı arakesitinde başlayan ve ormanlık alana sıçrayan yangın Şekil 52. Sabotaj ihtimali yüksek büyük orman yangınları Şekil 53. Urla/Gümüldür orman yangınları (mavi renkli alan) ve dumanlarının yönü ve kapladıkları alanlar (turuncu renkli alan) Şekil 54. Akhisar/Soma orman yangını (mavi renkli alan) ve dumanının yönü ve kapsadığı alan Şekil 54 Yangın sicil fişi ve hasarat raporuna ulaşılan 39 büyük orman yangınına ilişkin toplam zarar dökümü Şekil 55. Yangın sicil fişi ve hasarat raporuna ulaşılan 39 büyük orman yangınının söndürme giderlerine ilişkin dökümü VII

10 1. GİRİŞ Dünyanın bir çok ülkesinde olduğu gibi ülkemizde de orman varlığını tehdit eden faktörlerin başında orman yangınları gelmektedir. Orman yangınları, her yıl dünya vejetasyonunun ve ormanlık alanının yaklaşık birkaç yüz milyon hektarlık alanı etkileyerek katrilyonlarla ifade edilen yangınla mücadele masrafına, can, mal ve reaksiyonel değer kayıplarına yol açmaktadır.ülkemiz Akdeniz iklim kuşağında yer alması nedeniyle her yıl önemli orman yangınları ile karşı karşıya kalmaktadır. (Bekereci ve Erkan, 2004 ) Orman yangınları; meydana geldiği yer ve yaktığı yanıcı madde ile onu etkileyen faktörlere bağlı olarak farklı davranışlar gösterir. Yanıcı maddeler zaman ve mekan itibariyle değişebilir ve kontrol edilebilir özellikte olduklarından, üzerlerinde herhangi bir kontrolün söz konusu olmadığı meteorolojik ve topografik faktörlerden ayrılır.(küçük ve ark., 2005) Yangınlar yakar, yayılır ve enerji açığa çıkarır. Yangının çevresel faktörler etkisiyle ortaya koyduğu bu özelliklere yangın davranışı adı verilir. Yangın davranışını etkileyen faktörler topografya, yanıcı madde özellikleri ve hava halleridir (Bilgili ve ark., 2002). Orman yangınlarının nasıl bir seyir ve gelişme izleyebileceğini belirleyen yangın davranış biçimlerini etkileyen üç ana faktör bulunmaktadır. Yanıcı madde, hava koşulları ve arazinin topografyası. Bu üç faktör yangın amiri ve söndürücüler tarafından çok iyi bilinebilirse uygun stratejiler zamanında geliştirilerek yangınla mücadele kolaylaşmaktadır. Yanıcı maddeyi oluşturan materyalin miktarı boyut ve niteliği (nem oranı) ve homojenliği yani yangının oluştuğu meşcere tipi değişiklik arz etmektedir. Hava koşullarını oluşturan sıcaklık, rüzgar, bağıl nem ve yağışta bölgelere göre çok farklılıklar göstermektedir. Arazi yapısının (topografya) güneyli ve batılı bakılarda olması, dağların tepe noktaları ile vadi tabanlarındaki ısınma derecelerinin farkı ve eğimin arttığı noktalarda yangının yayılış hızının artması söz konusu olmaktadır. İşte tüm bu faktörlerin birbirine olan etkisinin bilinmesi suretiyle oluşturulabilecek stratejilerle yangın davranışı değerlendirilerek söndürme çalışmaları bu yönde organize edilmek suretiyle orman yangınları kontrol altına alınabilmektedir (Eron, 1988). Yangın amenajman planlamaları, yangın öncesi alınacak koruyucu ve önleyici tedbirlerin planlanması, yangınla mücadelenin planlanması, yangın etkilerinin değerlendirilmesi ve yangını bir yönetim aracı olarak kullanma konularını kapsayan bir kavramdır. Yangın öncesi planlamalarda yangına hassas alanların belirlenmesi planlamalar için önemli bir altlıktır. Bu tür alanlarla ilgili geçmiş istatistikler ile potansiyel yangın durumu belirlenir. Yangın tehlikesi açısından kritik alanlarda oluşturulan yangın davranış senaryoları ile yangın söndürme ekiplerinin organizasyonu ve kaynakların dağılımı en etkin bir şekilde planlanabilir. Kritik alanlar veya yangının yüksek şiddette ve çok hızlı yayılabildiği yanıcı maddelerin bulunduğu yerlerdeki doğal ve kültürel kaynaklar, her zaman yangın tehdidi altındadır. Bu tür alanlarda sürekli ve dikkatli bir şekilde yapılan Yangından Kaçış Durum Analizleri (YKDA) oldukça faydalı olmaktadır (Bilgili, 1998) Yangın yöneticileri, yangın amenajmanında karar verme aşamasında yangın davranışına etki eden her türlü konumsal veriye ihtiyaç duymaktadırlar. Bu bilgiler yanıcı madde özellikleri, hava halleri ve topografik özelliklere ait verilerdir. Doğru, güvenilir ve eş zamanlı olarak elde edilen bu konumsal veriler,yangın potansiyelinin ortaya konulmasında, yangın davranışının tahmin edilmesinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Gelişen teknolojilerin kullanılmıyla birlikte, sayısal yangın tehlike haritaları ve yangın davranış haritaları yapılmaktadır. Yangın davranış haritaları, yangının konumsal olarak gelişiminin takip edilmesinde, yangın ekiplerinin konuşlandırılmasında, müdahale yerinin ve şeklinin belirlenmesinde önemli bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır (Küçük ve Bilgili, 2007). Meteorolojik koşullar ve parametreler orman yangınlarının oluşumu, şiddeti ve süresi üzerinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Gerek insan kaynaklı gerekse nedeni doğaya bağlı olan orman yangınları ancak meteorolojik koşullar uygun olduğu zaman meydana gelebilir. Yangınla mücadele amacıyla geliştirilen model ve sistemler de hassas olarak ölçülen meteorolojik verilerle işlerlik kazanmaktadır. 1

11 Meteorolojik bilgiler yangın olayının her safhasında yangın tahmininde, yangın başlangıcında, yangın sırasında, söndürme çalışmalarında ve yangın sonrasında devamlı olarak izlenmesi ve değerlendirilmesi gereken bilgilerdir. Meteorolojik faktörlerin etkisi; ormanlık alanın bulunduğu arazi yapısına, ormanlık alanın büyüklüğüne, topografyaya, bitki örtüsünün türüne ve mevsime bağlı olarak değişiklik gösterebilir. İlk tutuşma kaynağı ne olursa olsun, başlangıçta yangının yayılmasına etki eden faktörler hava sıcaklığı, nispi nem, rüzgâr hız ve yönü ile havanın kararlılık (ısınan havanın yükselerek cumuloform faaliyetleri başlatması, yani dikey aktivitenin gerçekleştirilmesi) durumudur. Zamanla bu faktörlere yangınla birlikte artan sıcaklığın nem azaltıcı etkisi de eklenmektedir. Bunun sonucu olarak yanma süreci hızlanmakta, nokta yangınları meydana gelmekte ve yangının yayılma eğilimi artmaktadır. Ülkemizde hava sıcaklığının 25 C üzerine çıktığı, nispi nemin de % 40 ın altına düştüğü meteorolojik koşullarda orman yangını çıkma riski çok yüksektir. Bu şartlar altında çıkan yangınlar rüzgârın da etkisiyle çok hızlı bir şekilde yayılmakta ve kontrol altına alınması güçleşmektedir (Bekereci ve Erkan, 2004 ). Orman Genel Müdürlüğü İstatistik (2004)verilerine göre yılları arasında (son 66 yılda) ülkemizde çıkan adet orman yangını sonucunda ha orman alanımız yanarak kül olmuştur. Her yıl çok büyük ekonomik kayıplar da verilmektedir. Sadece 2003 yılı içinde çıkan adet orman yangını neticesinde ha orman alanı yanmış ve bunun sonucunda YTL genel toplam zarar meydana gelmiştir. Nitekim Özgür Kiracıoğlu tarafından hazırlanan (yangın masraflarını o günkü döviz kurlarına çevirmek suretiyle değerlendirilen) yangın sicil fişi ve hasarat raporuna ulaşılan 39 adet büyük orman yangınına ilişkin dökümleri sonucunda karşılaşılan zarar USA $ olduğu belirlenmiştir. İşte bu nedenle, orman yangınlarının meydana getirdiği zararları önlemek veya en aza indirmek için orman yangınları ile etkili bir biçimde mücadele gereklidir. Yangın yöneticileri yangın potansiyel haritaları, yanıcı madde haritaları, iklim ve yangın oluşum haritalarından faydalanarak yangın potansiyeli ve yangın davranışı ile ilgili gerçeğe yakın tahminlerde bulunabileceklerdir. Böylece, yangın yöneticileri yapacakları planlamalarla ilgili, geleceğe ait tahminleri de dikkate alarak daha hızlı,daha doğru ve birden fazla amaca hizmet edebilen kararlar verebileceklerdir. Dolayısıyla, yangının söndürülmesinden ziyade, çıkma ihtimalini karar destek sistemleriyle daha önceden belirleyerek gerekli önlemlerin önceden alınmasının yangınla mücadelede önemli olduğu unutulmamalıdır(bilgili ve ark, 2002). Yangınlarla mücadelede başarının derecesi, yangın potansiyelinin doğru ve zamanlı bir şekilde ortaya konulması ve yangının mevcut şartlar altında ne tür bir davranış sergileyeceğinin sağlıklı bir biçimde tahmin edilmesine bağlıdır. Çevre ve Orman Bakanlığına bağlı sorumlu kurumların Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü ve Orman Genel Müdürlüğünün talepleri doğrultusunda araştırılması istenen konular çerçevesinde uygulamada ihtiyaç duyulan verileri üretebilmek amacıyla hazırlanan bu projede incelenen büyük yangınlar ile mücadele stratejilerine ışık tutabilecek fiili durumlar ortaya çıkartılmıştır. Türkiye gibi orman yangın mücadelesinde çok etkin bir mücadele izleyen ülkelerde yangın doğal seyrine bırakılıp büyümeden ve hatta çıkmadan önce önlenmesi, en kısa zamanda söndürülmesi esas teşkil ettiğinden bu çalışma önem taşımaktadır. 2

12 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Büro Çalışmaları 1985 ila 2006 yılları arasında çıkmış ve incelemeye alınan 46 adet büyük 1 orman yangını için ilgili Orman Bölge Müdürlüğü, Koruma Şube Müdürlüğü ve Orman İşletme Müdürlüğünden aşağıdaki dökümanlar : 1- Yangın Sicil Fişleri, 2- Yangın İnceleme Raporları, 3- Yangın Zabıt Tutanakları, 4- Yangın Hasarat Raporları, 5- Yangın yerini gösterir 1/ ölçekli Orman Amenajman Planı meşcere haritaları, 6- Topografyayı gösteren 1/ ölçekli askeri haritalar, 7- Yanan bölmelerin yangından önceki eski ve yangından sonraki yeni amenajman planındaki meşcere tipleri ve saha döküm Çizelgeları 8- Yanan bölmeler için düzenlenen dikili ağaç ölçü tutanakları, temin edilmek suretiyle proje ön verileri hazırlanmıştır Arazi Çalışmaları Büro çalışmalarını müteakiben 1985 ve 2006 yılları arasında çıkmış ve incelemeye alınan 46 adet büyük 1 orman yangını için bizzat arazide yangın mahalline gidilerek, yangına amir olarak iştirak eden teknik elemanlar (orman işletme müdürü, müdür yardımcısı, orman işletme şefi), orman muhafaza memuru ve yangın işçileri refakate alınarak yangının çıktığı nokta (GPS ile koordinatları alınmış) ve ilgililerin mücadeleye katıldıkları cepheler, yangının uç kısmında ilerlemekte olan alevin vardığı noktalar sorgulanarak yangın davranışı incelenmiş ve gösterilen bu hatlar 1/ ölçekli paftalara işaretlenmiştir. Daha sonra da yangın alanına komşu meşcerelerin fiili durumlarını gösteren digital fotoğraflar çekilerek bulgular kısmında yangın verileri dosyasına konulmuştur. Elde edilen yangın koordinatları doğrultusunda Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığından yangının olduğu gün 7105 grid değerinden; yangın başlama koordinatına ve başlama saatine en yakın noktadaki ilgili değeri (MSLP sıcaklık, rüzgar ve nem değerleri) alınmıştır Harita ve Uydu Görüntülerinin Hazırlanma Çalışmaları Yangın değerlendirme haritalarının (topografik) hazırlanması için Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü merkezinde mevcut olan GEOMEDIA, ArcInfo ve ArcGIS ve Global Mapper 9.0 ve Google Earth, Xara bilgisayar programları proje lideri ve ekibince kullanılarak; büyük yangınların olduğu 21 adet ECMWF MLSP sıcaklık ve rüzgar haritası Sayısal Hava Tahmin Şube Müdürlüğünden temin edilerek bu haritalar ile birlikte değerlendirilmek üzere, aynı gün çıkmış diğer küçük yangınları gösteren kombine haritalar aşağıdaki yöntemler izlenmek suretiyle oluşturulmuştur. Yangına katılan amir ve görevlilerden yangın seyri hakkında arazide alınan bilgilerin 1/ ölçekli haritalara işaretlenmesinden sonra; yangın yerinin Global Mapper 9.0 programına göre (üzerinde koordinat ve ölçeği bulunan) uydu görüntüleri alınmış, yangın başlama noktası ve ilerleme yönüne ve ilerleme zamanına göre yangının ortasından geçen Yangın Orta İlerleme Hattının (YOİH) enine kesiti, yükseklikleri ve eğimi, yangının kapladığı gerçek alanlar sayısallaştırılmıştır. 1 (Büyük orman yangını deyince: hektardan daha büyük bir alanı kaplayan, 8 saat ve üzeri bir zamanda devam eden, söndürme ekiplerinin gücünü aşan yangınlar anlaşılmaktadır (Neyişçi ve ark., 1996). 3

13 Yangınların yayılma oranları, kat ettikleri mesafeler ve arazinin eğimleri bulunurken: haritalar üzerindeki cetvelle ölçülebilen kuş uçuşu mesafeleri yerine, yangınlar için başlangıç ve bitiş noktaları orta hattından alınan enine kesitlerindeki ölçekler esas alınarak arazide kat ettikleri gerçek mesafe dikkate alınmıştır.yükseklik grupları ve oluşturulan geometrik üçgenlerden de karşı/komşu kenar orantısına göre % eğim bulunmuştur. Büroda haritalar üzerinde gerçekleştirilen bu işlem çok zaman aldığından gelecekte uygulamada (Global Mapper 9.0 programını ve verilerini kullanabilecek) araştırmacılara ışık tutabilmek amacıyla yangınların eğimleri sadece % olarak değil derece olarak da verilmiştir. Yanan alanların hesaplanmasında ise yangın sicil fişlerinde belirtilen yanan alan miktarına değil uygulamada yangının fiilen kapladığı alanlara itibar edilmiştir. Çünkü Yangın Sicil Fişlerinde belirtilen yangın alanlarının genelde prodüktif yanan orman alanlarını gösterdiği, yangının tamamen kapladığı alanları göstermediği; pratikte ise yangın sonrasında alınan gerek uydu görüntülerinden, gerekse de yeni hazırlanan amenajman planlarındaki (Y) rumuzlu yangın görmüş alanların bildirilen miktarlardan daha büyük alanları kapsadığı görülmüştür. İncelemeye alınan büyük orman yangınlarının yanan meşcere tiplerinin değerlendirilmesinde yangın anındaki fiili durumu tespit edebilmek için: yangından hemen sonra yanan bölmeler için tanzim edilen dikili ağaç ölçü tutanakları, yangın sınırında yanmamış meşcere tipi ile yanan kısmı gösteren digital fotoğraflar, yangından önce söz konusu bölmeye ait eski amenajman planındaki hakim meşcere ağaç türü ve çağı (kapladığı alan olarak % 50 den fazla olan hakim meşcere tipi) dikkate alınmıştır. Yangından sonra eğer yapıldı ise- düzenlenen yeni amenajman planındaki ağaçtürü ve yangın sınırındaki komşu bölmelerde mevcut görünen yanmamış hakim ağaç türü ve çağı baz alınarak yangın esnasında yanan meşcere tipi bölme bazında hakim ağaç türü ve çağı şeklinde tespit edilerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Türkiye nin büyük orman yangını çıkma yüzdesi düşük gibi görünen ancak gelecekte tehlike arz edebilecek Batı ve Orta Karadeniz ile İç Anadolu bölgelerinde çıkmış ancak proje kapsama alanı dışında kalan 12 adet büyük orman yangını da ilgili Orman İşletme Müdürlüklerinden istenen resmi evraklar, haritalar, üzerinde araziye gidilmeden büroda; yangının olduğu gün yangın başlama koordinatına ve başlama saatine en yakın grid meteoroloji ( MSLP sıcaklık, rüzgar ve nem) değerleri ve Global Mapper 9.0 programı kullanılarak, sadece uydu görüntüleri düzeyinde incelenerek bu yangınlarla incelenen diğer 46 yangın arasındaki benzer noktalar ilerideki yapılabilecek yangın araştırma çalışmalara ışık tutmak amacıyla bulgular kısmında sunulmuştur. Yangın alanlarına ait askeri haritalar da topografya incelenirken, yılından sonra üretilen askeri paftalarda, kolaylıkla görülebilen ve yangın başlama noktaları yakınlarında mevcut olan enerji nakil hatlarına (ENH) uzaklıklar da ölçülerek dikkate sunulmuştur. Yine askeri haritalar üzerinde yangın sahalarının yakınlarında bulunan yerleşim merkezlerinin mesafesi (demografik faktörlerin irdelenmesi) yapılmış,insan faktörü yönünden tarım alanı/orman, orman/yerleşim alanı arakesiti hakkında bilgiler üretilmiştir. Her büyük yangın kendi içinde ve aynı gün çıkan benzer yangınlar kendi aralarında kıyaslanmak suretiyle benzer veya farklı noktalar bulunmaya çalışılmıştır. Daha sonra büyük yangınların çıktığı gün ülkenin diğer bölgelerinde çıkmış ancak büyümemiş 545 adet küçük orman yangını da ArcGis programı kullanılarak, Harita Fotogrametri Müdürlüğünce hazırlanan sayısal haritalarda, orman işletme şeflikleri merkezi esas alınmak suretiyle Türkiye haritası üzerine büyük orman yangınları ile müştereken işaretlenmiştir. Elde edilen ortak harita, aynı gün Sayısal Hava Tahmin Şube Müdürlüğünce uydu verilerine göre hazırlanan ECMWF MLSP sıcaklık ve rüzgar haritaları üzerinde (19 adet), ülke yangınları genel durumunu birlikte değerlendirilebilmek için bulgular kısmında araştırıcıların dikkatine sunulmuştur. Son 20 yılda çıkmış toplam 603 adet orman yangını arasındaki ilişkileri inceleyen bu çalışmadaki tüm verilerin çok fazla yer tutması nedeniyle sadece bir adet büyük orman yangını analizi tüm verileri ile EKLER bölümünde dikkate sunulmuş, diğer 45 adet büyük orman yangını verisi ise çok kapsamlı veriler olması nedeniyle yayın ekindeki CD ortamında kullanıcıların dikkatine sunulmuştur. 4

14 2.4. Laboratuvar Çalışmaları D.E.Ü.Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitü merkezinde mevcut olan ERDAS ve IDRISI programları ile gerçekleştirilen bu çalışmada bölgenin sorumluluk alanı dahilindeki Enstitüsü Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Laboratuvarında incelenen ve çalışmaya örnek teşkil edebilecek dört orman yangınına ait AVHRR uydu görüntüsü bulunmuştur (yangın öncesi ve yangın anındaki verileri yansıtan). Bunlar tarihli İzmir/Urla - İzmir/Gümüldür, tarihli Çanakkale/Eceabat, tarihli Akhisar/Soma ve tarihli Antalya/Karabük orman yangınları olup bu yangınlar hakkında Bulgular kısmında bilgiler sunulacaktır. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (DMİ) merkez laboratuvarlarında ve bilgi işlem merkezinde de diğer 46 yangına örnek teşkil etmek üzere Marmaris/Çetibeli ve yine Kuşadası Milli Park (MP) yangınları için meteorolojik haritaların analizi, meteorolojik yorum, model yorumu yapılarak bulgular kısmında ilgili bilgiler verilmiştir. 5

15 3. BULGULAR 3.1. İncelemeye Alınan Büyük Orman Yangınları 1985 ile 2006 yılları arasında çıkmış aşağıdaki Çizelge 1 de isimleri ve Şekil 1 de yerleri gösterilen ve incelemeye alınan 46 adet büyük orman yangınına ait veriler elde edilmiştir. Ek 6 da ise Eceabat MP 1994 yangınına ait tüm bulgular verilmiştir. Bu örnek büyük orman yangın kritiğinde görülen tüm veriler diğer 45 büyük orman yangını içinde hazırlanmış ve ekteki CD ortamında araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Çizelge 1. Arazi çalışması yapılan ve incelenen 46 adet büyük orman yangını (isim sırasına göre) Table large scale wild fires studied in field and examined (ordered by name) Akhisar- Karabel Bandırma-Aladağ- Karabiga- Bayramiç- Karaisalı- Bodrum Kepsut Buldan Kestel- Buldan- Keşan Çetibeli Keşan- Çetibeli Kuşadası MP Dalaman Manavgat- Düzlerçamı Menteş Eceabat Öncü Orhaneli- Eceabat MP Osmaniye Eceabat Seferihisar Erdek- Selçuk Gebze Selçuk-Germencik Gelibolu Serik Gelibolu Soğucak- Geyve-1994 Soma Gökçeada Şile- Gökçeada Taşağıl Gümüldür Turgutlu- Hisarönü Yeşilvadi Hisarönü İntepe

16 Şekil 1. Türkiye de yılları arasında çıkmış ve incelemeye alınan 46 adet büyük orman yangın alanını gösterir harita. Figure 1. Map showing great wild fires happened between and examined. 7

17 3.2. Metorolojik Faktörlere Göre Büyük Orman Yangınlarının Kritiği Büyük yangınların başlama saatlerine bakıldığında gün içerisinde nispi nemin en düşük, sıcaklığın da en yüksek olduğu öğle saatlerinde çıkması bilenen teorileri desteklemektedir. Ancak söz konusu saatlerde esen kuvvetli rüzgar ve rüzgar yönüne bakıldığında deniz yönünden gelen nemli hava kütlesinin sıcaklığının, bölgenin ekstrem sıcaklıkları kadar yüksek olmadığı görülmektedir. Yani büyüyen orman yangınlarında belirleyici birincil etmenin rüzgar hızı ve yönü, sonra nispi nem ve yüksek sıcaklık olduğu ortaya çıkmıştır (Şekil 2.). Normal şartlarda sabah saatlerinde karalar denizlere göre daha soğuktur. Güneşlenme ile birlikte karalar daha fazla ısınır denizler karalardan daha soğuk olur. Akşam saatlerinde güneşlenmenin bitmesi ve karaların radyasyon kayıplarından dolayı soğumaya geçerek denizlerden daha soğuk olurlar. Bu döngüde her zaman sıcak olan yerdeki hava ısınarak genleşmeye ve yükselmeye başlar. Genleşen ve yükselen havanın yerine daha serin olan yerdeki hava kütlesi hareket eder. Yani güneşlenmenin etkisiyle ısınan karalarda rüzgar karadan denize doğru, güneşlenmenin bittiği ve radyasyon kaybının olduğu gece saatlerinde ise daha sıcak olan deniz yüzeyinden karalara doğru rüzgar esmektedir (Şekil 3). Coğrafik ve topografik şartlara göre günlük rüzgar yönü değişiklikleri oluşurken yöresel etkilerin de iyi bilinmesi yangınlarla mücadele sırasında önemlidir. Normal şartlarda ve Türkiye yi etkileyen hava kütlelerinin bazıları sıcak orijinli olabilir. Basra orijinli continental tropikal hava kütleleri Anadolu da sıcaklıkları artırırken, nem oranını da hızlıca azaltmaktadır. Ayrıca rüzgarın fön etkisinin de dikkate alınması gerekmektedir. Çünkü Anadolu nun topoğrafik yapısında dağlar genellikle doğu-batı doğrultusunda sıralanmışlardır. Bu da kuzeyli rüzgarlarda güney bakılar, güneyli rüzgarlarda da kuzeyli bakılar fönden etkilenecek alanlar demektir. Meteorolojik inceleme kriterlerinde mutlaka bilinen bu kriterlerin yanı sıra havanın kararlılığı ve kararsızlığına bakılmalıdır. Artan Yangın Hızına Göre Sıcaklık-Rüzgar-Nem İlişkisi Yangın Hızı(m/h), Alan (ha) 0, , , ,00 1, , , , ,00,00 0, Sıcaklık 31,00 32,59 33,49 34,28 31,25 32,38 32,91 32,08 31,58 Nem(%) 27,53 24,74 23,83 28,25 29,39 27,18 33,76 30,31 28,47 Rüzgar(m/sn) 5,64 6,43 5,18 5,66 6,92 4,81 5,90 5,79 4,96 Yangın Hızı(m/h) Alan(ha) Şekil 2. Artan yangın hızına göre sıcaklık-rüzgar-nem ilişkisi Figure 2. Temperature and humidity relation regarding fire spread speed 8

18 Büyük orman yangınlarını etkileyen meteorolojik faktörlerden artan sıcaklığa göre rüzgar ve nem arasındaki ilişki 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0, Sıcaklık 31,00 31,25 31,58 32,08 32,38 32,59 32,91 33,49 34,28 Nem (%) 27,53 29,39 28,47 30,31 27,18 24,74 33,76 23,83 28,25 Rüzgar (km/h) 20,31 24,92 17,856 20,844 17,31 23,16 21,24 18,64 20,37 Şekil 3. Büyük orman yangınlarını etkileyen meteorolojik faktörlerden artan sıcaklığa göre rüzgar ve nem arasındaki ilişki Figure 3. Regarding increased temperature relation between wind speed and humidity from meteorological factors causing large scale wild fires Rüzgar Etkisine Göre Rüzgar hızı ve yönü yangın davranışını etkileyen en önemli faktördür. Özellikle yeni çıkan bir yangını çok kısa zamanda büyüyerek şiddetlenmesine neden olurlar. Genelde yangın şeklini belirleyen etkenlerin en önemlisi rüzgardır. Yangının yayılma oranı, alanı ve çevre değerlerine ait tahminler için geliştirilen modellerde çoğunlukla rüzgar hızı esas değişken olarak alınmaktadır. Orman yangınları başlangıçta dairesel bir gelişme göstermelerine rağmen, daha sonra rüzgar, eğim ve diğer çevresel faktörlerin etkisiyle elips veya başka bir şekil alırlar. Rüzgar hızının belli bir düzeyin üzerine çıkması durumunda, yanıcı madde özelliklerindeki farklılıkların yangın davranışı üzerine olan etkileri ortadan kalkmakta, özellikle yangın yayılma oranını belirleyen tek faktör durumuna geçebilmektedir (Bilgili ve ark., 2002). Aynı zamanda şiddetli rüzgarlar alev ucunu ve ısınan hava kütlesini ileriye taşıyarak yangının tepeden tepeye atlamasına sebep olur. Normal şartlarda yangını durdurabilecek yol, dere, kayalık, açıklık gibi doğal engellerin bile kolayca aşılmasına neden olabilirler. Rüzgar nedeniyle atlayan ve yeni yangınlar oluşmasına ve bu parça yangınların birleşerek çok geniş alanlarda büyük yangın haline dönüşmesine sebep olurlar. Rüzgar yönü, yangın termodinamiğine bağlı olarak kısa aralıklarla değişerek yangın davranışını değiştirip cephe genişlemesine hatta mücadele eden ekiplerin yangın içerisinde sıkışıp 9

19 kalmalarına da sebep olur. Türkiye de Akdeniz ve Ege bölgelerinde güneyli rüzgarlar güneyli bakılarda, Karadeniz de ise kuzeyli rüzgarlar kuzeyli bakılarda, denizlerden gelen nemli hava kütleleri, yangınlar üzerinde frenleyici etki yaparken, Karadeniz de kuzeyli rüzgarlar güneyli bakılarda, güneyli rüzgarlar kuzeyli bakılarda, Akdeniz ve Ege de güneyli rüzgarlar kuzeyli bakılarda, kuzeyli rüzgarlar güneyli bakılarda fön etkisinden dolayı sıcaklığı artırıcı, nem oranını azaltıcı etki göstererek yangına davetiye çıkartırlar(şekil 6).Yangın yerindeki yangın termodinamiğinden kaynaklanan anaforlu havanın toprak yüzeyindeki ince materyal ve tozları havaya kaldırması da değişken hava koşullarının, o sahada daha sonra şiddetli rüzgarlar çıkacağını ve rüzgarın yön değiştireceğini gösteren belirtilerdir(akaydın, 1997). Rüzgar hızı açısından 3,0 m/sn ile 8,8 m/sn arasında esen rüzgarların büyük orman yangını oluşturabildikleri gözlenmiştir(çizelge 2). Tüm yangınların ortalama rüzgar hızı değeri de 5,7 m/sn dir(şekil 4, Şekil 5). Ancak bunların normal meteorolojik şartlarda olduğu unutulmamalıdır örneğinde olduğu gibi yangın sezonu dışında -ekstrem hava olaylarında- bu kriterin üstünde rüzgar hızları da yangında etkili olmaktadır (Bekereci ve Erkan, 2004 ). Rüzgar şiddetinin yanı sıra büyük orman yangınlarının sık sık çıktığı bölgelerdeki hakim rüzgar yönleri de mutlak surette dikkate alınmak suretiyle yangın mücadele planları bu yönde oluşturulmalıdır. Artan Rüzgar Hızına Göre Büyük Orman Yangını İlişkisi 0 Yanan alan (ha) Rüzgar Hızı (m/sn) 1,1 3,0 5,1 6,9 8,8 11,0 Yanan Alan (ha) Şekil 4. Artan rüzgar hızına göre büyük orman yangın ilişkisi (m/sn) Figure 4. Large scale wild fire and wind speed relation (m/sec) 10

20 Yanan Alan (ha) Artan Rüzgar Hızına Göre Büyük Orman Yangını İlişkisi Rüzgar Hızı ( km/h ) Yanan Alan (ha) Şekil 5. Artan rüzgar hızına göre büyük orman yangın ilişkisi (km/h) Figure 5. Large scale wild fire and wind speed relation (km/h) Artan Rüzgar Hızına Göre Yangın Karakteristikleri Yangın Hızı(m/h),Alan(ha) Rüzgar(m/sn) 4,81 4,96 5,18 5,64 5,66 5,79 5,90 6,43 6,92 Sıcaklık 32,38 31,58 33,49 31,00 34,28 32,08 32,91 32,59 31,25 Nem(%) 27,18 28,47 23,83 27,53 28,25 30,31 33,76 24,74 29,39 Yanan Alan(ha) Yangın Hızı(m/h) Şekil 6. Artan rüzgar hızına göre değişen yangın karakteristikleri. Figure 6. Varying wild fire characteristics regarding increasing wind speed. 11

21 Çizelge 2. Artan rüzgar hızına göre büyük orman yangınlarının değerlendirilmesi Table 2. Regarding increasing wind speed evaluation of large scale wild fires Yangın Ort. Hızı (m/saat) Yatay Mesafe (m) Sıcaklık Nem Rüzgar Eğim Alan Y.Çıkış (ºC ) (%) (m/sn) (%) (ha) İşletme Şefliği Saati ,7 39 0, , Gebze :00 80 İlerleme Hızı (Dakika) ,3 20 1, , Buldan : ,5 40 1, ,7 587 Alemdağ : ,2 17 1, , Osmaniye : ,6 35 1, , Geyve : ,6 8 3, , Buldan- 14: ,7 18 3, , Kepsut : ,5 23 3, , Karaisalı- 11: ,0 31,5 3, , Düzlerçamı : ,7 9,1 3, , Gelibolu : ,3 16 2, , Soma : ,5 55 2, , Gökçeada : ,2 30,6 2, , Eceabat Öncü 14: ,1 54 4, , Bayramiç- 12: ,7 17 4, , Akhisar- 13: ,5 15,4 5, , Selçuk : ,5 27 4, , Manavgat- 21: ,5 32 4, , Keşan- 14: ,7 34 5, , Dalaman : ,2 8,4 4, , Seferihisar : ,8 10 5, , Karabel : ,5 9 4, , Kestel- 14: ,4 32 6, , Çetibeli : ,7 27 6, , Karabiga- 15: ,3 40 6, , Eceabat MP : ,5 33 7, , Kuşadası MP : ,3 27 7, , Gümüldür : ,4 31 9, , Bandırma-Aladağ- 12: ,7 25 8, , Orhaneli- 14: ,5 55 8, , Çetibeli : ,2 32 9, , Soğucak- 13: ,7 61 8, , Hisarönü : ,6 49 8, , Gelibolu : ,2 31 8, , Menteş : ,6 36 8, , Turgutlu- 15: ,8 16,6 8, , Bodrum : , , , Şile- 19: , , , Hisarönü : , , , Erdek- 11:

22 Çizelge 3. Beaufort (Bofor) rüzgar ıskalası Table 3. Beaufort Wind Scale Sıcaklık Etkisine Göre Yüksek sıcaklık yanıcı maddedeki nem miktarını buharlaşma suretiyle etkileyerek yanmayı kolaylaştırmaktadır. Günlük en yüksek sıcaklık saat 14:00-16:00 lokal saatlerde görüldüğünden yangın başlama zamanları da genellikle bu saatlere yakın çıkmaktadır. Direkt olarak yaz sezonunda (temmuzağustos aylarında) güneş ışınlarının yeryüzeyindeki hava sıcaklığının artması ile birlikte yanıcı madde sıcaklığı da yükselmekte ve tutuşma için daha az bir sıcaklık bile yangını başlatmaya neden olmaktadır(şekil 9). Artan Sıcaklığa Göre Büyük Orman Yangını İlişkisi Alan (ha) Sıcaklık( C ) 23,7 24,4 27,1 28,9 31,4 32,4 35,2 36,4 39,7 41,8 Yanan Alan (ha) Sıcaklık ( C ) Şekil 7. Artan sıcaklığa göre büyük orman yangını ilişkisi Figure 7. Large scale wild fire and temperature relation 13

23 Yanan Alan (ha) Yanan Alan Miktarına Göre En Fazla Büyük Orman Yangını Çıkan Sıcaklık Dereceleri Sıcaklık Kademesi (C) Yanan Alan (ha) Şekil 8. Yanan alan miktarına göre en fazla büyük orman yangını çıkan sıcaklık dereceleri Figure 8. Regarding blazed area the temperatures that large scale wild fires happened Yüksek sıcaklık açısından 28,9ºC ila 36,4ºC dereceler arasında en çok büyük orman yangını oluşturabildikleri gözlenmiştir (Çizelge 4). Tüm yangınlar için ortalama yüksek sıcaklık değeri de 32,7ºC dir(şekil 7 ve Şekil 8). Yangın Hızı(m/h),Alan(ha) Artan Sıcaklığa Göre Yangın Karakteristikleri (Genel) Sıcaklık 31,00 31,25 31,58 32,08 32,38 32,59 32,91 33,49 34,28 Nem(%) 27,53 29,39 28,47 30,31 27,18 24,74 33,76 23,83 28,25 Rüzgar(m/sn) 5,64 6,92 4,96 5,79 4,81 6,43 5,90 5,18 5,66 Yanan Alan(ha) Yangın Hızı(m/h) Şekil 9. Artan sıcaklığa göre yangın karakteristikleri Figure 9. Wild fire characteristics regarding increasing temperature 14

24 Çizelge 4. Artan sıcaklığa göre büyük orman yangınlarının değerlendirilmesi Table 4. Evaluation of great wild fires regarding increasing temperature Yangın Ort. Hızı(m/saat) Yatay Mesafe (m) Sıcaklık Nem Rüzgar Eğim Alan Y.Çıkış (ºC ) (%) (m/sn) (%) (ha) İşletme Şefliği Saati ,6 36 8, , Turgutlu- 15:20 90 İlerleme Hızı (Dakika) ,7 34 5, , Dalaman : ,4 31 9, , Bandırma-Aladağ- 12: ,2 32 9, , Soğucak- 13: , , , Erdek- 11: ,7 25 8, , Orhaneli- 14: ,7 61 8, , Hisarönü : ,6 49 8, , Gelibolu : ,5 55 2, , Gökçeada : , , , Şile- 19: ,5 55 8, , Çetibeli : ,3 40 6, , Eceabat MP : ,2 31 8, , Menteş : ,5 27 4, , Manavgat- 21: ,5 33 7, , Kuşadası MP : ,5 32 4, , Keşan- 14: , , , Hisarönü : ,1 54 4, , Bayramiç- 12: ,5 23 3, , Karaisalı- 11: ,2 30,6 2, , Eceabat Öncü 14: ,4 32 6, , Çetibeli : ,3 27 7, , Gümüldür : ,0 15 2, , Taşağıl : ,7 27 6, , Karabiga 15: ,0 31,5 3, , Düzlerçamı : ,5 40 1, ,7 587 Alemdağ : ,8 10 5, , Karabel : ,7 39 0, , Gebze : ,7 17 4, , Akhisar- 13: ,7 9,1 3, , Gelibolu : ,3 16 2, , Soma : ,8 24 2, , Serik : ,2 17 1, , Osmaniye : ,6 35 1, , Geyve : ,7 18 3, , Kepsut : ,6 8 3, , Buldan- 14: ,3 20 1, , Buldan : ,5 15,4 5, , Selçuk : ,8 16,6 8, , Bodrum : ,2 8,4 4, , Seferihisar : ,5 9 4, , Kestel- 14:

25 Bağıl Neme Göre Nispi nem sabah ve akşamları yüksek olup öğlen saatlerinde ise en düşük seviyededir. Öğle saatlerinde sıcaklığın yükselmesi ile nispi nem düşmektedir. Yangına hassas yörelerde nispi nemin en düşük olduğu ay olan ağustos ayında en fazla oranda büyük orman yangını çıkmıştır (Şekil 12). Nispi nem açısından büyük yangın tehlike endeksinin % 16 ile % 32 bağıl nem değerleri arasında en çok çıkmakta olduğu ve büyük orman yangını oluşturabildikleri gözlenmiştir(şekil 10-11). Bu çalışmada % 41 ila % 57 bağıl nem oranlarında da büyük orman yangınlarının çıkmış olduğu gözlenmiştir (Çizelge 5). Tüm yangınlarda rtalama nispi nem değeri de % 28,07 dir. Artan Neme Göre Büyük Orman Yangını İlişkisi Yanan Alan (ha) Nisbi Nem (%) Yanan Alan (ha) Şekil 10. Artan neme göre büyük orman yangın ilişkisi Figure 10. Relation between humidity and large scale wild fire 16

26 Yanan Alan Miktarına Göre En Çok Büyük Orman Yangını Çıkan Nisbi Nem Değerleri Yanan Alan ( ha ) Nisbi Nem (%) Yanan Alan (ha) Şekil 11. Yanan alan miktarına göre en çok büyük orman yangını çıkan nispi nem değerleri Figure 11. Relative humidity values during large scale forest fires regarding blazed area Yangın Hızı(m/h),Alan (ha) Artan Neme Göre Yangın Karakteristikleri (Genel) Nem(%) 23,83 24,74 27,18 27,53 28,25 28,47 29,39 30,31 33,76 Sıcaklık 33,49 32,59 32,38 31,00 34,28 31,58 31,25 32,08 32,91 Rüzgar(m/sn) 5,18 6,43 4,81 5,64 5,66 4,96 6,92 5,79 5,90 Yanan Alan(ha) Yangın Hızı(m/h) Şekil 12. Artan Neme Göre Büyük Orman Yangın Karakteristikleri Figure 12. Large scale wild fire characteristics regarding increasing humidity 17