KÜÇÜK İŞLETME YÖNETİMİ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2819 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1777 KÜÇÜK İŞLETME YÖNETİMİ Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Nurdan SEVİM (Ünite 1, 2) Doç.Dr. Gülten GÜMÜŞTEKİN (Ünite 3, 7, 8) Yrd.Doç.Dr. Muammer SARIKAYA (Ünite 4, 5) Yrd.Doç.Dr. Özlem SAYILIR (Ünite 6) Editör Doç.Dr. İ. Cemil ULUKAN ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Özlem Ceylan Kenan Çetinkaya Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Küçük İşletme Yönetimi ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Küçük İşletmelerin Özellikleri 2 2. Küçük İşletme Fonksiyonları Küçük İşletmelerde Planlama Küçük İşletmelerde Örgütleme Küçük İşletmelerde Yöneltme Küçük İşletmelerde Denetim Küçük İşletmelerde Stratejik Yönetim Aile İşletmelerinin Yönetimi iii

4 Önsöz Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de işletmelerin büyük çoğunluğunu küçük ölçekli işletmeler oluşturmaktadır. Küçük işletmeler üretim, istihdam ve yarattıkları katma değer açısından ekonomilerin temel taşları olarak kabul edilmektedirler. Nispeten küçük bir sermaye ile kurulabilmeleri, ülkenin her tarafında faaliyette bulunabilmeleri ve genel giderlerinin düşük olması bu işletmelerin kuruluşunu çekici kılan önemli faktörler olmaktadır. Küçük işletmeler sağlamış oldukları canlı üretim ve rekabet ortamıyla ülkeye ve topluma zenginlik, iş imkânları, tüketiciler için yeni seçenekler sağlamaktadırlar. Ancak, diğer taraftan, küçük işletmeler teknolojik, yönetimsel ve finansal açıdan sıkıntıları olan işletmeler olarak da bilinmektedir. Son yıllarda yaşanan küresel ve bölgesel ekonomik daralmalar ve krizler de küçük işletmelerin yönetimi konusunun daha dikkatlice ele alınmasını zorunlu kılmıştır. Ülkemizde küçük işletmeler, hizmet sektörü de dâhil olmak üzere tüm işletmelerin % 90 nından fazlasına karşılık gelmekte ve toplam istihdamın % 76,7 sini yaratmaktadırlar. Küçük işletme yatırımlarının, toplam yatırımlar içindeki payı %38, toplam katma değer içindeki payı ise %26,5 dir. Ayrıca bu işletmelerin toplam ihracat içindeki payları ortalama %25-30 oranında gerçekleşmekte; toplam banka kredileri içindeki payı ise % 25 in altında seyretmektedir. Kısaca, küçük işletmelerin tüm işletmeler ve istihdam içindeki oranı yüksek düzeyde, toplam yatırımlar ve toplam üretim içindeki oranı orta düzeyde, toplam kredilerdeki ve ihracattaki oranı ise düşük düzeydedir. Acaba küçük işletmeler aleyhine neden böyle dengesiz bir tablo ortaya çıkmaktadır? Bunun cevabı aslında küçük işletmelerin nasıl yönetildiği ile yakından ilgilidir. Ne yazık ki bu işletmelerin yönetimi genellikle sahip-yöneticinin sınırlı yönetim bilgi ve becerisiyle şekillenmektedir. Oysa bir ülke için yaşamsal önemi yukarıda vurgulanan küçük işletmelerin çok daha etkin bir şekilde yönetilmesi gereklidir. İşte bu kitabın yazılma amacı da sizlerin küçük işletmelerin yönetimi konusundaki bilgi ve becerilerinizi arttırmak, küçük işletme yönetimine daha somut, daha bilimsel yaklaşmanızı sağlamaktır. Belki bazılarınız küçük bir işletmede yönetici ya da bir personel olarak çalışmaktasınız, belki bazılarınız da küçük işletme sahiplerisiniz. İşletmelerin büyük çoğunluğu küçük işletme niteliği taşıdığından sizlerin de küçük bir işletmede -en azından belli bir süre- çalışma deneyimi yaşıyor ya da yaşayacak olmanız yüksek bir olasılıktır. Bu kitaptan öğrenecekleriniz sayesinde, işletme faaliyetlerini yürütülmesi esnasında karşılaştığınız olayları ve durumları daha objektif ve çeşitli açılardan değerlendirme becerisi kazanabileceksiniz. Edindiğiniz bilgi birikimi ve geniş bakış açısı, yönetsel araçları daha etkin bir şekilde kullanmanızda ve alacağınız kararların daha isabetli olmasında sizlere yardımcı olacaktır. Kitabımız, küçük işletmelerin sahip olduğu özelliklerin ele alındığı ünite ile başlamaktadır. Ardından, küçük işletmelerde yürütülen işletme fonksiyonları 2. ünitede toplu olarak ele alınmaktadır. 3. üniteden başlayarak, genel işletme fonksiyonu olan ve kitabımızın ana konusunu oluşturan yönetim fonksiyonunun alt fonksiyonları olan planlama, örgütleme, yöneltme ve denetim fonksiyonları detaylı olarak incelenmektedir. Son yıllarda şiddetini arttıran artan küresel rekabet, önceleri sadece büyük işletmelere özgü olduğu düşünülen stratejik yönetim yaklaşımının küçük işletmeler kapsamında da ele alınmasını gerekli kılmıştır. Bu gerçekten hareketle, 7. ünite stratejik yönetim yaklaşımı ve stratejik yönetim sürecine ayrılmıştır. Küçük işletmelerin çok büyük bir çoğunluğunun aile işletmesi olduğu bilinmektedir. Aile işletmeleri ise kendine özgü bir takım dinamiklere sahiptir. Küçük işletmeleri anlamak ve yönetsel açıdan daha başarılı olabilmek için onları aile işletmesi perspektifinden görmek bir zorunluluktur. İşte bu noktadan hareketle, 8. ünitede aile işletmeleri konusuna değinilmektedir. Bu kitabın sizlere ulaşmasında pek çok kişinin zihinsel ve fiziksel emeği vardır. Başta yazarlarımız olmak üzere, dizgi ve matbaa personelimize ve emeği geçen herkese buradan en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Küçük işletmeleri yönetim açısından ele alan kitabımızın öğrenim süreciniz ve iş yaşamınızdaki başarınızda sizlere katkı sağlamasını umuyorum. Editör Doç.Dr. İ. Cemil ULUKAN iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Küçük işletmeleri tanımlayabilecek, Küçük işletmelerin özelliklerini açıklayabilecek, Küçük işletmelerin üstün ve zayıf yönlerini sıralayabilecek, Küçük işletmelerin sorunlarını tartışabilecek, Küçük işletmelerin toplumsal ve ekonomik önemini aktarabilecek, Küçük işletme kuruluşları ve destek kurumlarını listeleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Büyüme Esneklik Girişim Girişimcilik İhracat İstihdam KOSGEB Küçük İşletme Lonca Sanayi İçindekiler Giriş Küçük İşletme Kavramı Küçük İşletmelerin Belli Başlı Özellikleri Küçük İşletmelerin Üstünlükleri Küçük İşletmelerin Zayıf Yönleri Küçük İşletmelere Özgü Sorunlar Küçük İşletmelerin Toplumsal ve Ekonomik Önemi Küçük İşletme Kuruluşları ve Destek Kurumları 2

7 Küçük İşletmelerin Özellikleri GİRİŞ Tüm dünyada işletmelerin büyük çoğunluğu küçük işletmelerden oluşmaktadır. Küçük işletmeler gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerde üretim, istihdam ve yarattıkları katma değer açısından ekonominin bel kemiği olarak kabul edilmektedirler. Bu işletmeler kalkınma düzeyleri ve sosyal, ekonomik, kültürel ve politik yapıları itibariyle birbirinden farklı olan birçok ülkenin ortak yönlerinden bir tanesidir. Küçük işletmeler hem ekonomik sistemdeki işletme sayısı, hem de üretim ve istihdama olan katkıları itibariyle var oldukları ülke ekonomilerinde önemli yer tutmaktadırlar. Küçük işletmeler bölgesel gelişmişlik farklarının giderilmesi, mülkiyetin geniş bir alana yayılması ve istihdam olanağı yaratılmasında önem taşımaktadır. Son yıllarda yaşanan küresel ve bölgesel ekonomik daralmalar ve krizler küçük işletmelerin daha dikkatli bir şekilde ele alınmasını gerekli kılmıştır. Küçük işletmelerin tüm işletmeler ve istihdam içindeki oranı yüksek düzeyde, toplam yatırımlar ve toplam üretim içindeki oranı orta düzeyde, ihracattaki oranı ise düşük düzeydedir. Küçük işletmeler piyasalar içinde teknolojik, yönetimsel ve finansal açıdan dezavantajlı işletmeler olarak tanınmaktadır. Bunun en temel nedeni de üretken yapıdan taşeron görevini üstlenen fason yapıya dönüşmeye başlayan küçük işletmelerin öz kaynak, kredi, teşvik, yenilik, teknoloji, ölçek, katma değer, ihracat gibi sorunlarla uğraşmalarıdır. Küçük işletmeler tüm dünyadaki sanayinin önemli bir bölümünü oluşturur duruma gelmişlerdir. Gücünü bireysel girişimcilerden alan küçük işletmeler, ekonomik büyüme ve sosyal gelişme açısından önemli bir yere sahiptirler. Küçük işletmelerin genelde az bir sermaye ile kurulabilmeleri ve ülkenin her tarafında faaliyette bulunabiliyor olmaları yanında genel giderlerinin düşük olması, işletme kuruluşunu çekici kılan önemli bir neden olmaktadır. Küçük işletmeler canlı bir üretim ve rekabet ortamı sağlarlar. Bu ortamda topluma; zenginlik, iş imkânları, tüketiciler için yeni seçenekler, sağlık, eğitim ve refah hizmetlerinin etkin bir şekilde sağlanması, toplumdaki uç grupların (göçmenler, azınlıklar, uzun süreli işsizler ve ayrımcılığa maruz kalanlar) ve işe girmede dezavantajlı sosyal kesimlerin istihdam şansı bulması ve ekonomiye katılımlarını sağlar. Küçük işletmeler sayıları ve sağladıkları istihdam nedeniyle, Türk ekonomisinde çok önemli bir role sahiptir. Ülkemizde küçük işletmeler, hizmet sektörü de dâhil olmak üzere tüm işletmelerin % 99,8 ini oluşturmakta ve toplam istihdamın % 76,7 sini yaratmaktadırlar. Küçük işletme yatırımlarının, toplam yatırımlar içindeki payı %38 e, toplam katma değer içindeki payı ise %26,5 e ulaşmaktadır. Bu işletmelerin toplam ihracat içindeki payları, yıllar itibarıyla değişiklik göstermekle beraber, ortalama %25-30 oranında gerçekleşmekte; toplam banka kredileri içindeki payı ise % 25 in altında seyretmektedir. Ülkemizde küçük işletmelerin istihdam, katma değer gibi alanlardaki bireysel katkıları küçük görünmekle birlikte, sayılarının çokluğu nedeniyle ekonomideki toplam katkıları büyük bir anlam ifade etmektedir. KÜÇÜK İŞLETME KAVRAMI Küçük işletmeler ile ne kastedildiği ülkeler arasında hatta aynı ülkedeki farklı kurumlar ve yayınlar arasında farklılıklar göstermektedir. Küçük işletmelerin ne olduğunu ya da olmadığını daha iyi anlamak için önce onları tanımlarken ne tür ölçütlerin (kıstasların) kullanıldığını açıklayalım. 3

8 Küçük İşletmeleri Tanımlarken Kullanılan Ölçütler Küçük işletmelerin ülkeler ve bölgeler arasında farklı tanımlanmaları nedeniyle dünya genelinde ortak bir tanım bulunmamakla birlikte, genel olarak baktığımızda bu işletmeleri tanımlamada niteliksel ve niceliksel (sayısal) olmak üzere iki temel ölçütün kullanıldığı görülmektedir. Niceliksel ve niteliksel ölçütler ülkelerin ve sektörlerin sosyo-ekonomik durumlarına göre farklılık gösterebilmektedirler. Sizce küçük işletmelerin sınıflandırılmasında temel alınabilecek en önemli ölçütler hangisi olmalıdır? Niteliksel (Kalitatif) Ölçütler Küçük işletmeleri tanımlarken niceliksel ölçütlerin destekleyicisi olan niteliksel ölçütler olarak şu esaslar göz önüne alınmaktadır (Şimşek, 2002); Bağımsız yönetimin mevcudiyeti (yönetici bağımsızdır; yönetici aynı zamanda işletme sahibi olduğu için, dışarıdan denetlenmesi söz konusu değildir.), İşletme sahibinin belirli bir risk yüklenmesi, İşletme, maliyet ve yönetim öğelerinin bütünleşmesi, İşletme sahibi ile çalışan personel arasında yakın bir ilişkinin bulunması, Yönetimde uzmanlaşmanın az olması, Sermaye ve para piyasalarına katılamama, İşletme sermayesinin tamamen veya büyük bir bölümünün işletme sahibine ait olması, Pazar payının sınırlı olması ve pazarlarda daha az etkinlik, Hedef pazarın genellikle yöresel olması. Niceliksel (Kantitatif) Ölçütler Küçük işletme tanımlarının genelinde işletmelerin niceliksel ölçütleri temel alınmaktadır. Bunun nedeni niceliksel ölçütlerin daha kolay ölçülebilmesi ve tarafsız sonuçlar vermesidir. Küçük işletme tanımlarında karşımıza çıkan başlıca niceliksel ölçütler şunlardır (Müftüoğlu, 2007): İstihdam edilen personel sayısı Ücret toplamı ve işgücü maliyet toplamı Sabit varlıkların miktarı Sabit varlıkların değeri Makine sayısı Makine parkı değeri Kullanılan alan ve hacim Kullanılan malzeme miktarı ve maliyeti Enerji maliyeti 1) Çok küçük, 2) Küçük, 3) Orta ve 4) Büyük ölçekli işletmeler 4 Bilanço büyüklüğü Öz sermaye Sabit sermaye miktarı Çalışma (işletme) sermayesi İşletme kapasitesi ve kapasite kullanımı Satış tutarı Kâr hacmi Piyasa payı İhracat-satış tutarı oranı Nitel ve nicel ölçütler dikkate alınarak kimi ülkelerde küçük işletmelerin ikili, üçlü ve dörtlü sınıflandırmaya tabi tutulduğu görülmektedir. Şöyle ki: 1) Küçük ve 2) Büyük işletmeler, 1) Küçük, 2) Orta ve 3) Büyük ölçekli işletmeler

9 Ölçek büyüklüğü olarak gerek ülkemizde gerekse diğer ülkelerde ikili ya da üçlü sınıflandırma benimsenmiştir. Ülkeler arasında özellikle niceliksel ölçütler açısından farklılıklar dikkat çekmektedir. Örneğin İtalya ve Fransa da 500 kişiden az işçi istihdam eden işletmeler küçük işletme olarak tanımlanırken Belçika da 50 den az işçi istihdam eden işletmeler küçük işletme olarak tanımlanmaktadır. (Alpugan, 1998; Döm, 2008). Küçük işletmeleri niceliksel özellikleri ile yapılan tanımları ve sınıflandırmalarının yanında işleyişi açısından iki gruba ayırabiliriz. Geleneksel işletmeler ve büyüme odaklı işletmeler (Döm, 2008). Geleneksel işletmeler: Bu işletmelerde iş sahibi zamanının önemli bir bölümünü rutin günlük işlerle geçirir. İşyeri ve kendisiyle ilgili bir değişim talebi olmayan, belirli bir getiri düzeyi ile yetinilen işletmeler bu grupta yer almaktadır. Büyüme amacı taşımayan, pazar koşulları değişmekle birlikte bu gelişmelerden habersiz işletme sahiplerinin işyerleridir. Bu türden işletmelerde yönetim işi, rutin olarak günlük işleyişle sınırlı olmaktadır. Özellikle el sanatlarına yönelik faaliyet göstermektedirler. Büyüme odaklı işletmeler: Büyüme odaklı işletmeler ise, geleneksel işletmelerden farklı olarak büyüme amacıyla ve girişimcilik niteliklerine sahip bireylerce kurulmaktadırlar. Bazen geleneksel işletmeler böyle bir amaç taşımadıkları halde koşullar gereği kendiliğinden büyüyebilmektedirler. Ancak, işletme sahibinin girişimcilik nitelikleri yoksa uzun vadede bu başarıyı koruma ve büyümeyi sürdürme olasılığı çok düşüktür. Küçük İşletme Tanımları Küçük işletme tanımı ülkeden ülkeye, kurumdan kuruma, sektörden sektöre farklılık göstermektedir. Bazı ülkelerin resmi olarak açıklamış olduğu küçük işletme ya da küçük işletme tanımları mevcut iken bazı ülkelerde böyle ortak bir tanım mevcut değildir. Ülkeler küçük işletme tanımlarını, politikaları ve kaynakları çerçevesinde sermaye büyüklüğü, işçi sayısı ve ciro gibi belirleyici unsurlardan bir ya da birkaçını kullanarak belirlemektedirler. Bazı ülkelerin tanımlarının nasıl belirlendiğine ilişkin ölçütler Tablo 1.1 de verilmiştir. Tablo incelendiğinde tanım oluşturmada genel olarak gelişmiş ülkelerin ciro, sermaye ve çalıştırılan işçi sayısı ölçütlerini birlikte kullanarak küçük işletme tanımlarını oluşturdukları görülmektedir. Tablo 1.1: Ülkelerin Küçük İşletmeleri Tanımlamada Kullandığı Ölçütler ÜLKELER ÖLÇÜTLER Sermaye İşçi Sayısı Ciro + Sermaye + İşçi Sayısı Bangladeş Endonezya Gana Hindistan Nepal Nijerya Kenya Sri Lanka Brezilya Malezya OECD Tayland AB ABD Filipinler Japonya Peru Sudan Türkiye Venezuela Kaynak: Cansız, M. (2008). Türkiye de KOBİ ler ve KOSGEB. DPT Uzmanlık Tezleri, Ankara, s. 3. Avrupa Birliği, Ocak 2005 itibariyle güncellenen küçük işletme tanımında üçlü bir sınıflama yapmıştır. Bu sınıflamaya göre; 10 dan az çalışanı olan ve toplam bütçesi ya da iş hacmi 2 milyon Avro nun altında olan işletmeler mikro, 50 den az çalışanı olan, toplam bütçesi veya iş hacmi 10 milyon Avro nun altındaki işletmeler küçük, 250 den az çalışanı olan, toplam iş hacmi 50 milyon veya toplam bütçesi 43 milyon Avronun altında olan işletmeler orta büyüklükte işletme olarak tanımlamıştır (Öztürk, 2008). 5

10 OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) küçük işletmeleri sınıflandırırken; 1-4 arasında işçi çalıştıranları mikro, 5-19 arasında işçi çalıştıranları çok küçük, arasında işçi çalıştıranları küçük arasında işçi çalıştıranları orta büyüklükte işletme olarak tanımlamaktadır. OECD ülkelerinde genel olarak kullanılan tanımlamada küçük işletmeler 500 den daha az işçi çalıştıran işletmeler olarak ifade edilmektedir (Günuğur, 2001). ABD de küçük ve orta ölçekli işletmelerin resmi bir tanımı yoktur. ABD de küçük işletmelere her türlü bilgi ve finansman desteği veren federal bir kuruluş olan Küçük İşletmeler İdaresi nin Amerikan ekonomisindeki çoğu endüstride uygulamakta olduğu ölçü standardını çalışan işçi sayısı ve satış tutarı oluşturmuştur. ABD de çeşitli sektörlerin kullandıkları ölçütlerden bazılarına aşağıda yer verilmiştir. İmalat ve madencilik endüstrisinde 500 işçiye kadar, Tüm toptan satış ve ticaret endüstrisinde 100 işçiye kadar, Perakende ve hizmet endüstrilerinde 6.5 milyon Dolara kadar, Genel ve ağır yapı endüstrilerinde 31 milyon Dolara kadar, Özel müteahhitlik işlerinde 13 milyon Dolara kadar, Tarım endüstrilerinde 0.75 milyon Dolara kadar olan işletmeler küçük ve orta ölçekli kabul edilmekte olup, kesin bir nicel ölçü kullanılmayarak yıllık satış gelirleri 0.75 milyon Dolardan 32.5 milyon Dolara kadar olabilirken, işçi sayısı da 100 den 500 e kadar genişleyebilmektedir. Türkiye de uzun süre küçük işletmeler için farklı kurum ve kuruluşlarca farklı tanımlamalar kullanılmıştır. Küçük işletmeler için kullanılan bu farklı tanımlamaların karmaşaya ve farklı uygulamalara neden olduğu görülmüştür. Ancak tanımlamada farklılıklar bulunmasına karşın Türkiye de küçük işletmeler için en belirleyici unsurlardan birinin işletme sahibi ile işletmenin bütünleşmiş yapısı olduğu ortaya çıkmaktadır. 18 Kasım 2005 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanan Bakanlar Kurulu kararı ile ülkemiz de resmi küçük işletme (KOBİ) tanımına kavuşmuştur. Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmeliğinin 4 üncü maddesinde Küçük ve orta büyüklükte işletme (KOBİ) şu şekilde tanımlanmıştır: İki yüz elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu yirmi beş milyon Türk Lirasını aşmayan ve bu Yönetmelikte mikro işletme, küçük işletme ve orta büyüklükteki işletme olarak sınıflandırılan ve kısaca KOBİ olarak adlandırılan ekonomik birimleri ifade eder. Aynı yönetmeliğin 5. Maddesi küçük ve orta boy işletmeleri kendi içinde şu alt sınıflara ayırmaktadır: a. Mikro işletme: 10 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosu 1 milyon Türk Lirasını aşmayan çok küçük ölçekli işletmeler, b. Küçük işletme: 50 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosu 5 milyon Türk Lirasını aşmayan işletmeler, c. Orta büyüklükteki işletme: 250 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosu 25 milyon Türk Lirasını aşmayan işletmeler. Küçük işletmelerin fonlardan yararlanmak için yapacakları başvurularda dolduracakları beyannameler ve başvuru formları, AB uygulamalarına uyumlu olarak hazırlanmıştır. Yönetmelik ile küçük işletme tanımının AB ile uyumlaştırılması sağlanarak, farklı küçük işletme tanımları nedeniyle, AB ile işbirliği ve destekler noktasında karşılaşılan sorunlara da çözüm getirilmiştir. 6

11 Türkiye de Küçük İşletmelerin Tarihi Türkiye de küçük işletmelerin tarihsel gelişimi 13. yüzyıla kadar dayanmaktadır. 13.yüzyılda Şeyh Mahmut Ahi Evran tarafından kurulan Ahilik Sistemi bir taraftan esnafın mesleki eğitim, sosyal güvenlik gibi hizmetlerini yerine getirirken; diğer taraftan esnafı sağlam duygularla birbirine bağlayan mesleki ve insani ahlâk kurallarına dayanan manevi bir birliği temsil etmekteydi, zamanla meydana gelen değişiklikler neticesinde bu birlik, yerini Lonca Sistemine bırakmıştır. Her iş kolunda kurulmuş birlik manasına gelen Lonca, günümüzdeki üretim kooperatiflerine benzer bir yapıya sahipti ve en önemli fonksiyonu, malın kalitesini yüksek tutmak ve standart üretimi gerçekleştirmekti. Ayrıca usta işçinin yetişmesi, iş ve ticaret ahlâkının korunması, işçinin elinden tutulması, belirli zamanda bağımsız sermaye sahibi olması, elde edilen malın müşterinin eline en kısa yoldan geçmesi, malın değerlendirilmesi, değerini koruması loncaların gördüğü işlerdendi. Loncalar, esnafı ve sanat sahiplerini sıkı bir disiplin içinde tutan kuruluşlardı. Cumhuriyetin ilanından hemen sonra 1924 yılında Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları ve Ticaret Borsaları Yasası yürürlüğe girmiş ve küçük ve orta ölçekli işletmelere yol göstermeye devam etmiştir. Cumhuriyet sonrası dönem, İzmir İktisat Kongresi nin ulusal ekonomiyi kurmak amacıyla toplanmasının hemen ardından başlayan dönemdir yılında ortaya çıkan ve tüm ülkeleri etkileyen ekonomik kriz ile birlikte devlet daha aktif rol üstlenmeye, ekonomik olarak daha çok fonksiyonlar yüklenmeye başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan sonraki ilk yıllarda bir yandan özel sektörün geliştirilmesine yönelik tedbirler alınmış (örneğin, üretici kesimin finansman sorununu gidermek amacıyla 1933 yılında T. Halk Bankası kurulmuştur), diğer yandan önemli temel maddeleri üreten Kamu İktisadi Teşebbüsleri kurulmuştur. Bu dönemde kamuya ait sanayi tesislerinin yedek parça ihtiyaçlarıyla bazı mamul ve yarı mamul girdilerini üretmek amacıyla kurulan pek çok küçük işletme bugünkü küçük ve orta ölçekli sanayimizin özünü oluşturmuştur li yıllar siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda değişimlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Özel sektöre daha fazla önem verilmesi ekonomide görülen canlanmanın en önemli sebeplerinden biri olmuştur. Hızlı sanayileşmeye bağlı olarak 1957 yılında Sanayi Sicil Kanunu yürürlüğe girmiştir dönemini kapsayan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planında küçük sanayicinin, esnaf ve sanatkarın sorunları ile ilgilenecek bir merkezi örgütün kurulması öngörülmüş olup, bu donatımdan, iç ve dış pazarların bulunması gibi faaliyetlerin yerine getirilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca, 1964 yılında Esnaf ve Sanatkarlar Kanunu çıkarılmıştır. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ) döneminde birinci planda faaliyete geçmesi öngörülen merkezi örgüt, Küçük Sanayi Geliştirme Merkezi (KÜSGEM) adıyla 1970 yılında Birleşmiş Milletler Sanayi Kalkınma Örgütü (UNIDO) ile Sanayi Bakanlığı nın işbirliği sonucu Gaziantep te bir pilot proje olarak çalışmalara başlamıştır. Türkiye de tarihi 13. yüzyılda kurulan Ahilik sistemine kadar uzanan küçük işletmelerin, 1950 li yıllara kadar tüketicinin taleplerine ancak cevap verebilen durağan bir yapıya sahipken, 1980 lerden sonra özellikle Avrupa Birliği çalışmalarıyla birlikte önemleri artmaya başlamıştır li yılların başlarından itibaren uygulanan liberal ve ihracata dönük politikalar sonucunda, Türk sanayisi dış pazarlara yönelmiş ve ihracat içindeki sanayi ürünlerinin payı artmıştır. Bu dönemden itibaren Türkiye Cumhuriyeti hükümetlerince küçük ve orta ölçekli sanayiye verilen önem ve uygulanan destekleme politikaları sonucu bir zamanlar el sanatı kimliği ile üretim yapan küçük işletmeler modern teknoloji ürünü makine tezgahlarla dünya standartlarına uygun üretim yapmaya, kalite bilinci giderek gelişmeye ve daha çok dış pazarlara açılmaya başlamışlardır. Türkiye de faaliyet gösteren işletmelerin % 99,9 u küçük işletmelerden oluşmaktadır. Türk ekonomisinin de dinamik birimleri olan küçük işletmeler istihdamın %60 ını sağlarken, toplam ihracat içinde de %25 lik bir paya sahiptirler. Küçük işletmeler sanayi sektörünün %99,2 sini oluşturmakta olup, bu alanda yaklaşık olarak küçük ve orta büyüklükteki işletme sayısı 202 bine ulaşmıştır. Türkiye açısından küçük işletmelerin durumu değerlendirildiğinde, küçük işletmeler istihdam, katma değer gibi özellikler açısından bireysel olarak değerlendirildiğinde verileri küçük görünmekle birlikte, sayılarının çokluğu nedeniyle toplamda ekonomik anlamdaki katkıları önemli yer tutmaktadır. Küçük işletmelerin gelişimi kaçıncı yüzyıla kadar dayanmaktadır? 7

12 KÜÇÜK İŞLETMELERİN BELLİ BAŞLI ÖZELLİKLERİ Küçük işletmeleri büyük işletmelerden ayıran belli başlı özellikler arasında pazarı etkileme gücü, bağımsızlık ve kişisel etki açısından farklılıklar vardır. Bunları aşağıda açıklayalım: 1. Pazarı etkileme gücü: Küçük işletmeler büyük işletmelere kıyasla pazardan küçük bir pay aldıkları için, temin ettikleri ve hizmetlerin fiyatları ve ulusal üretim düzeyini etkileme gücü yüksek değildir. Küçük işletmeler özellikle büyükler tarafından kârlı olarak görülmeyen niş pazarlarda hakim güç olarak fiyat ve miktarı etkileme potansiyeline sahip olmaktadır. 2. Bağımsızlık: Küçük işletmeler kendi temel iş kararlarını verirken tamamen bağımsız olmaktadır. Büyük işletmelerde görülen biçimsel süreçlerden ve dışsal kontrollerden uzak daha rahat kendine hareket alanı yaratabilmektedir. 3. Kişisel etki: Küçük işletmelerde büyük işletmelerde görülen biçimsel yönetim yapısından ayrı olarak girişimcinin kişisel özellikleri ile bütünleşen kendisine özgü bir yönetim modeli gelişmiş olmaktadır. Yönetimin tüm karar alma aşamalarına dâhil olduğundan her aşamasında girişimcinin etkileri görülür. Küçük işletmelerde yaygın olarak görülen özellikleri şu şekilde açıklayabiliriz: Girişimcilik Özelliği: Dünya genelinde küçük işletmelerin sayılarının ve öneminin hızla artması girişimcilik kavramını ve girişimciliğin rolünü tekrar ekonomik gündemin ilk sıralarına yerleştirmiştir. ABD de yaklaşık her yıl altı milyon girişimci yeni iş fikirleri ve yatırımlarıyla iş hayatına başlamaktadır. Farklı kültür, ırk, cinsiyet, etnik kimlikten gelen bu girişimcilerin ortak özelliği kendi işletmelerini kurarak, kendi kendilerinin patronları olarak büyük Amerikan rüyalarını gerçekleştirmektir. Bu girişimcilerin büyük kısmı daha önce büyük işletmelerin bünyesinde çalışan, fakat bu işlerdeki hiyerarşi ve işleyişten sıkılarak özgürce hareket etmek isteyen kişilerden ve büyük işletmelerin küçülme ya da iflas gibi nedenlerle işten çıkardıkları kişilerden oluşmaktadır. Girişimciler önceleri büyük işletmelerin dünyasında gerçek iş yapmayan kişiler olarak algılansalar da onlar şimdi faaliyette bulundukları ekonomilerin kahramanları olarak görülmektedirler. Küçük işletmeler ABD nin ekonomisinde yeni ürünler ve hizmetler yaratmada öncü, teknolojik dönüşüme hızla uyum sağlayabilen, yeni işler yaratabilen, uluslararası pazarlara açılabilen işletmelerdir. Bu küçük işletmeler yeni şirketler açan, yeni iş sahaları yaratan, dünyadaki en sıkıcı problemler için yenilikçi çözümler getiren, yenilebilir kaynak kullanımı konusunda öncü işletmeler olarak büyük işletmelerin elde edemeyecekleri üstünlüklere sahiptirler (Longenecker vd., 2008). Küçük işletmelerin var olabilmeleri için işletme kurucularında bulunması gereken en temel özellik sizce nedir? Küçük işletmelerin sahip oldukları en önemli özelliklerinden biri girişimciliktir. Sahiplerinin girişimcilik özelliği küçük işletmelere çeşitli fırsatlar yaratmaktadır. Örneğin, küçük işletmelerin müşteri ile yakın ilişkiler içinde olmaları girişimcilerin müşteri tercihlerindeki değişim ile ilgili hızlı bilgi sahibi olmalarına, esnek olmaları elde edilen bu bilginin hızlı bir şekilde ürün, süreç ya da hizmet yeniliklerine dönüşmesine olanak sağlayabilir. Girişimcilik, küçük işletme yönetimi ve sahip yönetici kavramları birbirleriyle yakın ilişkili kavramlar olarak görüldüğünden, çoğu zaman aynı anlamda kullanılmaktadır. Küçük işletme yönetimi, çeşitli fırsatların farkına varılması ve yeni işlere cesaret edip girilmesi gibi süreçleri içerdiğinden bu yaklaşım normal karşılanabilir. Küçük işletmeler ekonomik değerin devamlılığını sağlayan kuruluşlar olmanın yanında girişimciliğin gelişimine aracılık eden işletmeler olarak algılanmaktadırlar (Kılıçer, 2011). Günümüzde girişimcilik kavramı daha çok risk alma, yenilikleri yakalama, fırsatları değerlendirme ve tüm bunların hayata geçirilme süreci olarak anlamlandırılmaya başlanmıştır. Bu anlamda hem şirket açma süreci, hem de yenilikler yapma süreci girişimcilik kapsamına girmektedir. Dolayısıyla yenilik yapmakla birlikte şirket kuruluşlarının bir girişimcilik göstergesi olarak kabul edilebileceği düşünülmektedir. Girişimcinin fonksiyonu, yeni bir buluşla veya yeni bir mal üreterek ya da eski bir malı denenmemiş 8

13 teknolojileri kullanarak yeni bir yöntemle üretmek suretiyle üretim sürecine yeni bir bakış açısı sağlamaktır. İşte kapitalizme atfedilen yaratıcı yıkıcılık teriminin bir ayağında rekabet, diğer ayağında da risk alma kabiliyetine bağlı bu girişimcilik öğeleri vardır. Girişimcilik yeni düşüncelere ve yenilikle açık ve gelecekte olabilecek değişimleri öngörebilecek kapasitede kişilerin vizyonuyla şekillenir. Girişimci belirsizlik altında karar alabilen, kararlı ve azimli, güçlü sezgi sahibi, iyi gözlemci, hayal gücü yüksek, kaynaklara ulaşabilecek ilişkiler ağına sahip, çok yönlü düşünebilen, ikna gücüne sahip olan, bağımsız düşünebilen, esnek, yaratıcı, kendine güvenen bir kişilik olarak şekillenmektedir (Öztürk, 2008). Farklı özelliğe sahip girişimcilerin kendi işletmelerini kurma isteklerinin altında çeşitli nedenler ve yönlendiriciler vardır. 38 farklı girişimci üzerinde yapılan bir araştırmada girişimcilerin kendi işletmelerini kurmak için ilk nedenlerinin kendilerine daha iyi bir dünya yaratmak üzere kendi işletmelerini kurdukları ortaya çıkmıştır. Araştırmaya katılan girişimcilerin hepsi hayal ettikleri bu dünyayı kurabilmek için ilk adım olarak kurdukları işletmelerinde yeni bir ürün ya da hizmet yaratmanın gerekliliği konusunda hem fikirdirler. Girişimciliği anlamlı işler yapmak olarak değerlendirmektedirler. Bir girişimcinin yeni bir işletme kurduğunda ve bu emeğinin karşılığında beklediği beş ödül vardır (Longenecker vd., 2008). Bunlar: Para kazanmak, bağımsız olmak, özgürlük, kişisel tatmin ve kişisel başarıdır. Esneklik: Küçük işletmeler farklılık gösteren ve sürekli değişen tüketici istek ve ihtiyaçlarını, tüketiciye daha yakın oldukları ve onlarla daha çabuk iletişime geçebildikleri için daha çabuk algılayabilmekte, üretim sürecinde süratle değişikliğe giderek tüketici taleplerine cevap verebilmektedirler. Çünkü küçük işletmeler üretim ve satışlarının değişen piyasa koşullarına ayak uydurmasında büyük işletmelere göre daha esnek bir yapıya sahiptirler li yıllara kadar küçük işletmeler nitelikli işgücü, yüksek teknoloji ve otomasyon sistemine sahip olmayıp genelde beden gücüne dayalı olarak faaliyette bulunmuşlardır sonrasında küçük işletmelerin bir kısmı yine beden gücüne dayalı faaliyetlerde bulunurken, diğer küçük işletmelerde son derece ileri teknoloji ve nitelikli işgücü kullanılır duruma gelmiştir. Bilgisayarlı teknolojiler büyük miktardaki üretimlerin daha da esnek yapılabilmesini sağlamaktadır. Büyük işletmelerin talep yapısının, tüketici tercihlerinin değişmesinden dolayı üretim sürecinde hızlı bir değişikliğe gitmesi, daha uzun süreli ve daha yüksek maliyetli olmaktadır. Küçük işletmeler bölge ve bölge dışından gelen karmaşık, çeşitli ve isteyene özel ürün taleplerini kısa süre içerisinde karşılayabilme imkânlarına ve talep koşullarına çabucak uyum sağlama imkânına sahiptirler. Küreselleşen dünyada firmaların uzun süreli ayakta kalabilme ve yüksek kârlar kazanabilme potansiyeli yüksek hacimli kütlesel üretimden yüksek kaliteli kişiye özel mallar üretimine kaymaktadır. Bu tip özel üretim ve yüksek kaliteli mallar ise büyük oranda hizmet unsuru içermektedir. Bu tür üretim tarzını ise küçük işletmeler kolaylıkla gerçekleştirebilecek esnekliğe sahiptirler. Yeniliklere Açık ve Müşteriye Daha Yakın Olma: Büyük işletmelere oranla küçüklerin her düzeyde müşteriye daha yakın olmaları, onların müşteri sorunlarını daha kolay anlamalarına ve neticesinde hemen pazarlanabilir teknik icatlarda bulunmalarına yol açmaktadır. ABDde, yeniliklerin işletme büyüklüklerine göre hangi grupta daha fazla olduğunu bulmak amacıyla yapılan araştırmalarda, teknik yeniliklerin yarıdan fazlasının küçük işletmeler tarafından gerçekleştirildiği ortaya çıkmıştır. Bunun sebepleri, küçük işletmelerin tüketiciye inerek ihtiyaçlarını araştırıp ona göre yenilikler peşinde olmalarına karşılık, büyük işletmelerin merkezi yönetimi benimsemiş olmalarından dolayı önceden işletme ihtiyaçlarına göre belirlenmiş tasarıma sadık kalınarak ihtiyaçların yapısının değişmesini dikkate almamaları ve müşterilerle yeterli düzeyde ilişki kuramamalarıdır. Teknik Yeniliklerde Daha Fazla Verimlilik: Küçük işletmeler büyük firmalardan daha fazla teknik yeniliklerde bulunmaktadır. Amerikan Ulusal Bilim Vakfı nın yaptığı bir araştırmaya göre, araştırma geliştirme faaliyetlerinde harcanan her bir Dolar için küçük işletmeler büyük işletmelere oranla yirmi dört kat daha fazla yenilik üretmektedir. Bunun sebebi küçük işletmelerin araştırma projelerini hızlı bir şekilde uygulamaya koyup yenilik ve değişiklikler yaparak pazara sürebilmeleridir. Büyük işletmeler ise projelerini geniş kapsamlı ve çok kişi üzerinde yaptıkları için ağır kalmaktadırlar. 9

14 Üretimdeki Boşlukların Hızla Doldurulması: Küçük işletme çalışanları, tek bir alanda uzman olmayıp, genellikle işletmedeki temel işlevlerin hepsini bilmektedirler. Herhangi bir elemanın eksikliği durumunda bu boşluk işletmede çalışan başka bir elemanla anında doldurularak üretim sürecinde doğabilecek bir aksamaya meydan vermemektedirler. Bürokrasinin ve Yönetici Grubunun Az Olması: Bir işyerinde karar alıcılar ve bürokrasi ne kadar fazla ise verimlilik de buna bağlı olarak düşmektedir. Küçük işletmelerde karar alıcılar üretim süreci içinde çalışanlarla iç içe olduklarından üretim kararlarını isabetli ve hızlı bir şekilde alabilmektedirler. Büyük işletmelerde ise geniş bir hiyerarşik karar alma mekanizması olduğundan ve karar alıcılar üretim hattından uzakta, konuya vakıf olmadıklarından dolayı yanlış kararlar alabilmekte veya doğruyu bulana kadar değişen piyasa koşullarına ayak uydurmakta geç kalmaktadırlar. Genellikle riski sevmeyen işletme muhasebecileri tarafından izlenmeleri ve yöneticilerin dinamiklikten yoksun olmaları uzun dönemli fırsatları kullanamayan bir duruma gelmelerine sebep olmaktadır. Çalışanlarla Daha Yakın İlişki: Küçük işletmelerde çalışanlarla işyerinin sahibi ve/veya yöneticisi arasında daha yakın ilişkiler mevcuttur. Bu tür işyerlerinde işçi patron ayrımı yapılmadan karşılıklı güven ve yakınlık duygusu olduğundan bir aile havası içerisinde işçilerin işlerini sevmeleri sağlanmakta verimlilik ve kalite artmakta, çalışanlar yaptıkları işle özdeşleşmektedir. Bu yakın ilişkiler neticesinde işletme içerisinde etkin ve gayri resmi bir iç haberleşme ağı oluşmaktadır. Bu kuvvetli ağ problemlerin aşılmasında etkili ve hızlı bir çözüm sağlar. Böylece işletme dışındaki değişmelere karşı da çabuk uyum sağlanabilmektedir. Büyüme: Küçük işletmelerin en önemli özelliklerinden biri de büyüme potansiyellerinin büyük işletmelere göre daha fazla olmasıdır. Küçük işletmelerin performansları büyüme ile ölçülmektedir. Büyüme bu işletmeler için en zorlu dönemdir ve işletmeler bu dönemde kendilerini yenileyerek farklı pazarlarda farklı ürünler ve hizmetlerle var olmaya çalışırlar. Büyüme dönemi işletmeler için zor olduğu kadar kritik bir öneme de sahiptir. Yanlış zamanda plansız, işletme ile uyumsuz bir büyüme işletmenin varlığı için bir tehdit unsuru oluşturabilir. İşletmelerin büyüme yeteneklerini endüstrideki rekabetin boyutu, işletmenin coğrafik konumu, işletmenin başarı derecesi, korunma düzeyi, ürünün evrenselliği ya da özgünlüğü, finansal kapasitesi, girişimcinin ve yönetim ekibinin büyüme isteği ve kapasitesi gibi faktörler etkiler (Döm, 2008). KÜÇÜK İŞLETMELERİN ÜSTÜNLÜKLERİ Ulusal ekonominin önemli bir bölümüne küçük işletmelerin sahip olması şaşırtıcı bir sonuç değildir. Bu durum, büyük işletmelerin küçük işletmeleri koruması ya da onlara yardımseverlik duyguları içinde yardım etmesi ya da kamunun bu işletmelere yardım programlarının sonucu oluşmuş bir durum değildir. olabilirler? Küçük işletmeler neden büyük işletmelere göre daha avantajlı Küçük işletmeler, birçok açıdan büyük işletmelerden daha fazla üstünlüğe sahiptirler. Küçük işletmeler büyük işletmelerle rekabet etmede girişimciye iki temel avantaj sağlayabilir. Bunlar; müşteri ve işletme personeli ile daha yakın ilişkiler içerisine girebilmek ve pazarlama, üretim ve hizmet konularında büyük işletmelere göre daha esnek olabilmektir. Küçük işletmeler faaliyette bulundukları yerel pazarı daha iyi tanıyan, pazarın özelliklerini ve gereksinimlerini daha iyi görebilen, pazardaki alıcı ve satıcılarla daha yakın ilişkiler içerisinde olan işletmelerdir. Özellikle, müşteriyle olan yakın ilişkileri, bu işletmelere büyük işletmelerin sahip olamayacakları bir üstünlük sağlamaktadır. Pazarı yakından takip edebilen, müşterilerin ihtiyaçlarını daha iyi bilen ve personeliyle daha yakın ilişkiler kurabilen küçük işletmeler üretim, pazarlama ve hizmet konularında büyüklerden daha fazla esnekliğe sahiptirler. Bu esneklik, dış çevrede meydana gelebilecek değişikliklere yerinde ve zamanında uyum sağlayabilme imkânı tanıdığından, küçük işletmeler birçok olumsuzluğu daha az bir zararla karşılayabilmektedirler. Küçük işletmeler (Akgemici, 2001); 10

15 Bir ürün ya da hizmet için yatırım yapmadan önce faaliyette bulunacakları pazarın tepkisini daha kolay ölçebilmektedirler. Küçük işletmeler yeni fikir ve buluşların ortaya çıkarılıp gerçekleştirilmesinde önemli rol oynarlar. Yeni bir buluşun pazarda satılabilir bir ürün haline dönüştürülebilmesi, genellikle bu buluşun hedef pazarda bir deneme sürecinden geçirilmesini gerektirir. Yönetim fonksiyonundan çok denetim fonksiyonuna daha fazla ihtiyaç duyarlar. Üretim fonksiyonu diğer fonksiyonlara göre daha önemlidir. Daha az yatırımla daha çok üretim ve ürün çeşitliliği sağlamaktadırlar. Üretilen mal veya hizmete olan talebin sınırlı olduğu pazarlarda faaliyette bulunabilirler. Kolay bozulabilen malları üretirler ve satarlar. Teknik gelişmelere daha kısa sürede ayak uydurabilme yetenekleri vardır. Yatırım yaparken daha çok kendi öz sermayelerine ağırlık verirler. Küçük işletmeler gerek kişi başına gerekse tesis başına daha az yatırımla kurulabilmektedir. Aldıkları desteklerle hem girişimci hem de işverendirler. Daha düşük yatırım maliyetleriyle istihdam imkânı yaratmaktadırlar. Bu da ülke için istihdam yaratır. Mikro ölçekteki küçük işletmeler 1 9 işçi çalıştırılan bir işletme yapısına sahiptirler. Bu işçilerin % i herhangi bir tecrübeye sahip olmayan düz işçilerdir işçi çalıştıran küçük işletmelerde bu oran daha da artmaktadır. Küçüklük ve esneklik özelliklerinden dolayı girişimci kendi bölgesinde veya yaşamak istediği bölgelerde işletmesini kurabilir. Sektörlere göre farklılıklar göstermekle birlikte; hazır giyim, tekstil ve deri eşya üretimi; gıda, içki ve tütün ürünleri sanayi ve madeni eşya sanayi küçük işletmelerin en fazla yoğunlaştığı alt sektörlerdir. Bu sektörlerde genellikle ölçek ve teknoloji, esnek ve ürün çeşitliliğine uygun bir niteliktedir. Kullanılan makinelerde ürün yelpazesini genişletebilmek ve pazarın talep oluşumuna göre ürünü değiştirebilmek mümkündür. Özellikle bu sektörlerde kalifiye işçi iş yerinde hızlı biçimde eğitilebilmektedir. Küçük işletmeler yatırımlarını büyük işletmelere oranla daha az sermaye ve daha düşük düzeyde teknoloji ile gerçekleştirebildiklerinden, ülke içinde birçok bölgeye yayılabilmektedirler. Esnek yapıları itibarıyla ekonomik dalgalanmalardan daha az etkilenmektedirler. Talep değişiklikleri ve çeşitliliklerine daha kolay uyum gösterebilmektedirler. Tüketicilerle teması daha yakın olan küçük işletmeler tüketicilerin zevk ve tercihlerindeki değişiklikleri daha çabuk saptayabilirler. Bu değişikliklere daha hızlı cevap verebilirler. Ülke içindeki farklı bölgelerin kalkınmasında, gelişmesinde ve çevrenin korunmasında önemli rol oynarlar. Küçük işletmelerin faaliyet gösterdikleri yörede, bölgenin gereksinmelerini, tüketici eğilimlerini, harcama kalıplarını, gelenek ve davranışlarını dikkate alarak teknoloji seçimi yapmaları ve istihdamı yöresel sağlamaları bölge kalkınmasına destek olmalarını da getirmektedir. Özellikle bölgenin girişimcileri o yöreye yatırım yaptıklarında, uzun vadeli bir strateji yürürlüğe konmakta ve yatırımı kısa sürede üretime geçirmek mümkün olmaktadır. Keza bölgenin insanı ile sürekli iletişim kurmak ve ihtiyaçlarını saptamak da üretimin kompozisyonunu değiştirebilme duyarlılığı sağlamaktadır. Çevrenin korunması da burada önemli ölçütlerden biri olmaktadır. Gelir dağılımındaki dengesizlikleri azaltır. Ülkemizde özellikle bölgeler arası kalkınma ve refah düzeyinde önemli dengesizlikler varıdır. Sanayi yatırımlarının dağılımında da bu durum büyük ölçüde ortaya çıkmaktadır. Büyük işletmeler Doğu, Güneydoğu ve Karadeniz bölgeleri ile İç Anadolu nun doğu kesimlerinde yatırım yapmaktan kaçınmakta, büyük destek ve teşvikler istemektedir. Bu durum mevcut olan dengesizliği ve gelir dağılımı uçurumunu keskinleştirmekte ve derinleştirmektedir. Emek yoğun teknolojilerin seçilerek büyük istihdam yaratacak yatırımların yapılmaması, politik ve toplumsal sorunların artmasına ve çatışmalara sebep 11

16 olmaktadır. Keza alt yapının hazır olmaması ve yan sanayinin daha gelişmiş yörelerde bulunması, büyük yatırımlar için bu bölgelerin seçimini önleyen faktörlerdir. Küçük ve orta ölçekli işletmeler, özellikle organize sanayi bölgeleri veya küçük sanayi siteleri içinde yer alırlarsa, bu gelişmemiş bölgeler için önemli bir kalkınma ve istihdam kaynağı olabilmektedir. Gelir dağılımının dengesizliğini azaltmada bir ölçüde katkıları da olabilmektedir. Bireysel tasarrufları teşvik eder. Küçük işletmelerin bölgedeki bireysel tasarrufları, özellikle sanayi alanındaki yatırımlara aktardığı, böylece önemli bir ekonomik yarar sağladığı belirtilmektedir. Bu yargı bir ölçüde doğru olmakla birlikte, önemli bir yaygınlık kazanmadığı da açıktır. Türkiye de bir bölgede bulunan girişimci her zaman o bölgeye yatırım yapmamakta, bölgesel teşvik ve desteklere karşın daha gelişmiş yöre ve şehirlere kaymaktadır. Bu durum özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu daki girişimciler için çoğunlukla geçerli olmaktadır. Üstelik proje hazırlanmadan ve danışmanlık hizmeti almadan yapılan bu yatırımlar, küçük girişimci için olumsuz sonuçlara yol açmaktadır. Büyük sanayi işletmelerinin destekleyicisi ve tamamlayıcısıdırlar. Çeşitli faaliyetleri, farklı üretim tekniklerini kullanma sıklıkları ile küçük ve orta boy işletmeler ile büyük boy işletmeler rakip olmaktan çok birbirlerinin tamamlayıcısı olmaktadırlar. Uyum kabiliyetlerinin olması, genel ekonomik yapı içinde şüphesiz olumlu bir özelliktir. Bu özellik, kendilerine sıkıca bağlanmış küçük işletmelere sipariş veren, onlara belirli standart ve kuralları getiren, bir ölçüde pazar sorunlarını çözen büyük işletmeler için de bir garanti yaratmaktadır. Ekonominin ve toplumsal yapının denge ve istikrar unsurudurlar. Yukarıda belirtilen tüm faktörler, küçük işletmeleri ekonominin vazgeçilmez öğeleri haline getirmekte ve bir denge unsuru olarak ortaya koymaktadır. Ancak bu işletmeler aynı zamanda yetersiz kaynakların israfına ve disipline edilemez yapılarıyla da üretimde dengesizliğe neden olmaktadır. Ekonominin planlama ve yönlendirme güdülerinden soyutlanması ve kamu yararının ön koşul olarak ele alınmaması halinde, sanayinin gelişmesi de bu karmaşayı arttıracak biçimde bu yörüngeye oturacaktır. Daha fazla üretim gereksiz tüketimi de hızlandıracak, özellikle tüketim malları sanayilerine yapılan yatırımları körükleyecektir. Küçük işletmeler bir yönden ekonominin vazgeçilmez oluşumları, bir yandan da denetim altına alınamayan tüketimin de sorumlularıdır. KÜÇÜK İŞLETMELERİN ZAYIF YÖNLERİ Küçük ve orta ölçekli işletmelerin zayıf yönleri, aşağıda temel özellikler dikkate alınarak belirlenmiştir. Küçük ölçekli ve dağınık olmalarından dolayı verimlilikleri düşüktür. Türkiye de küçük işletmelerin % 95,4 ü 1 9 arası işçi çalıştıran mikro ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Dolayısıyla sanayi sektöründe yer alan işletmeler analiz edildiğinde, geleneksel yapının egemen olduğu aile işletmelerinin büyük çapta sistemin içinde var oldukları görülmektedir. Bu işletmeler gerek yönetim, gerekse mali ve pazarlama konularında tutucu bir eğilim ve davranış göstermekte, verimlilik ilkelerini çoğunlukla hayata geçirememektedirler. Bazen işletmelerde yapılacak küçük değişiklik ve planlamalar dahi işletmeyi daha verimli kılabilmektedir. Ancak işletmenin sahibi aynı zamanda yönetici de olduğundan, işletme körlüğü nedeniyle ve yeterli bilgiye sahip olamadığından, bu planlamaya gözlerini kapamaktadır. Bu verimlilik ilkelerinin bilinmemesi tüm alanlarda işletmeyi etkilemekte dolayısıyla sorunlar kısa sürede büyüyerek işletmeyi dar boğaza sokmaktadır. Pazar ve sektör bilgileri yetersizdir. Küçük işletmeler genel olarak yaptıkları ürünün iç pazardaki talebini, rakiplerini, bunların pazar payını, talebin yıllara göre trendini bilmeden üretim yapmaktadırlar. Bu ürünün ithalat ve ihracatı, dünya pazarlarındaki durumu da yeterli ölçüde bilinmemektedir. İç ve dış pazar araştırmaları ile üretim yapılan sektörün etüdü küçük işletmeler açısından büyük önem taşımaktadır. Böylece el yordamıyla hareket edilmeyecek, bu bilgilere göre karar mekanizmaları işleyecektir. Özellikle mikro işletmeler açısından pazar ve sektör araştırmaları yaptırmak, maddi yapılarını zorlayacaktır. Teknik bilgileri yetersizdir. Küçük işletmeler arasında en büyük teknik bilgi yetersizliği mikro işletmelerde olmaktadır. Genel olarak geleneksel yapı ve teknik düzey, kaliteli ürün yapılmasına engel teşkil etmektedir. Bu işletmelerde yönetici aynı zamanda işletmenin sahibidir. Çalışan 12

17 işçiler nitelikli değildir, teknik bilgileri yetersiz olduğundan tezgâh kullanımında, takım ve aparat değişiminde hatalar yapılmaktadır. Malzeme seçiminde ve temininde nitelik aranmadığından, ürünün kalitesi de düşmektedir. Bu durum kısa süre içinde değiştirilebilir bir özellik göstermemekte, ancak eğitim ve kalifiye eleman istihdamı ile çözümlenebilmektedir. Teknoloji düzeyleri genellikle düşüktür. Hangi sektörde faaliyet gösterirlerse göstersinler küçük işletmelerde genel olarak teknolojik düzey düşüktür. Özellikle hazır giyim ve tekstil ürünleri ile gıda ve içki sanayinde üretim yapan pek çok küçük işletme, emek yoğun teknolojilere dayanmaktadır. Bu durum özellikle kaliteyi etkilemekte, maliyetleri belli ölçüde düşürse bile küresel rekabette dezavantaj olarak ortaya çıkmaktadır. Yönetim ve organizasyonda zafiyet bulunmaktadır. Küçük işletmelerde en büyük sorunlardan biri yönetim zafiyetidir. Yönetici (ve/veya işletme sahibi) geleneksel yapıyı devam ettirmekle, pek çok alanda karar almakta zorlanmakta, sektördeki ve pazardaki değişimleri izleyememektedir. Aile şirketleri veya geleneksel yapılanmada aile sorunları işletmeleri etkilemektedir. Mali yapının denetlenememesi, işletme sermayesinin yetersizliği, malzeme tedarikinde geleneksel ilişkilerin hala sürdürülmesi en büyük açmazlar olmaktadır. Özellikle mikro ve küçük işletmelerde organizasyon planı yoktur, olsa bile işletilememektedir. Görev ve sorumluluklar tanımlanmamış veya net bir biçimde ayrışmamıştır. Bu durum yetki karmaşasına neden olmakta, yapılacak işlere yönelik yetki bırakılmamaktadır. Yönetim zaafları yöneticiler tarafından bilinmesine karşın, hiyerarşik nedenlerle sorunlar görmezlikten gelinmektedir. Pazarlama ve tanıtım konusunda alt yapı ve bilgi eksiklikleri vardır. Günümüzde pazarlama, stratejik bir planlama ile kısa dönemli bölgesel ve ülke boyutunda politikaları içermektedir. Pazarlama giderek daha fazla bilgi ve araştırma gerektiren bir disiplin haline gelmektedir. Firmanın ve ürünlerin etkin bir biçimde tanıtımı, pazarlamada araçlardan sadece biri olup önem taşımaktadır. Reklam, promosyon, Web sitesi oluşturulması ve güncelleştirilmesi işletmenin pazarda var olması için zorunludur. Küçük işletmeler, giderek karmaşıklaşan ve rekabeti zorlayan pazarlamada alt yapıyı kuramamışlardır. Bilgi eksiklikleri önemli boyutlardadır. Yan sanayi olarak çalışanlar için bu eksiklikler önemli değildir. Ancak doğrudan dağıtım yapanlar ve bayi teşkilatı bulunanlar için pazarın günü gününe izlenmesi gerekmektedir. Ürettikleri ürün ve hizmetin kalitesi genellikle düşüktür. Küçük işletmeler için en büyük sorunlardan biri maliyet kalite optimizasyonudur. Maliyetlerin düşük olması pazarlamada önemli bir avantaj getirmekte, ancak kalitenin de düşük olması bu avantajı tersine çevirmektedir. KÜÇÜK İŞLETMELERE ÖZGÜ SORUNLAR Küçük işletmelerin, yaşamlarını sürdürebilmeleri, büyüyebilmeleri ve büyük sanayiyi destekleme çabaları, yönetim, personel, finansman, örgütlenme, pazarlama ve diğer sorunlar nedeni ile yetersiz kalmaktadır. Bu sorunlara işletme fonksiyonlarının anlatıldığı ikinci ünitede değinilecektir. Gelişmekte olan ülkelerde küçük işletmelerin sorunları, kendi bünyeleri doğrultusunda hiç de küçük sayılamayacak boyutlardadır. Sınırlı bir sermaye ve güce sahip olan bu işletmeler, çoğu zaman sorunlarını çözemez durumda kalmaktadır. Küçük işletmelerin faaliyetlerinde ve büyümesinin önündeki engeller ve temel sorunlar şu şekilde özetlenebilir (Döm, 2008): Teknoloji Dış ticaret Danışmanlık Kuruluş yeri seçimi Tecrübe ve deneyim eksikliği Bürokrasi sorunları Şimdi bu unsurları biraz daha detaylı inceleyelim. 13

18 Teknoloji Konusunda Karşılaşılan Sorunlar Devlet Planlama Teşkilatının (DPT) raporuna göre Türkiye deki küçük ve orta büyüklükteki işletmeler geleneksel üretim yöntemleriyle Türkiye pazarı için üretim yapmakta; ancak, birçok alanda yerel pazarda da başta AB işletmeleri olmak üzere yabancı işletmeler ile rekabet etmek zorunda kalmaktadır. Türkiye deki küçük işletmelerin teknolojik düzeyi Avrupalı işletmelere göre çok düşük kalmakta, verimsiz üretim yöntemleri ve eski makine-ekipmanları ile katma değeri düşük olan alt kalitede ürünleri üretmektedirler (DPT, 2004). Eski ve düşük teknolojik düzeye bağlı kalitesiz üretim küçük işletmelerin satış gücünü azaltmakta ve bu durumda büyük işletmelerle rekabetini güçleştirmektedir. Türkiye deki teknoloji kullanımı ile ilgili verilere bakıldığında, küçük işletmelerin yarısından fazlasının hiç teknoloji yatırımı yapmadığı, kalanının da finansman darlığı nedeniyle yeteri kadar etkin bir teknoloji yatırımı yapmadığı dolayısıyla da yatırımlardan beklenen verim artışının gerçekleşmediği ortaya konulmaktadır (Alptürk, 2008). Küçük işletmelerin sorunlarının tespitine yönelik KOSGEB tarafından 2007 yılında gerçekleştirilen ve Türkiye genelinde küçük ve orta büyüklükteki işletmenin profilinin ortaya konduğu çalışmaya göre küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin %64 ü İnternet kullanmakta ve %34 ünün web sayfası bulunmaktadır. Bu veriler, küçük işletmelerin İnternet teknolojisini takip ettiklerini, ancak bunun yeterli düzeyde olmadığını göstermiştir. Bu işletmelerin İnternet üzerinden yalnızca %9 u e-satış, %7 si e-alış ticareti (E-ticaret) yapmaktadır. İşletmelerin çoğunluğu internet kullanmasına rağmen, bu olanaklarını iş süreci haline dönüştürmemekte, ürünlerini ağ ortamında pazarlayamamaktadır. Küçük işletmeler İnterneti daha çok deneyim kazanma, haberleşme aracı ( ) olarak kullanmakta ve pazar araştırması için bilgi sağlama kaynağı olarak yaklaşmaktadır. İnternet uygulamalarını başlatmak ve devam ettirmek için gerekli teknik bilgi birikimi ve yetişmiş eleman olmaması gelişmekte olan ülkelerde küçük işletmelerin temel problemlerinden birini oluşturmaktadır (Alptürk, 2008). Dış Ticarette Yaşanan Sorunlar Türkiye de 2010 yılında 48 bin küçük işletme ihracat yapmıştır (Sabah, 2011). Küçük işletme niteliği gösteren pek çok girişim ana sanayiye hammadde sağladığından, doğrudan ihracat yapmasa bile ürünlerini, hammadde sağladığı işletmeler aracılığıyla ihraç edebilmektedir. Türkiye de küçük işletmelerin en çok ihracat yaptığı ülkelerin başında Almanya gelmektedir. Rusya, Irak, Fransa, Yunanistan ve ABD en çok ihracat yapılan diğer ülkelerdir. Teknoloji, finansman, insan kaynakları ve buna benzer yetersizliklerden dolayı küçük işletmelerin birçoğu dış ticarete girmekte zorlanmaktadır. Sermayeleri küçük olan bu işletmeler uluslararası pazarlara açılmada sermaye gereksinimlerini karşılamada sorunlar yaşamaktadır. Küçük işletmelerin uluslararası pazarlara açılmada yaşadığı diğer bir sorun dil sorunudur. Teknoloji transferinin hızlanması, ithalat ve ihracatın artması ile dil konusu küçük işletmeler için önemli bir pazarlama sorunu olmuştur. Farklı dillerde hazırlanmış belge ve katalogların anlaşılması için araştırmacılara ve tercümanlara sık sık ihtiyaç duyulmaktadır (Yıldız, 2010). Danışmanlık Konusunda Karşılaşılan Sorunlar Türkiye de küçük işletmelere danışmanlık hizmeti veren kurumlar sınırlı sayıdadır. Bu kurumların bütçeleri ve kadroları belirli bölgelerde ve düşük oranda hizmet verebilmektedir. Bu alanda hizmet veren kurumların sayısının ve etkinliklerinin kısıtlı olması önemli bir sorundur. Danışmanlık hizmetleri konusunda dikkati çeken başka bir husus da kuruluşların faaliyet gösterdiği bölgelerde yer alan küçük işletmelerin büyük çoğunluğunun, herhangi bir danışmanlık hizmeti almadığı, hatta böyle bir hizmetin varlığından bile haberleri olmadığıdır. Bunun nedenleri ise bu kuruluşların kendilerini yeterince tanıtamamaları ve küçük işletme sahiplerinin danışmanlık hizmetine olan ihtiyacın ve bu desteği ne şekilde elde edebileceklerinin farkında olmamasıdır. Ayrıca danışmanlık alanında yaşanan sorunların nedenleri arasında üniversiteler ile işyerleri arasındaki bağlantının hemen hemen hiç kurulmamış olması da gösterilebilir (Yıldız, 2010). 14