JAPONCA RİCA İFADELERİNİN BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ

Transkript

1 JAPONCA RİCA İFADELERİNİN BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ BARIŞ KAHRAMAN Abstract: The Formal Properties of Request Expressions in Japanese Teaching Japanese as a second language (JLT) is a new study field in Turkey. The number of Turkish learners of Japanese is expected to increase. This creates a need for more efficient teaching to aid acquisition of grammatical and pragmatical knowledge. Purpose of this study is to develop future studies in JLT or linguistics. This study aims to explain the formal properties of request expressions in Japanese using existing studies and comparing it with Turkish and English. It is shown that there seems to exist a lack of empirical data hindering a thorough analysis and survey of previous linguistic studies. Keywords Japanese request expressions; grammatical properties; directness level; structural components Anahtar Kelimeler Japonca rica ifadeleri; dilbilgisel özellikler; doğrudanlık seviyesi; yapısal öğeler 1. Giriş Rica, dünya üzerinde konuşulan bütün dillerde, herkesin günlük yaşamında çeşitli nedenlerle başvurduğu, evrensel bir dilsel eylemdir. Kabaya ve diğerleri rica yı bireylerin, gerçekleşmesini istedikleri şeyleri, başkalarının yapacakları eylemlere bağlı olarak gerçekleştirmeye çalıştıkları sözel ifadelerdir şeklinde tanımlamaktadır (KABAYA vd., 1993: 52). Mevcut araştırmalarda özellikle Brown&Levinson(1987) ve Leech in(1983) eserlerinden hareketle, bir eylemin rica olabilmesi için konuşmacının dinleyiciye belli bir eylemi yaptırması sonucunda, bu eylemden karlı çıkanın kesinlikle konuşmacı olması gerektiği dile getirilmektedir(okamoto, 2001: 81 ; 2000: 13; 1990: 45 /SHINYA vd, 2000: 30 / KOBAYASHI, 1995: 261). Basit bir örnekle açıklamak gerekirse, bir doktorun hastasından sigarayı bırakmasını istemesi, bu eylemden karlı çıkan hasta olacağı için bir öneri-tavsiyedir. Evli bir bayanın kendisi rahatsız olduğu için ya da çocuklarını düşünerek eşinden sigarayı bırakmasını istemesi ise, bu eylem sonucunda bayanın kendisi ve diğer aile fertleri karlı çıkacağı için ricadır. Bundan hareketle ricanın, konuşmacının kendisi ya da başkaları için, dinleyiciden 1

2 birşey(ler) yapmasını veya yapmakta olduğu birşeyi bırakmasını istediği, bunun sonucunda maddi ya da manevi emek harcayanın dinleyici, karlı çıkanın konuşmacı olacağı sözel ifadelerdir şeklinde tanımlanabileceği düşünülmektedir. Rica ifadeleri gündelik dilde farkında olarak ya da farkında olmadan sıklıkla kullanılır. Ancak bu ifadelerin kullanımı rastgele gerçekleşmez; gerek yapısal(dilbilgisel) bakımdan, gerekse toplumsal ilişkiler açısından belli bazı kurallara göre kullanılmaktadırlar. Örneğin, Türkçede samimi bir arkadaştan az miktarda borç para isterken kullanılan, biraz borç para versene ifadesi, hem dilbilgisi kuralları hem de toplumsal ilişkiler bakımından doğru ve uygun bir ifadedir. Ancak, aynı ifadeyi, bir öğrencinin öğretmeninden borç para isterken kullandığı varsayıylırsa, bu ifadenin, yapısal kurallar bakımından doğru, ancak toplumsal ilişkiler bakımından uygun olmadığı düşünülmektedir. Türkçede, bir öğrencinin öğretmeninden borç para isterken biraz borç para verebilir misiniz? ifadesini kullanmasının yapısal kurallar açısından doğru, toplumsal ilişkiler bakımından uygun olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, yukarıdaki örnekteki para miktarının oldukça yüklü bir miktar olduğu düşünülürse, muhtemelen farkında olmadan pekçok kimse samini arkadaşına karşı borç para verebilir misin? ifadesini kullanacaktır. Gerek anadilde olsun gerekse yabancı dilde, kişilerin (konuşmacı) bir kimseden (dinleyici) ricada bulunurken kullandıkları ifadeler, konuşmacıyla dinleyicinin yakınlık-uzaklık, alt-üst ilişkisi, yaş, meslek, cinsiyet, sosyal statü, rica edilen şeyin içeriği gibi çeşitli değişkenlere göre oldukça farklılık göstermektedir(okamoto, ; FUKUSHIMA, 2002; BLUM-KULKA vd, 1989; BROWN/LEVINSON, 1987; LEECH, 1983; USAMI, 2002 ). Aynı anadili konuşan kimseler, o dili aynı 2

3 toplumsal ve dilsel çevrede yaşayarak edindiklerinden dolayı, birbirlerinden birşey rica ederlerken, hangi ifadenin ne şekilde kullanılması gerektiği konusunda genellikle büyük bir sorun yaşamazlar. Hatta çoğu zaman, farkında olmadan biraz borç para versene, biraz borç para verebilir misiniz?, borç para verebilir misin? örneklerindeki gibi, karşıdaki kişiye ve ricanın içeriğine göre doğru-uygun ifade kullanılır. Ancak yabancı dil söz konusu olduğunda, hangi durumda, hangi kişiye, hangi ifadenin, ne şekilde kullanılacağı, anadildeki kadar kolay değildir. Bunun nedeninin, mevcut araştırmalarda da belirtildiği gibi, yabancı dilin dilbilgisel ve yapısal kuralları ile toplumsal yapı içerisindeki kullanım(edimbilim) özelliklerinin, çocukluktan itibaren o dilsel çevrede yaşayarak edinilmesinden değil de, belli bir yaşa kadar başka bir dilsel ve toplumsal çevre dilinin ediniminin ardından, genellikle sınırlı bir sınıf ortamında öğrenilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir (KAIHO/KASHIWAZAKI, 2005 : 136). Bu durumun aşağıdaki, Japonca öğrenen yabancı bir öğrenci ile Japon öğretmen arasındaki örnek diyalogtan daha somut bir şekilde anlaşılacağı düşünülmektedir. sensei d o o z o L : 先生 どうぞ suwatte 座って k u d a s a i ください (Hocam! Lütfen oturun.) d o o m o T : どうも a r i g a t o o ありがとう d e m o でも d o o z o どうぞ o s u w a r i n i お座りに n a t t e なって k u d a s a i y a ください や o s u w a r i k u d a s a i お座りください t o と i u いう i i k a t a 言い方 n o の hoo 方 g a teinei が丁寧 y o よ Çok teşekkür ederim ama oturmaz mısınız, böyle buyrun gibi ifadeler Japoncada daha naziktir. L : はい h a i w a k a r i m a s h i t a わかりました Anladım Hocam. ( 数日後 )Birkaç gün sonra Örnekler (SHINYA vd., 2000: 28) den alınmıştır. Türkçe çeviriler araştırmacı tarafından yapılmıştır. 3

4 L : sensei d o o z o 先生 どうぞ suisenjoo 推薦状 を o k a i t e a 書いて あ c h i g a t t a o k a k i 違った お書き に n i n a t t e なって k u d a s a i ください Hocam! T :??? Lütfen tavsiye mektubu yazın. Aa! Yanlış dedim. Buyrun yazmaz mısınız? L : ( あれ a r e teinei? 丁寧 に n i i t t a 言った のに n o n i sensei d o z o o ) 先生 どうぞ suisenjoo 推薦状 を o o k a k i お書き k u d a s a i ください (Allah allah! O kadar da nazikçe söyledim ama...) Hocam! Lütfen tavsiye mektubu yazınız. T : こう k o o いう i u とき t o k i に n i は w a k a i t e 書いて i t a d a k e m a s e n k a t o i u いただけませんか という i i k a t a 言い方 が g a いい i i よ y o Böyle bir durumda, yazabilir misiniz ifadesi daha uygundur. L : はい h a i u - n muzukashii ( うーん 難しい )Evet Hocam. (Of ya çok zor) ( 数日後 )Birkaç gün sonra L : sensei tsukarete 先生 疲れて i r u いる y o o よう k a r a から d o o z o どうぞ s u w a t t e 座って i t a d a k e m a s e n いただけません k a か Hocam yorgun görünüyorsunuz. Oturabilir misiniz (benim için)? T : u - n muzukashii??( うーん 難しい )(Zor gerçekten) (SHINYA vd., 2000:28) Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi, dilbilgisel ve yapısal açıdan hiçbir hata bulunmamasına karşın, öğrenci(l) öğretmenine(t) karşı kullanması gereken ifadeyi uygun şekilde kullanamamaktadır. Bu durum, Japoncayı ikinci dil olarak öğrenmekte olan birçok yabancı öğrenci için geçerlidir. (SHINYA vd., 2000: 29; KABAYA vd., 1993: 52; MATSUMI/MORI, 1995: 83) Aynı durumun Japonca öğrenmekte olan Türk öğrenciler için de geçerli olduğu düşünülmektedir. Japon dili öğretimi, Türkiye de özellikle son yıllarda ivme kazanmaya başlamış oldukça yeni bir alandır. Önümüzdeki yıllarda Türkiye de Japonca öğrenenlerin, Japonya hakkında çeşitli konularda araştırma yapanların ve çeşitli Japon firmalarında çalışanların daha da artacağı tahmin edilmektedir. Bu nedenle, Japonca öğrenen Türk öğrencilere, günlük yaşamda çeşitli nedenlerle başvurulan, karşıdaki kimseyle olan 2005 yılı içerisinde Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi nde gerçekleştirilen Türk Öğrencilerin Japonca rica ifadelerini kullanımına ilişkin pilot çalışma sonuçları bu görüşü desteklemektedir. 4

5 yakınlık-uzaklık, alt-üst ilişkisi, yaş, meslek, cinsiyet, sosyal statü, konunun içeriği gibi çeşitli unsurlara göre farklılık gösteren rica ifadelerinin dilbilgisi ve yapısal kuralları (doğruluk=syntax) ile toplumsal yapı içerisindeki kullanım özellikleri açısından(uygunluk=pragmatics) daha etkili bir biçimde öğretilmesi gerektiği düşünülmektedir. Bunu gerçekleştirebilmek, öncelikle hedef dilin dilbilgisi kurallarıyla yapısal özelliklerinin doğru bir biçimde anlaşılmasına bağlıdır. Şöyle ki, bir yabancı dilin sadece dilbilgisel ve yapısal kurallarını bilmek, o dili uygun biçimde kullanmak anlamına gelmez; ancak bir yabancı dili doğru ve uygun biçimde kullanabilmek için, o dilin dilbilgisel ve yapısal kurallarını bilmek gerekir. Bu çalışmada, Türk öğrencilerin Japonca rica ifadelerini öğrenim ve kullanımlarına yönelik gerçekleştirilecek çalışmalara önayak olması amacıyla, literatürdeki öncül kaynaklar ışığında, Türkçe ve İngilizceyle karşılaştırma yönteminden de yararlanarak, Japoncadaki Rica İfadelerinin Yapısal Özellikleri açıklanacaktır. Yapısal özellik olarak, rica fiillerinin çekim-kip gibi özellikleri ile soru-emir cümlesi gibi özellikleri dilbilgisel özellikleriyle, bir bütün olarak rica cümlesinin bileşenleri, rica ifadesinin direkt dolaylı ya da imalı oluşu gibi şekilsel özellikler kastedilmektedir. 2. Rica İfadelerinin Genel Özellikleri Blum-Kulka vd yılında gerçekleştirdikleri CCSARP de, yazılı cevap olarak farklı dillerden (Kanada Fransızcası, Avustralya İngilizcesi, İbranice ve Arjantin İspanyolcası) değişik durumlarda kullanılan rica ifadelerine ilişkin oldukça kapsamlı veri toplamışlardır. Elde edilen veriler sonucunda, diller arasında şekilsel olarak ufak farklılıkların bulunmasına karşın, bütün dillerde direkt, kalıplaşmış(yarı dolaylı) ve The cross cultural speech act realization project (Kültürler arası söz eylem anlayış projesi) 5

6 dolaylı(imalı) ifadelerin bulunmaları bakımından ortak özelliklerin bulunduğu ve bunun dillerin evrensel bir özelliği olduğu görüşü ileri sürülmüştür. (BLUM-KULKA vd., 1989: 46-47). Direkt, kalıplaşmış(yarı dolaylı) ve dolaylı(imalı) rica cümlelerinin özellikleri aşağıda belirtildiği gibidir. Direkt Rica(Direct): Emir ya da edimsel (performatives) fiillerin kullanıldığı cümledir. Örneğin, İngilizce ve Türkçedeki, Open the window, please. I am asking you to open the window I would like you to open the window. Pencereyi aç. Pencereyi açmanı istiyorum. cümleleri direkt rica ifadelerine örnek teşkil etmektedir. Kalıplaşmış(Yarı dolaylı) Rica(Conventional indirect): Yapılması istenen eylemin gerçekleşmesinin önkoşulu olan koşullara değinilen cümlelerdir. Örneğin, Can you open the window? Would you mind opening the window? Pencereyi açabilir misin? Pencereyi açman mümkün mü? vb. Dolaylı(İmalı) Rica (Nonconvent indirect, Hints): Dolaylı ve kalıplaşmamış rica cümleleridir. Yapılması istenen eylemin gerçekleşmesi için, gerekli olan şeylere hiç değinilmez ya da çok az bir bölümüne değinilir. Bu ifadelerde kontekst(o cümlenin hangi koşullar içerisinde söylendiği) önemli bir yer tutar. It s cold in here. (Pencerenin kapanması isteniyor) Do you have a pen? (Kalem ödünç almak isterken) Saatin var mı? (Saatin kaç olduğu sorulurken) Ateşiniz var mı? (Çakmak ya da kibrit ödünç almak isterken veya bir doktor hastasına sorarken) vb. Konuşmacının sözüyle sözün içerdiği eylemin aynı anda gerçekleşmesi durumunda, oluşturulan sözceyi, kullanılan eylemi nitelendirmek için kullanılır. Toplantıy ıaçıyorum biri bu sözü söylediği sırada, sözün belirttiği eylemide gerçekleştirir.(vardar, 1998: 92) 6

7 Dolaylı rica cümlelerinin anlamsal açıklığı ya da belirsizliği, ifadelerin içeriğine ve ortamdaki koşullara göre değişmektedir(blum-kulka vd., 1989; OKAMOTO, 2001: 84-85). Rica cümlelerinin direkt, kalıplaşmış, dolaylı olmalarının yanısıra, dikkat çekme (bakar mısın?, afedersin!), destek cümlesi (müsait misin?, bana bir iyilik yapar mısın?), ana cümle (borç verir misin?), durum izahı (yanıma para almayı unutmuşum), özür-teşekkür gibi yapısal bileşenleri bulunmaktadır. Bu bileşenlerin bütünü rica cümlesini oluşturmakta ve o cümlenin doğruluğunu-uygunluğunu belirlemektedir (BLUM-KULKA vd., 1989: 17; KABAYA vd., 1993: 53; SATO, 1997: 227). Bu bilgiler ışığında aşağıda Japonca rica ifadelerinin yapısal ve dilbilgisel özellikleri açıklanmıştır. 3. Japonca Rica İfadelerinin Yapısal Özellikleri 3.1. Japoncadaki Direkt Rica İfadeleri Japoncada fiillerin て (te) çekimi ile bu yapıya eklenen eklenen くれ (kure)ve ください (kudasai) yardımcı fiillerinin kullanıldığı ifadeler direkt rica cümlelerini oluşuturur. Bu ifadelerin tamamı emir anlamı içermektedir. てください (te kudasai) kalıbı diğer iki kalıba göre daha nazik bir emir ifadesidir. Bu kalıpları kullanarak ricada bulunulabilecek kişi ve durumlar sınırlıdır. Bu kalıpların kullanıldığı Japonca rica cümleleri aşağıda belirtildiği gibidir. (A) o cümlenin emir cümlesi olduğunu, (A ) ise nazik bir emir olduğunu ifade etmektedir. mado 1. 窓 mado 2. 窓 mado 3. 窓 o を o を o を a k e t e 開けて a k e t e k u r e 開けてくれ (A) Pencereyi aç. a k e t e k u d a s a i 開けてください (A) Pencereyi açsana. (A ) Pencereyi açın(ız). Örnek cümleler (OKAMOTO, 2000: 85-89) den alınmıştır. Türkçe çeviriler yazara ait olup, anlamdan çok dilbilgisel ve şekilsel yapıların çevirisine öncelik tanınmıştır. 7

8 3.2. Japoncadaki Kalıplaşmış (yarı dolaylı) Rica Cümleleri Japoncada kalıplaşmış yapıları(ifade) kullananarak, bir kimseden dolaylı yoldan birşey yapmasının istendiğini cümlelerdir. Bu cümleler içerisinde de nezaket anlamı bildiren ve nezaket anlamı taşımayan yapılar kullanılmaktadır. Aşağıdaki örneklerde belirtilen (B) olumlu soru cümlesini, (B ) olumlu nazik soru cümlesini, (C) olumsuz soru cümlesini, (C ) olumsuz nazik soru cümlesini, (D) varsayımsal olarak istek bildiren cümleyi, (D ) nazikçe varsayımsal istek bildiren cümleyi, (E) varsayımsal olarak dilek ve sonucun arzu edilirliğini bildiren cümleyi (E ) ise (E)nin nazikçe dile getirildiğini ifade etmektedir 4. 窓を a k e t e k u r e r u 開けてくれる? (B) Pencereyi açacak mısın? 5. 窓を a k e t e m o r a e r u 開けてもらえる?(B) Pencereyi (benim için) açabilecek misin? 6. 窓を a k e t e k u r e m a s u k a 開けてくれますか?(B ) Pencereyi açar mısın? 7. 窓を a k e t e m o r a e m a s u k a 開けてもらえますか?(B ) Pencereyi (benim için) açabilir misin? 8. 窓を a k e t e k u d a s a i m a s u k a 開けてくださいますか?(B ) Pencereyi açar mısınız? 9. 窓を a k e t e i t a d a k e m a s u k a 開けていただけますか? (B ) Pencereyi (benim için) açabilir misiniz? 10. 窓を a k e t e k u r e n a i 開けてくれない? (C) Pencereyi açmaz mısın? 11. 窓を a k e t e m o r a e n a i 開けてもらえない?(C) Pencereyi (benim için) açamaz mısın? 12. 窓を a k e t e k u r e m a s e n k a 開けてくれませんか?(C ) Pencereryi açmaz mısınız? 13. 窓を a k e t e m o r a e m a s e n k a 開けてもらえませんか?(C ) Pencereyi (benim için) açamaz mısınız? 14. 窓を a k e t e k u d a s a i m a s e n k a 開けてくださいませんか? (C ) Pencereyi açmaz mısınız? 8

9 15. 窓を a k e t e i t a d a k e m a s e n k a 開けていただけませんか? (C ) Pencereyi (benim için) açabilir miydiniz? 16. 窓を a k e t e k u r e n a i 開けてくれないでしょう d e s h o o か k a?(c ) Pencereyi açmaz mısın? 17. 窓を a k e t e m o r a e n a i 開けてもらえないでしょう d e s h o o か k a?(c ) Pencereryi açmaz mıydın? 18. 窓を a k e t e k u d a s a r a n a i d e s h o o k a 開けてくださらないでしょうか?(C ) Pencereyi açmaz mıydınız? 19. 窓を a k e t e i t a d a k e n a i d e s h o o k a 開けていただけないでしょうか?(C ) Pencereyi (benim için) açabilir miydiniz acaba? 20. 窓を a k e t e h o s h i i n d a k e d o 開けてほしいんだけど (D) Pencereyi açmanı istiyorum. 21. 窓を a k e t e m o r a i t a i n d a k e d o 開けてもらいたいんだけど (D) Pencereyi (benim için) açmanı istiyorum 22. 窓を a k e t e h o s h i i n 開けてほしいん が g a (D ) Pencereyi açmanı isteyecektim. 23. 窓を a k e t e i t a d a k i t a i n g a 開けていただきたいんが (D ) Pencereyi (benim için) açmanızı istiyorum. 24. 窓を a k e t e k u r e r u t o u r e s h i i n d a k e d o 開けてくれるとうれしいんだけど (E) Pencereyi açarsan sevinirim. 25. 窓を a k e t e 開けていただける i t a d a k e r u t o a r i g a t a i n g a とありがたいんが (E ) Pencereyi açabilirseniz size müteşekkir kalacağım. Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, bütün cümlelerde 窓を a k e t e 開けて (pencereyi aç) rica ifadelerinin temelini oluşturmaktadır. Aynı durum Türkçede pencereyi aç için geçerlidir. Ancak Türkçede Japoncadan farklı olarak, genellikle fiilerin yeterlilik, geniş zaman gibi çekimleri ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleriyle birlikte kullanılırken, Japoncada fiillerin (te) formuna, juju (verme-alma fiilleri) olarak nitelendirilen (TEKMEN/TAKANO, 2005: 347) くれる (kureru)/ くださる (kudasaru) もらう (morau)/ いただく (itadaku) yardımcı fiilleri eklenmektedir. Bu yardımcı fiillerin olumsuz soru hali, kalıplaşmış rica ifadelerinin oldukça büyük bir bölümünü 9

10 oluşturmaktadır. Ayrıca yukarıdaki örneklerden, Japoncada, Türkçe ve diğer birçok dilde olduğu gibi, rica cümlesinin nezaket derecesine doğrudan etki eden şahıs eklerinin kullanılmadığı anlaşılmaktadır. Yukarıda belirtilen kureru, kudasaru, morau, itadaku yardımcı fiillerinin soru ya da emir şeklindeki kullanımı, konuşmacının dinlyiciden kendisi için gerçekleştirmesini istediği eyleminin dile getirilişinin nezaket(naziklik) derecesini belirlemektedir. Şöyle ki; (A,A )daki direkt rica ifadelerine kıyasla, kalıplaşmış (yarı dolaylı) rica ifadelerindeki isteği dile getiriş biçimi daha naziktir. Japoncada kalıplaşmış rica cümleleri içerisinde ise, olumlu soru cümlesine(b,b ) nazaran, olumsuz soru cümlelerinde (C,C ) dinleyiciye o eylemi gerçekleştirip gerçekleştirmeme seçeneği h o s h i i m o r a i t a i tanındığından dolayı daha nazik bir anlam bulunmaktadır. (D,D ) ほしい / もらいたい (istiyorum) yardımcı fiillerinden türemiş olup, aslında direkt rica anlamı bildirir. Ancak けど k e d o / が g a (ama) bağlaçlarının kullanımıyla bu istek varsayımsal olarak dile getirilmekte ve dinleyiciye o eylemi gerçeleştirip gerçekleştirmeme seçeneği bırakılmaktadır. (E,E )de ise, (D,D ) ile aynı şekilde dilek varsayımsal olarak dile getirilmekte, özellikle sonucun ne kadar arzu edilir olduğuna dikkat çekilmektedir. d a r o o d e s h o o Ayrıca Japoncada だろう / でしょう gibi yardımcı fiiller, zarflar, çekim ekleri, soru ekleri gibi diğer unsurlar da rica cümlelerinin naziklik derecesini belirlemektedir. Örneğin, c h o t t o a k e t e m o r a e n a i k a n a a を開けてもらえないかなあ? ちょっと窓 Biraz pencereyi açabilir misiniz acaba? d e k i t a r a を できたら窓 a k e t e h o s h i i n d a k e d o 開けてほしいんだけど Mümkünse pencereyi açamanı istiyorum ama... o n e g a i g a a r u n d a k e d o s u m i m a s e n g a Bunun yanısıra Japoncada, お願いがあるんだけど/ すみませんが (bir ricam var ama.../ kusura bakma) gibi dinleyicinin dikkatini çekmeye yarayan ve rica ifadesinin 10

11 naziklik derecesini arttıran kalıplar da bulunmaktadır(okamoto, 2001: 86). Bu kalıplar daha sonraki bölümde ayrıntılı olarak incelenecektir Japoncadaki Dolaylı(İmalı) Rica Cümleleri Karşıdaki kişiden gerçekleştirmesi istenen eylemin belli bir bölümüne çok az değinilen ya da hiç değinilmeyen, rica olup olmadığı belirsiz olan ifadelerin kullanıldığı cümlelerdir. Japoncadaki tipik dolaylı rica cümleleri şu şekildedir: Konuşmacının durumu(ricanın nedeni): Konuşmacı eksikliğini hissettiği, giderilmesini isteği soruna değinir. Örneğin: k o p i i 1. コピー の n o yooshi 用紙 が g a なく n a k u n a c c h a t t a n なっちゃったん g a が (Fotokobi kağıtları bitti.) Fotokobi makinasına kağıt koyar mısınız? t a i y a 2. タイヤ が g a p a n k u パンク s h i t a n したん g a が (Lastik patladı) Lastiği tamir eder misiniz? s u t e r e o g a u r u s a i y o 3. ステレオがうるさいよ (Müzüksetinin sesi çok yüksek) Müziğin sesini kıs! Dinleyicinin durumu (gerçekleştirebilme olasılığı): Dinleyicinin, istenilen şeyi gerçekleştirip gerçekleştiremiyecek durumda olduğu sorulur. enpitsu m o t t e 1. 鉛筆もって いる i r u?(kurşun kalemin var mı?) Ödünç versene a n o hon m o o もう 2. あの本 o y o m i お読み に n i n a r i m a s h i t a なりました か k a?(kitabı okudun mu) Kitabı geri verir misiniz? 3. 窓を a k e r a r e m a s u k a 開けられますか?(Pencereyi açabilecek misin) Pencereyi aç. 4. もう m o o この k o n o h e y a 部屋 の n o s o o j i 掃除 s u n d a 済んだ?(Bu odanın temizliği bitti mi) Odayı temizle! 5. この k o n o nimotsu 荷物 ugokas u 動かす y o t e i 予定 ある a r u? (Bu eşyaları kaldırmayı düşünüyor musun?) Eşyaları buradan kaldır! Yeterlilikk fiili bir çok dilde kalıplaşmış rica ifadesi olarak kullanılmaktadır. Ancak Japoncadaki bu kullanımda dinleyicinin gerçekten o eylemi gerçekleştirip gerçeçkleştiremiyeceği soruluyor. 11

12 o i d e 6. おいで i t a d a k u n o w a g o m u r i いただくのはご無理 d e s h o o でしょう か k a?(buraya gelmenizin mümkünatı yok mu acaba) Buraya gelin lütfen Rica içeriğine açıkca değinilmesi bakımından 3,4,5,6. örnekler kalıplaşmış rica ifadelerine benzemektedir. Ancak, cümleler sözlük anlamları dışında da farklı anlam taşıdıklarından dolayı kalıplaşmış rica ifadeleri değildirler. Çevresel koşullar: Rica edilmek istenen şeyle dolaylı olarak ilişkisi olan diğer unsurlara değinilen rica cümleleridir. shorui 1. 書類 m o t t e もって k i m a s h i t a きました (Belgeleri getirdim) Fotokobi çeker misiniz? ashita 2. 明日 は w a tookyoo e 東京へ shucchoo d a 出張だ (Yarın Tokyo ya iş görüşmesine gidiyorum) Otel rezervasyonunu yap! Kısaltmalar: Dinleyiciden gerçekleştirmesi istenen eylemin sadece bir bölümüne değinilmesinden dolayı dolaylı rica cümleleridir. Ancak, dinleyiciden yapması istenen eylem açıktır. k o o h i i 1. コーヒー (Kahve!) Garsondan kahve getirmesi istenirken. Hiroshima eki 2. 広島駅 (Hiroshima istasyonuna!)+ Taksi şöförüne o n e g a i s h i ma s u s u m i m a s e n Ayrıca bunların yanısıra, Japoncada お願いします (lütfen), すみません (bakar mısınız, afedersiniz) ifadeleri yalnız başına rica ifadesi olarak kullanılmaktadır. Örneğin, yolu s u m i m a s e n kapayan bir kişiye すみません dendiğinde bu yolu açar mısınız, geçmeme izin verir s u m i m a s e n o n e g a i misiniz anlamına gelebilmektedir. Aynı şekilde, bir garsona すみません ya da お願い s h i ma s u します dendiğinde siparişi alır mısınız anlamına gelmektedir(okamoto, 2001: 88). Yukarıdaki örneklerden, Japoncada dolaylı rica cümlelerinin de kalıplaşmış rica 12

13 cümleleri gibi, oldukça çeşitlilik gösterdiği anlaşılmaktadır. Örneklerin geneline bakıldığında, özellikle konuşmacı, dinleyici ve çevresel koşullara değinilen dolaylı rica cümleleriyle Türkçedeki dolaylı rica cümlelerinin oldukça benzerlik gösterdiği düşünülmektedir. Yukarıda, Japonca rica cümlelerinin dilbilgisel ve yapısal özellikleri örnek cümlelerle açıklanmaya çalışılmıştır. Dilbilgisel özelliklerin anlaşılması bakımından bu örnek cümlelerin yeterli olduğu düşünülmektedir. Ancak yukarıda belirtildiği gibi rica cümleleri, dikkat çekme, destek cümlesi, ana cümle, durum izahı, özür-teşekkür gibi bileşenlerden oluşmaktadır. Yukarıda verilen örneklerin çoğu sadece ana cümlelerden oluşmaktadır. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için, aşağıda Japonca rica ifadelerinin belirli bazı durumlarda, ne şekilde kullanıldığı incelenmiştir Japonca Rica İfadelerinin Yapısal Öğeleri: Kabaya vd.(1993) Japonca rica ifadelerini, karşıdaki kişi seviyesi ve konu seviyesi olmak üzere iki temel değişkene göre ayırmaktadırlar. Karşıdaki kişi seviyesi, nezaket derecesi bakımından dörde ayrılmaktadır. -1 Aynı yaşlardaki yakın arkadaşlar, aile fertleri 0 Aynı yaşlardaki yakın olmayan kimseler, ilk kez karşılaşılan kimseler +1 Çok fazla yaş farkı olmayan öğretmenler, amirler +2 Arada oldukça yaş farkı olan, öğretmenler, amirler Konu seviyesi de aynı şekilde -1, 0, +1, +2 olmak üzere dört basamağa ayrılmaktadır. -1 Karşıdaki kimsenin yapması doğal olan (iş, görev) durumlar. Örneğin, bir garsona sipariş vermek, istasyon görevlisine peron sormak gibi. 13

14 0 Karşıdaki kimsenin yapma zorunluluğu olmamasına rağmen, genel anlamda işinin bir parçası olarak düşünülebilen durumlar. Örneğin, Bir öğretmenden iş görüşmesi için yazılan özgeçmişin kontrol edilmesinin istenmesi, bir istasyon görevlisinden trende unutulan bir eşyayı aramasını istemek gibi. +1 Karşıdaki kimsenin o işi yapmak gibi bir zorunluluğunun olmadığı durumlardır. O kişinin bir işi sizin için yapması, o kişinin arzu ve keyfine bağlıdır ama işin kendisi çok zahmetli (ağır) bir iş değildir. Örneğin bir öğretmenden ödünç kitap istemek, yoldan geçen birisine yol sormak gibi +2 Karşıdaki kimsenin o işi yapmak gibi bir zorunluluğunun olmadığı durumlardır. Ayrıca yapılması istenen işin kendisi oldukça ağır ve sorumluluk gerektirmektedir. Örneğin, bir kimseden borç para istemek... Karşıdaki kişi ve konu seviyelerinin toplamları, bir bütün olarak rica cümlelerinin özelliklerini belirlemektedir. Rica cümlelerinin özellikleri aşağıdaki tablodaki kodlamaya(sayısal toplam) göre açıklanmıştır. Tablo1. Japoncadaki rica cümlelerinin karşıdaki kişi ve konu bakımından kodlanması Karşıdaki Kişi Konu <-2> (Temelde rica değildir. Emir, direktif, soru) <-1> <Direktif, soru, rica> <0> <Dikkat çekme> <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> <Soru, Rica, Durum açıklaması> <+1> <Dikkat çekme> <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> <Durum Açıklaması> <Rica> <+2> <Dikkat çekme> <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> < Karşıdaki kişinin tepkisi> < Durum Açıklaması > < Soru, Rica > 14

15 <+3> <Dikkat çekme> <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> < Karşıdaki kişinin tepkisi> < Mazeret, Özür > <Durum Açıklaması > < Soru, Rica > <+4> (Rica edilemeyen durumlar) (KABAYA vd., 1993: 55) Yukarıda belirtilen yapısal bileşenlerinin ne şekilde bir araya gelerek rica cümlelerini oluşturdukları, aşağıdaki örneklerden anlaşılmaktadır. <-2> (Karşıdaki kişi seviyesi 1 / Konu seviyesi 1) hayaku (Ebeveynler çocuk) 早く o k i n a s a i 起きなさい (Kalk çabuk!) <emir-direktif> <-1> (Karşıdaki kişi seviyesi 0 / Konu seviyesi 1) (Garsona) k o o h i i コーヒー k u d a s a i ください (Kahve lütfen) <Rica> chuuoosen w a は (İstasyon görevlisine) 中央線 nanban h o o m u 何番ホーム か k a (Chuuoo hattı hangi perendan kalkıyor?) (Karşıdaki kişi seviyesi 1 / Konu seviyesi 0) <Soru> (Sempai Koohai ) とって t o t t e k i t e きてくれ k u r e (Getirsene) ya da とって t o t t e k i t e きてくれない k u r e n a i か k a (getirecek misin) <emir-direktif> <Soru> <0> (Karşıdaki kişi seviyesi 0 / Konu seviyesi 0) (Mağazadaki satış görevlisine) s u m i m a s e n Müşteri: すみません (Afedersiniz) <Dikkat çekme> Görevli: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> t o i r e Müşteri: トイレ は w a どこ d o k o d e s h o o k a でしょうか (Tuvalet nerede acaba?) <soru> (Karşıdaki kişi seviyesi +1 / Konu seviyesi 1) (Derste, öğrenci öğretmen) sensei Öğrenci: 先生 (Hocam!, Öğretmenim) <Dikkat çekme> Örneklerin büyük bir bölümü (Kabaya. vd, 1993) ten alınmıştır. Sempai:Üst, kıdemli, yaşlı; Koohai: ast, kıdemsiz, küçük. Japon toplumunda sempai-koohai ilişkisi oldukça önemli bir yere sahip olup, özellikle aynı ortamdaki kişiler arası ilişkilerde belirleyici rol oynamaktadır. Bu nedenle, ast-üst şeklinde çevirmek yerine, olduğu gibi kullanılmıştır. 15

16 Öğretmen: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> Öğrenci: この k o n o k a n j i 漢字 の n o yomikata 読み方 を o o s h i e t e 教えて i t a d a k e m a s u k a いただけますか (Bu kanjinin okunuşunu söyleyebilir misiniz?) (Karşıdaki kişi seviyesi 1 / Konu seviyesi +1) (Sempai Koohai) <Rica> ねえ n e e! 悪い warui けど k e d o これ k o r e y a t t e やって k u r e n a i くれない か k a (Baksana! Kusura bakma ama, bu işi yapamaz mısın) <Dikkat çekme><özür><rica> <+1> (Karşıdaki kişi seviyesi 0 / Konu seviyesi +1) (Yoldan geçmekte olan istasyon görevlisine) X: あの a n o (Ee!) <Dikkat çekme> İst. Görevlisi: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> eki X: 駅 は w a d o c c h i どっち の n o hoo d e s h o o k a 方でしょうか (İstasyon ne tarafta acaba?) <Soru> (Karşıdaki kişi seviyesi +1 / Konu seviyesi 0) (Yabancı öğrenci doğrudan dersle alakası olmayan bir kompozisyonun kontrol edilmesini isterken) sensei Öğrenci: 先生 (Hocam!) <Dikkat çekme> Öğretmen: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> sakubun o Öğrenci: 作文を k a i t a n 書いたん g a m i t e が 見て i t a d a k e m a s u k a いただけますか (Kompozisyon yazdım ama kontrol edebilirmisiniz) <Durum açıklaması><rica> (Karşıdaki kişi seviyesi +2 / Konu seviyesi 1) (Öğrenci ders sonunda yaşlı profesöre) sensei Öğrenci: 先生 (Hocam!) <Dikkat çekme> Prof. : うん u n (Ne vardı) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> sakihodo Öğrenci : 先ほど o s h h a t t a おっしゃった hon 本 の n o shuppansha 出版社 を o oshiete 教えて i t a d a k e m a s e n いただけません か k a (Az önce 16

17 bahsettiğiniz kitabın yayıncısını söyleyebilir misiniz) <Rica> (Karşıdaki kişi seviyesi 1 / Konu seviyesi +2) Sempai: ねえ n e e (Baksana!) <Dikkat çekme> Koohai: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> h e y a Sempai: 部屋 に n i s a i f u 財布 wasurete 忘れて k i c h a t t a n きちゃったん だ d a けど k e d o c h o t t o s e n ちょっと 1000 e n 円 b a k a r i ばかり k a s h i t e 貸して k u r e n a i くれない か k a (Cüzdanı odada unutmuşum. Bana 1000 yen borç verir misin?) <Durum açıklaması> <Soru-Rica> <+2> (Karşıdaki kişi seviyesi +1 / Konu seviyesi +1) s u m i m a s e n Öğrenci: すみません (Afedersiniz) <Dikkat çekme> Öğretmen: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> c h o t t o Öğrenci: ちょっと o n e g a i お願い s h i t a i したい こと k o t o が g a a r u n あるん が g a y o r o s h i i よろしい か k a (Sizden rica etmek istediğim birşey vardı ama, müsait misiniz) <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> Öğretmen: はい h a i nan k a 何か Evet ne vardı? <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> kondo d e Öğrenci: 今度 で hitsuyoo 必要 n a n なん が g a そう s o o いう i u hon 本 を o sensei 先生 nani 何 か k a o m o c h i お持ち d a t t a r a だったら k a s h i t e 貸して i t a d a k e n a i いただけない か k a と t o o m o t t a n 思ったん が g a ( lazım. Eğer o kitap sizde varsa, ödünç verebilir misiniz diye düşünmüştüm ama...) <durum açıklaması> <Dolaylı rica> (Karşıdaki kişi seviyesi +2 / Konu seviyesi 0) (Öğrenci yaşlı profesör) s u m i m a s e n Öğrenci: すみません (Afedersiniz) <Dikkat çekme> Prof. : はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> sensei Öğrenci: 先生 の n o jugyoo 授業 を o t o t t e 取って いる i r u Z と t o mooshimasu g a c h o t t o 申しますが ちょっと y o r o s h i i よろしい d e s h o o k a でしょうか 伺い ukagai たい t a i こと k o t o が g a a r u n あるん が g a (Hocam! Ben dersinizi alan Z yim. Müsait misiniz? 17

18 Size danışmak istediğim bir konu vardı ama ) <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> Prof h a i いい i : はい i よ y o d o o z o どうぞ (Evet. Buyur bakalım. Ne soracaktın) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi sensei Öğrenci: 先生 の n o ohanashi お話 を o k i i t e n i t s u i t e 聞いて について m o t t o もっと kuwashiku 詳しく s h i r i t a i 知りたい と t o o m o i m a s h i t e 思いまして (Anlattıklarınızı dinledikten sonra, o konu hakkında daha ayrıntılı şeyler öğrenmek istedim ) <durum açıklaması> nani k a w a k a r i y a s u k u Öğrenci: 何か 分かりやすく k a i t e 書いて ある a r u hon 本 を o oshiete 教えて i t a d a k e n a i n いただけないん か k a (Kolay anlaşılır bir kitabı bana önerebilir misiniz?) (Karşıdaki kişi seviyesi 0 / Konu seviyesi +2) (Pek samimi olmayan bir tanıdığa) <Rica> a n o o X: あのう (Eee!) <Dikkat çekme> Y:( はい h a i ) (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> c h o t t o X ちょっと o n e g a i お願い して s h i t e も mo いい i i d e s h o o でしょう か k a (Senden birşey rica edebilir miyim) <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> Y:( なん n a n d e s h o o でしょう ) (Ne vardı) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> X: この k o n o mae 前 hanashite 話して i t a いた hon 本 k e d o けど n e c h o t t o ね ちょっと k a s h i t e 貸して m o r a e n a i もらえない か k a と t o o m o i m a s h i t e 思いまして (Geçen bahsettiğin kitabı, bana biraz ödünç verebilir misin diye düşünmüştüm) <Durum açıklaması> <Rica> <+3> (Karşıdaki kişi seviyesi +2 / Konu seviyesi +1) sensei Öğrenci: 先生 (Hocam!) <Dikkat çekme> Öğretmen: うん u n (Ne vardı) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> ima Öğrenci: 今 c h o t t o ちょっと y o r o s h i i よろしい d e s h o o でしょう か k a c h o t t o ちょっと o n e g a i お願い s h i t a i したい k o t o g a a r u n ことがあるん けど k e d o (Şuanda müsait müsait misiniz? Sizden bir ricam olacaktı ama) 18

19 <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> nani Öğretmen: 何?(Ne vardı?) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> Öğrenci:~ と t o いう i u jijoo 事情 で d e sensei X 先生 を o goshookai ご紹介 i t a d a k e n a i いただけない か k a と t o o m o t t e 思って ukagaimashita 伺いました ( için beni X Hoca ya tanıştıramaz mısınız diye düşünmüştüm)<durum açıklaması-rica> o i s o g a s h i i Öğrenci: お忙しい t o k o r o ところ を o mooshiwake g o z a i m a s e n g a hoka n i 申し訳ございませんが 他に o n e g a i お願い d e k i r u できる kata g a 方が i n a i いない もの mo n o から k a r a (Bunca meşguliyetiniz içerisinde gerçekten özür dilerim ama başka rica edebileceğim kimse yok) <Özür><mazeret> (Karşıdaki kişi seviyesi +1 / Konu seviyesi +2) (Koohai Sempai (aynı firmada çalışıyorlar)) Koohai: あの a n o (Ee!) <Dikkat çekme> Sempai: はい h a i (Evet!) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> c h o t t o Koohai: ちょっと o n e g a i お願い s h i t a i したい こと k o t o が g a a r u n あるん けど k e d o y o r o s h i i よろしい d e s h o o k a でしょうか (Rica etmek istediğim bir şey vardı ama, müsait misiniz) <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi> Sempai: なん n a n d e s h o o k a でしょうか (ne vardı) <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> c h o t t o Koohai: ちょっと と t o いう i u こと k o t o で d e kyuu n i okane 急にお金 が g a hitsuyoo n i n a t t e 必要になって s h i m a t t a n しまったん が g a (...için çok acil para gerekiyor ama...) <durum açıklaması> kyuu n a 急な k o t o こと で d e hoka n i 他に o n e g a i お願い d e k i r u できる hito g a 人が i n a i n いないん (çok acil olduğu için başka rica edebileceğim kimse yok) <mazeret> raishuu 来週 に n i n a t t a r a なったら k a e s e r u 返せる と t o o m o i m a s u 思います ので n o d e goman 5 万 b a k a r i ばかり k a s h i t e 貸して m o r a e n a i もらえない d e s h o o でしょう か k a (Gelecek hafta size geri ödemek üzere, yen borç verebilir misiniz?) <Rica> Japoncada, yukarıdaki tabloya göre kod<+4>te belirtilen bir durumla karşı karşıya kalınırsa karşıdaki kimseden ricada bulunmamanın; eğer gerçekten ricada bulunmaktan başka bir çare yoksa, böyle bir konuda çok zor durumda kaldım, siz ne 19

20 düşünürsünüz gibi karşıdaki kimseye danışmanın ve yardım teklifinin karşıdan gelmeseni beklemenin daha uygun olacağı belirtiliyor(kabaya vd., 1993: 55). Yukarıda, Kabaya vd.(1993) oluşturduğu kodlama sistemine göre, Japoncadaki rica cümlelerinin yapısal öğeleri incelenmiştir. Bunun sonucunda, Japoncadaki rica cümlelerinde, temel rica cümlesinin yanısıra,<dikkat çekme>,<karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi>, <durum açıklaması>, <rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi>, <mazeret>, <özür > gibi öğelerin ne şekilde rica eyleminin bütününü oluşturduğu görülmüştür. Sayısal olarak karşıdaki kişi ve konunun içeriği büyüdükçe, rica cümleleri de karmaşık bir hal alıyor. Yakın bir kimseden basit birşey isterken doğrudan ricada bulunulurken, karşıdaki kişiyle aradaki mesafe arttıkça ya da karşıdaki kimseden yapması istenen şeyin maddi-manevi değeri artıkça, yukarıda belirtilen öğrelerin kullanımı ile birlikte kalıplaşmış rica ifadeleriyle dolaylı ifadelerin kullanımı da artış gösteriyor. Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenler için, rica ifadeleri ve buna benzer ifadelerin; dilbilgisi kuralları eksiksiz bilinse dahi, uygun şekilde kullanılamamasının nedeninin, yukarıdaki örneklerde belirtilmeye çalışılan karşıdaki kişi, konunun içeriği gibi değişkenlere bağlı olarak farklılık gösteren ifadelerin çokluğuyla ilişkili olduğu söylenebilir. Elbette Kabaya vd. nin(1993) ortaya koymuş olduğu kodlama sistemi mutlak doğrudur diye bir durum söz konusu değildir. Kabaya vd. rica cümlelerinin kullanımını belirleyen etmenleri özellikle yaş, konuşmacıyla dinleyicinin yakınlık-uzaklık ve dinleyiciden yapması istenen şeyin içeriği gibi değişkenlere göre açıklamaya çalışmışlardır. Ancak, rica ifadelerinin kullanımını belirleyen unsurlara toplumsal statü, meslek, cinsiyet, gelir, zenginlik-fakirlik, fiziki kuvvet, etnik köken, inanç, değer yargıları, konuşmacıyla dinleyicinin tanışıklık süresi, 20

21 görüşme sıklığı, birbirlerini sevip sevmemeleri, birbirlerini ne kadar tanıdıkları, dinleyiciden yapması istenen şeyin zaman, para, maddi ya da manevi emek le ilgi olması gibi değişkenler de örnek olarak gösterilmektedir(fukushima, 2002: 79-84). Ayrıca gündelik hayatta yukarıda belirtilenlerden çok daha farklı durumlarla da karşılaşılabileceği düşünülmektedir(örneğin, kaza geçiren birisi için, dinleyicinin kim olduğuna bakmaksızın, emir kalıbı kullanarak ambulans çağırmasını istemek gibi). Ancak, Japonca öğrenenler için rica ifadelerinin kullanımının neden zor olduğu ve bu rica ifadelerinin yapısal özelliklerinin anlaşılması bakımından, yukarıda belirtilen kodlama sistemi ve örneklerin önemli olduğu düşünülmektedir. 4. Sonuç Yukarıda, Türk öğrencilerin Japonca rica ifadelerini öğrenim ve kullanımlarına yönelik gerçekleştirilecek çalışmalara önayak olması amacıyla, literatürdeki öncül kaynaklar ışığında, yeri geldikçe Türkçe ve İngilizceyle karşılaştırma yoluna gidilerek, Japoncadaki rica ifadelerinin(cümle) kullanımlarını belirleyen etmenlere değinilerek, dilbilgisel-yapısal özellikleri açıklanmıştır, bu ifadeleri Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenlerin uygun biçimde kullanamamalarının nedenleri düşünülmüştür. Sonuç olarak, konuşmacının kendisi ya da başkaları için, dinleyiciden birşey(ler) yapmasını veya yapmakta olduğu birşeyi bırakmasını istediği, bunun sonucunda maddi ya da manevi emek harcayanın dinleyici, karlı çıkanın konuşmacı olacağı sözel ifadeler olarak tanımlanan rica ifadelerinin Japoncada da diğer dillerde olduğu gibi, direkt, kalıplaşmış(yarı dolaylı) ve dolaylı(imalı) yoldan kullanıldıkları görülmüştür. Japoncada direkt rica ifadelerinde fiillerin emir formu, kalıplaşmış (yarı dolaylı) ifadelerde ise olumlu-olumsuz soru kalıpları ya da varsayımsal olarak istek-dilek bildiren kalıplar kullanılmaktadır. Kalıplaşmış rica 21

22 ifadeleri içerisinde en fazla olumsuz soru formu kullanılmaktadır. Birçok dilde kalıplaşmış rica ifadeleri dile getirilirken çoğunlukla fiillerin yeterlilik formunun kullanılmasına karşın, Japoncada juju (verme-alma) yardımcı fiilleri olarak nitelendirilen kureru, kudasaru, morau, itadaku kullanılmaktadır. Ayrıca Japoncada birincil anlamından öte farklı anlamlar içeren dolaylı ifadeler de, ricada bulunurken oldukça sıklıkla kullanılmaktadır. Bu ifadeler belirli bazı durumlarda(kontekst) içerisinde dile getirildiklerinden dolayı yalnız başlarına kullanılmazlar. Temel rica ifadesinin barındığı <ana cümle>nin yanısıra, <dikkat çekme>, <karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi>, <durum açıklaması>, <rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi>, <mazeret>, <özür > bildiren yan cümleler de kullanılmaktadır. Bu yapısal öğelerin kullanımını ya da kullanılmamasını, Kabaya vd. nin belirttiği yaş, konuşmacıyla dinleyicinin yakınlık-uzaklık ve dinleyiciden yapması istenen şeyin içeriği gibi değişkenlerin yanısıra, toplumsal statü, meslek, cinsiyet, gelir, zenginlik-fakirlik, fiziki kuvvet, etnik köken, inanç, değer yargıları, dinleyiciden yapması istenen şeyin zaman, para, maddi ya da manevi emekle ilgili olması gibi değişkenler de etkilemektedir. Bu değişkenlerle bunlara bağlı olarak değişen rica ifaderin çokluğu ve karmaşıklığından dolayı, Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenlerin, bu ifadeleri gerekli durumlarda gerektiği biçimde kullanamadıkları düşünülmektedir. Bu çalışmada, Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenlerin, rica ifadelerini gerekli durumlarda gerektiği biçimde kullanamadıkları görüşü ileri sürülmüştür. Ancak bu görüş, somut örneklerden ziyade öncül kaynaklardaki teorik bilgilerden hareketle öne sürülmüştür. Ayrıca, yukarıda Kabaya vd. nin karşıdaki kişi ve konunun içeriği değişkenlerini temel olarak ortaya koyduğu cümleler temel alınarak, 22

23 Japoncadaki rica ifadelerinin yapısal öğeleri incelenmiştir. İlerideki araştırmalarda, Kabaya vd. nin temel aldığı değişkenlerin yanısıra, yukarıda belirtilen diğer değişkenler de göz önünde bulundurularak, Japonca öğrenen yabancı öğrenciler ile anadili Japonca olanların dile getirdikleri somut cümlelerden hareketle konu daha da derinlemesine incelenecektir. KAYNAKÇA BLUM-KULKA, Shoshana/ HOUSE, Juliane/ KASPER, Gabriele (eds) (1989) Cross Cultural Pragmatics: Request and Apologies, (New Jersey: Ablex) BROWN, Penelope/ LEVINSON, Stephen C., (1987) Politeness: Some universals in language usage, (Cambridge: Cambridge University Press) FUKUSHIMA, Saeko (2002) Request and Culture Politeness in British English and Japanese, Peter Lang KABAYA, Hiroshi/ KAWAGUCHI, Yoshikazu/ SAKAMOTO Megumi (1993), Description and Analysis of Strategies of Making a Request : Toward Their Applications to Teaching Politeness System, Waseda University Bulletin of Center for Japanese Language, 5 KAIHO, Hiroyuki/ KASHIWAZAKI, Hideko (eds) (2005) Nihongo Kyooiku no tame no Shinrigaku,(Tokyo: Shinyosha) KOBAYASHI, Masayoshi (1995) What involves understanding and politeness of request as speech acts, Yokohama Business Review, 16 (Yokohama National University) LEECH, Goeffrey (1983) Principles of pragmatics, (London: Longman) MATSUMI, Norio/MORI, Toshiaki (1995), Understanding of euphemistic expressions in Japanese in foreign students, Hiroshima University Bulletin of Education Faculty, 44 OKAMOTO, Shinichiro (2001) Kotoba no Shakaishinrigaku, (Kyoto: Nakanishiya) OKAMOTO, Shinichiro (2000) Gengohyoogen no jookyooteki tsukaiwake ni kansuru shakaishinrigakuteki kenkyuu, (Tokyo: Kazamashobo) OKAMOTO, Shinichiro (1990) Linguistic Expressions of Request and Suggestions, Bulletin of the Aichi Gakuin University, 20 SATO, Keiko. (1997) A Gender Difference of Request Realization in Pragmatic Strategies: The Case of Japanese Speakers, Journal of Nagoya Women's University. Humanities social science, 43 SHINYA, Teruko/ HIMENO, Tomoko/ MORIYA, Michiyo (2000) Nihongo Kyookasho no Otoshiana, (Tokyo: ARC ) TEKMEN, Ayşe Nur/ TAKANO Akiko, (2005) Japonca Dilbilgisi, (Ankara: Engin) USAMI, Mayumi (2002) Discourse Politeness in Japanese Conversation: Some Implications for a Universal Theory of Politeness, (Tokyo: Hituzi Syobo) VARDAR, Berke (1998) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü (İstanbul: ABC) 23