JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAON DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI JAONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK Yüksek Lisans Tezi Burcu Kayar Ankara-2006

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAON DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI JAONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK Yüksek Lisans Tezi Burcu Kayar Tez Danışman Doç. Dr. N. Engin Uzun Ankara-2006

3 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAON DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI JAONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. N. Engin Uzun Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası.Doç. Dr. N. Engin Uzun Yrd. Doç. Dr. Seda Gökmen Doç. Dr. Ayşe Nur Tekmen Tez Sınavı Tarihi 06/07/2006

4 ÖNSÖZ Bağıntısal Dilbilgisi 970 li yıllarda David erlmutter ve aul M. ostal tarafından ortaya atılan ve yeni gelişmekte olan bir dilbilim alanıdır. Bu tezde Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile çözümlenmesi; her iki dildeki edilgen yapıların benzer ve farklı noktalarının ortaya konması amaçlanmaktadır. Bu tezin yeni gelişmekte olan Bağıntısal Dilbilgisi kaynaklı çalışmalara karşılaştırmalı olarak yeni bir bakış açısı getirmesi bakımından önem taşıdığı düşünülmektedir. Tezde sadece basit edilgen tümceler ele alınacak, birleşik ve bağlı edilgen tümceler ile ettirgen-edilgen tümceler konu dışı bırakılacaktır. Bu çalışmanın Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı ile yapılacak karşılaştırmalı araştırmalara katkıda bulunmasını dilerim. Bu tezi tek bir parça haline getirmemde bana yardımcı olan Hocam Sayın Doç. Dr. N. Engin Uzun a ve Sayın Doç. Dr. Ayşe Nur Tekmen e, maddi manevi desteklerini esirgemeyen aileme ve arkadaşım Bülent Havur a teşekkürlerimi sunuyorum. i

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER...i...ii KISALTMALAR...iv GİRİŞ.... TÜRKÇEDEKİ ve JAONCADAKİ EDİLGEN YAILAR Edilgen Yapıların İşlevleri Edilgen Yapıların Alt Ulamları KURAMSAL TABAN BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI Bağıntısal Kurallar Bağıntısal Yok Etme Kuralı Tabakasal Teklik Kuralı İlerleme Kuralı Son Kuralı Evrensel Bağlantı Kuralı Bağıntısal Dilbilgisinde Meydana Gelen Değişimler İlerlemesi İlerlemesi Zorunlu- İlerlemesi İlerlemesi Zorunlu-2 İlerlemesi Çekilmesi...33 ii

6 3. BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ IŞIĞINDA EDİLGENLİK Türkçedeki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi Edenli Edilgen Yapılar Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar Edensiz Edilgen Yapılar Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar Çift Edilgenlik Japoncadaki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi Doğrudan Edilgen Yapılar Dolaylı Edilgen Yapılar Sahiplik Bildiren Edilgen Yapılar Edensiz Edilgen Yapılar Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar EDİLGEN YAILARIN ÇÖZÜMLENMESİ Türkçedeki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar Türkçedeki Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar Japoncadaki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar SONUÇ...99 iii

7 6. KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT JAONCA ÖZET...06 iv

8 KISALTMALAR.T.Ş. Arç Bel. Bir. Bul. Çık. Çoğ. Düz Edi. Ek e. Geç. Gel. Gen. İlg. İst. İye. Mas. Masu B. Olz. RO :. tekil şahıs : Araç durumu : Belirtme durumu : Birliktelik : Bulunma durumu : Çıkma durumu : Çoğul : Düz biçim : Edilgenlik : Ek eylem : Geçmiş zaman : Gelecek zaman : Geniş zaman : İlgi adılı : İstek kipi : İyelik : Mastar : Masu Biçimi : Olumsuzluk eki : Belirsiz ad öbeği v

9 Riv. Soru. Şim. Tam. Tln. Ula. Yet. Yön. : Rivayet geçmiş zaman : Soru eki : Şimdiki zaman : Tamlayan durumu : Tamlanan durumu : Ulaç : Yeterlilik : Yön durumu vi

10 GİRİŞ Japonca ve Türkçede Edilgenlik adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri Bağıntısal Dilbilgisi (Relational Grammar) bakış açısı ile ele alıp her iki dildeki edilgen eylemlerin gösterdiği benzer ve farklı noktaları ortaya koymaktır. Yapılacak bu çalışma ile Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı benimsenerek Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemlerin oluşumunda ne gibi benzerliklerin ve farklılıkların bulunduğunu açıklamayı amaçlamaktadır. Bu çalışma sonunda elde edilen verilerin Japonca ve Türkçedeki edilgen yapılar hakkındaki karşılaştırmalı dilbilim araştırmalarına ve Bağıntısal Dilbilgisi çalışmalarına katkıda bulunması açısından önem taşıdığı düşünülmektedir. Tezin ilk bölümünde edilgen yapılar ve bunların genel özellikleri üzerinde durulacak; edilgen yapıların etken yapılardan farklı olan noktaları betimlenerek bu noktalar örneklendirilecektir. Sonrasında Türkçe ve Japonca edilgen yapıların işlevlerinden ve alt ulamlarından bahsedilecektir. İkinci bölüm olan Kuramsal taban başlığı altında ise kısaca Bağıntısal Dilbilgisinden bahsedilecek; kuramın ilkeleri hakkında bilgi verilecek ve bunlar Türkçeden ve Japoncadan seçilen tümcelerle örneklendirilecektir. Üçüncü bölümde Bağıntısal Dilbilgisi kuramı bakış açısıyla edilgenlik kavramı ele alınacaktır. Türkçedeki edilgen yapılar kişili ve kişisiz edilgen yapılar olarak, Japoncadaki edilgen yapılar ise doğrudan edilgen yapılar, dolaylı edilgen yapılar, sahiplik bildiren edilgen yapılar ve kişisiz edilgen yapılar olarak ulamlaştırılacaktır. Ayrıca her iki dildeki edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile nasıl çözümlendiği açıklanmaya çalışılacaktır. Son bölümde de oluşturulan veri tabanından alınan tümceler tek tek Bağıntısal

11 Dilbilgisi kuramı ile çözümlenecek; Türkçedeki ve Japoncadaki edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile gösteriminde ortaya çıkan benzer ve farklı noktalar ortaya konmaya çalışılacaktır. Bu tez yalnızca basit edilgen tümceler ile sınırlı tutulacak; bileşik ve bağlı edilgen tümceler ayrıca ettirgen-edilgen tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramının henüz yeni ortaya atılmış bir kuram olması nedeniyle araştırma dışında bırakılacaktır. Yapılacak çalışmada kullanılacak kavram ve terimler ise şu şekilde açıklanmaktadır: ) Eden: İşlevsel dilbilimde yapılan eylemi gerçekleştiren ve özne konumunda bulunan birime verilen addır. 2) Erek: İşlevsel dilbilimde yapılan eylemden etkilenen ve nesne konumunda bulunan birime verilen addır. 3) Doğrudan Edilgen Yapı: Japoncada edilgen yapıların sınıflandırılmasında kullanılan bir terimdir. Tümcedeki özne konumundaki edenin yaptığı işten ya da hareketten nesne konumundaki erek öğesinin doğrudan etkilendiğini bildiren edilgen yapı çeşididir. 4) Dolaylı Edilgen Yapı: Japoncada edilgen yapıların sınıflandırılmasında kullanılan bir terimdir. Tümcedeki özne konumundaki edenin yaptığı işten ya da hareketten nesne konumundaki erek öğesinin dolaylı ve olumsuz olarak etkilendiğini bildiren edilgen yapı çeşididir. 5) Sahiplik Edilgeni: Bu terim de Japoncadaki edilgen yapıların alt ulamlarından birisidir. Bu tür edilgen yapılarda yapılan işten ya da hareketten etkilenen ereğin kendisi değil de sahip olduğu nesne ya da hayvandır. 2

12 6) Chomeur: Bağıntısal Dilbilgisinde kullanılan bir terimdir. Tümcedeki bir öğe, tümceye bazı sözdizimsel kuralların uygulanması sonucunda ilk konumunu kaybeder ve chomeur konumuna yerleşir. 7) RO: Tümcedeki belirsiz ad öbeğine verilen addır. Tezde yöntem olarak bütünce çözümlemesi kullanılacaktır. 4 Temmuz tarihli Milliyet ve 2 Haziran tarihli Mainichi gazetelerindeki basit edilgen yapılar taranacak ve bir veri tabanı oluşturulacaktır. Bu veri tabanındaki edilgen yapılar D. erlmutter,. M. ostal ve D. Johnson tarafından 970 li yıllarda ortaya atılmış olan Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı çerçevesinde Blake 990 temel alınarak çözümlenecektir. Oluşturulan bu veri tabanından yola çıkılarak Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen tümceler Bağıntısal Dilbilgisi ışığında şu şekilde çözümlenecektir. () olis hırsızı yakaladı. 2 yakalamak polis hırsız Bu tümcenin eylemi yakalamak tır ve harfi ile gösterilmiştir. Tümcenin öznesi konumunda bulunan ve aynı zamanda yapılan eylemi gerçekleştiren değini olan polis, rakamı ile; tümcenin nesnesi olan hırsız ise 2 rakamı ile belirtilmiştir. Bağıntısal Dilbilgisindeki öğelerin sözdizimsel sıralaması İngilizcedeki biçimi ile ele alınacaktır. 3

13 (2) Hırsız polis tarafından yakalandı. 2 cho yakalamak polis hırsız İkinci tümcenin ilk tabakası ilk tümcedeki ile aynıdır. Farklı olan ikinci tabakadır. İkinci tabaka tümcede meydana gelen sözdizimsel değişiklikleri göstermektedir. Buna göre ikinci tümcede meydana gelen değişiklikler şu şekildedir. İlk tabakada 2 rakamı ile gösterilen hırsız yani etken tümcenin nesnesi edilgen tümcede ile belirtilmiştir. Bu etken tümcedeki nesnenin edilgen tümcede özne konumuna taşındığının şematik olarak ispatıdır. Diğer bir taraftan etken tümcenin öznesi olan ve ilk tabakada rakamı ile gösterilen polis ikinci tabakada cho ile gösterilmiştir. Bu da etken tümcenin öznesinin edilgen tümcede konumunu kaybettiğinin Bağıntısal Dilbilgisinde şematik olarak ispatıdır. Japoncadaki edilgen tümcelerin Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı ile şu şekilde incelenecektir. (3) 太郎が次郎を追いかけた Tarō-ga Jirō-wo oikake-ta Tarō-Konu Jirō-Bel.takip et-geç-düz. Tarō, Jirō yu takip etti 4

14 2 oikakeru Tarō Jirō Yukarıdaki tümcenin eylemi takip etmek tir. Tümcenin öznesi konumunda bulunan ve aynı zamanda yapılan eylemi gerçekleştiren değini olan Tarō, rakamı ile; tümcenin nesnesi olan Jirō ise 2 rakamı ile belirtilmiştir. (4) 次郎が太郎に追いかけられた Jirō-ga Tarō-ni oikake-rare-ta Jirō-Konu Tarō-Bel. takip et-edi.geç.düz. Jirō, Tarō tarafından takip edildi. 2 cho oikakeru Tarō Jirō 5

15 (4) tümcesi (3) tümcesinin edilgen biçimidir ve edilgen yapıda meydana gelen değişiklikler şu şekildedir. İlk tabakada 2 rakamı ile gösterilen Jirō yani etken tümcenin nesnesi edilgen tümcede ile belirtilmiştir. Diğer bir taraftan etken tümcenin öznesi olan ve ilk tabakada rakamı ile gösterilen Tarō ikinci tabakada cho ile gösterilmiştir. 6

16 . TÜRKÇEDEKİ ve JAONCADAKİ EDİLGEN YAILAR Siewierska (984:3), edilgen yapıların birçok dilde şu özellikleri taşıdığını belirtmiş ve bunları şu şeklide sıralamıştır: a) Edilgen tümcenin öznesi etken tümcedeki nesneye karşılık gelir. b) Etken tümcenin öznesi edilgen tümcede tümleç ile belirtilir 2 ya da belirtilmez. c) Edilgen tümcenin eylemi belirtilidir (marked). Ayrıca Siewierska (a.g.e.) edilgen yapıların etken yapılardan sözdizimsel, biçimbilimsel ve kullanımbilimsel farklılıklar gösterdiğini iddia etmiştir. Öncelikle sözdizimsel olarak edilgen yapıların etken yapılardan farklı olduğu noktalar şu şekilde ele alınıp örneklendirebilir. ) Sözcüklerin tümce içindeki diziliş biçimleri açısından edilgen tümceler etken tümcelerden farklılıklar göstermektedir. Etken tümcelerde eylemi gerçekleştiren kişi ya da nesne yani eden, tümcenin özne konumunda bulunurken eylemden etkilenen kişi ya da nesne yani erek, tümcenin nesne konumunda bulunur. Ancak edilgen tümcelerde eylemden etkilenen kişi ya da nesne tümcenin özne konumuna geçerken; eylemi gerçekleştiren kişi ya da nesne tümcenin nesne konumuna geçer. (5) a.hasan bavulu açtı. b. Bavul Hasan tarafından açıldı. Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren (Eden) Hasan özne, eylemden etkilenen (Erek) bavul, nesne konumunda bulunurken; edilgen olan ikinci tümcede eylemden etkilenen bavul Türkçede -ce/-ca eki ile ya da tarafından; Japoncada -ni ( に ), -ni yotte ( によって ), kara ( から ),de ( で ) ile belirtilir. 7

17 özne konumuna, eylemi gerçekleştiren Hasan nesne konumuna yerleşmiştir. (6) a. 太郎が花子を助けた Tarō-ga Hanako-wo tasuke-ta Tarō-yal. Hanako-Bel.. yardım et-geç.-düz. Tarō, Hanako ya yardım etti b. 花子が太郎に助けられた Hanako-ga Tarō-ni tasuke-rare-ta Hanako-Yal. Tarō-Yön. yardım et-edi.-geç.-düz. Hanako ya Tarō tarafından yardım edildi 2) Tümce öğelerinin aldığı durum ekleri etken tümcelere göre farklılıklar göstermektedir. Örneğin, Japoncada edilgen tümcelerde eylemi gerçekleştiren, ni ya da kara durum eki almaktadır. (7) a. 先生が学生を批判した sensei-ga gakusei-o hihan-shi-ta öğretmen-yal. öğrenci-bel. eleştir-geç.düz. öğretmen, öğrenciyi eleştirdi b. 学生が先生に批判された gakusei-ga sensei-ni hihan sa-re-ta öğrenci-yal. öğretmen-yön. eleştir-edi.-geç.düz. öğrenci öğretmen tarafından eleştirildi Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren öğretmen olup ad durum eki almıştır; eylemden etkilenen öğrenci ise belirtme durum eki almıştır. Ancak edilgen olan ikinci tümcede eylemden 8

18 etkilenen öğrenci ad durum eki alırken; eylemi gerçekleştiren, Türkçedeki -ce,-ca ekine karşılık gelen -ni eki almıştır. (8) a. Hasan Ahmet i yendi b. Ahmet Hasan a yenildi Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren Hasan yalın durumdadır; eylemden etkilenen ise belirtme durum eki almıştır. Ancak edilgen tümce olan ikinci tümcede eylemden etkilenen yalın durumda bulunurken eylemi gerçekleştiren yönelme durum eki almıştır. 3) Edilgen tümcelerin etken tümcelerden bir diğer farkı da bazı sözcüklerin ya da öbeklerin tümceye eklenmesi olarak belirtilmiştir. (9) a. Shakespeare Hamlet i yazdı. b. Hamlet Shakespeare tarafından yazıldı. Yukarıdaki edilgen olan ikinci tümcede etken olan ilk tümceden farklı olarak eylemi gerçekleştiren kişi için tarafından söz öbeği kullanılmıştır. (0) a. 隣の人が高層ビルを建てた tonari-no hito-ga kōsō biru-wo tate-ta Yan-Tam.insan-Yal.yüksek bina-bel. inşa et-geç.düz. Yandaki insanlar, yüksek bina inşa ettiler b. 山田は隣の人に高層ビルを建てられた Yamada-wa tonari-no hito-ni kōsō biru-o tate-rare-ta Yamada-Konu yan-tam.insan-yön. yüksek bina-bel. inşa et-edi.-geç.düz. Yamada, yandaki insanların yüksek bina inşa etmelerinden rahatsız oldu 9

19 Yukarıdaki ikinci tümce Japoncadaki rahatsızlık anlamı içeren dolaylı edilgen tümce çeşididir. Japoncadaki dolaylı edilgen tümce daha sonraki bölümlerde ayrıntılı biçimde ele alınacaktır. Burada asıl vurgulanmak istenen ikinci tümcenin karşılığı olan ilk tümcede Yamada yani eylemden etkilenen kişinin belirtilmemiş olmasına karşılık edilgen olan ikinci tümce biçiminde var olmasıdır. Bu örnekle belirtilmek istenen Japoncadaki dolaylı edilgen tümcelerde etken tümcelerden farklı olarak bazı sözcüklerin tümceye eklenmesidir. Biçimbilimsel olarak edilgen tümcelerin etken tümcelerden farkı ise şu şekilde örneklendirilebilir. () a. Sınav tarihini Dışişleri Bakanlığı belirledi. b. Sınav tarihi Dışişleri Bakanlığınca (tarafından) belirlendi Yukarıdaki ilk tümcede yüklem konumunda bulunan eylem belirlemek, herhangi bir edilgenlik eki almamıştır; ancak ikinci tümcede bulunan eylem Türkçede edilgenlik eki olan -n eki ile türetilmiştir. Shibatani (985: 837), edilgen tümcelerin niteliklerini şu şekilde sıralamıştır: a. İlk edimbilimsel işlev: Odak noktasını erek öğesinden uzaklaştırmak b. Anlambilimsel özellikler: (i) (ii) Anlambilimsel değerlikler: yüklem (eden, erek) Sahte özne. c. Sözdizimsel özellikler: (i) Sözdizimsel şifreleme: Eden Ǿ Erek özne (ii) Yüklemin değerliliği: Etken = Y/n d. Biçimbilimsel özellikler: Etken = Y Edilgen = Y/n- 0

20 Edilgen = Yüklem [+Edilgen]. Türkçede edilgen eylemlerin türeme biçimleri iki şekilde olmaktadır: a) Ünlülerle ve -l ile bitmeyen bütün eylemler, -il eki ile edilgenleşir; uyuma göre -ıl, -ul, -ül olur. Kes-il-mek, ver-il-mek, gid-il-mek gibi. b) Ünlülerle ve -l harfiyle biten tabanlar, -ın ekiyle edilgenleşir. Başla-n-mak, oku-n-mak, söyle-n-mek gibi. Japonca da edilgen eylemlerin türeme biçimleri üç şekilde olmaktadır: a) Eylem kökü ünsüz harf ile biten eylemler, -れる (-reru) eki ile edilgenleşir. kaka-reru, nagura-reru gibi. b) Eylem kökü ünlü harf ile biten eylemler, -られる (-rareru) eki ile edilgenleşir. home-rare-ru, sodate-rare-ru gibi. c) Kuralsız eylemler olan する (sur-u) ve くる (kur-u) ie şu şekilde edilgenleşir. され-る (sa-re-ru), こられ-る (ko-rare-ru). Japoncada edilgen tümce ile etken tümce arasındaki biçimbilimsel farklılık ise şu şekildedir. (2) a. 祖母が私を育てた sobo-ga watashi-o sodate-ta Büyükannem-Yal.ben-Bel. yetiş-geç.düz. Büyükannem beni yetiştirdi b. 私が祖母に育てられた watashi-ga sobo-ni sodate-rare-ta ben-yal.büyükannem-yön. yetiş-edi.-geç.düz.

21 Ben büyükannem tarafından yetiştirildim Yukarıdaki ilk tümcede bulunan yetiştirmek (sodateru 育てる ) eyleminde her hangi bir edilgenlik eki bulunmamaktadır; ancak ikinci tümcedeki eylem Japoncada edilgenlik eklerinden biri olan -rareru (-られる) ile türetilmiştir. Farklılıkların yanı sıra bazı benzerliklerin de bulunduğunu iddia eden Siewierska (a.g.e), bu hususta her iki yapıdaki ad öbeklerinin aynı anlambilimsel rolleri taşıdığını belirtmiştir; ancak Japoncadaki şu örnek tümcelerde bu durumun geçerli olmadığı görülmektedir. (3) a. へびが太郎をかんで 死んだ hebi-ga Tarō-o kande, shin-da yılan-yal. Tarō-Bel. ısır-ula. öl-geç.-düz. yılan, Tarō yu ısırıp, öldü b. 太郎がへびにかまれて 死んだ Tarō-ga hebi-ni kama-re-te, shin-da Tarō-Yal. yılan-yön. ısır-edi.-ula., öl-geç. Düz. Tarō, yılan tarafından ısırılıp, öldü (Sakahara 2003: 28) Yukarıdaki ikinci tümce ilk tümcenin edilgen biçimidir; ancak Sakahara (a.g.e) ya göre aynı olayı bildirmemektedir. Bu iki tümcenin aynı olayı bildirmediğini iddia eden Sakahara (a.g.e) ilk tümcede ısırma ve ölme eylemini gerçekleştirenin yılan olduğunu; ikinci tümcedeki ısırma eylemini gerçekleştirenin yine yılan olduğunu ancak ölme eylemini gerçekleştirenin Tarō olduğunu belirtmiştir. 2

22 .. Edilgen Yapıların İşlevleri almer (994:7), edilgen yapıların temel işlevlerinin tümcedeki nesnenin terfi etmesi ve öznenin yok olması ya da silinmesi olduğunu; ve Shibatani nin de (985: 83) edilgen yapıların en temel işlevinin odak noktasını eylemi gerçekleştiren kişiden uzaklaştırmak olduğunu iddia ettiğini belirtmiştir. Buna ek olarak da almer (a.g.e.), Givon un (98: 68) edilgenleşmeye bir işlev daha eklediğini belirtmiştir. Bu da tümcenin geçişsiz hale getirilmesidir. Çünkü edilgenleşme sonucunda etken tümcedeki nesne, özne konumuna yükselirken; özne silinir ya da tümleç konumuna geçer ve tümcede tek bir öğe; yani nesne kalır. Shibatani (a.g.e.), Okutsu nun (983: 70) eğer konuşmacı olaya eden bakış açısından bakıyorsa etken tümcenin, erek bakış açısından bakıyorsa edilgen tümcenin kullanıldığını idda ettiğini belirtmiştir. (4) olis köpeği öldürdü. (5) Köpek polisçe öldürüldü. (6) Köpek öldürüldü. Bu tümcelerde eylemi gerçekleştiren polis vurgulanmak isteniyorsa ilk tümce, eylemden etkilenen köpek vurgulanmak isteniyorsa ikinci tümce, eğer eylemi gerçekleştiren bilinmiyorsa ya da belirtilmek istenmiyorsa üçüncü tümce kullanılır. Türkçedeki edilgen yapıların işlevleri sadece yapılan işten, hareketten, eylemden etkilenildiğini belirtmekle sınırlı değildir. Bunun yanı sıra Demircan (998:44), Türkçede edilgen olarak adlandırılan yapının işlevlerini; () Öznenin, eylemi gerçekleştirenin yeni bir bilgi taşımaması 3

23 (2) Eylemi gerçekleştirenin bilinmemesi (3) Eylemi gerçekleştirenin gizlenmesi (4) Eylemi gerçekleştirenin bağlamda saklı olması (5) Konuşan kişinin tarafsız olması (6) Genelleme yapılması (7) Eylemden etkilenen/yararlanan öğelerinin anlatımdan dışlanması (8) Eylemi yaptıranların tümceden dışlanması şeklinde sıralamıştır. Japoncadaki edilgen yapılar ise Türkçede olduğu gibi sadece eylemden etkilenildiğini belirtmekle kalmamakta aynı zamanda Türkçeden farklı olarak tümcedeki öznenin eylemden olumsuz olarak etkilendiğini ya da eylemden rahatsız olduğunu anlatmaktadır. Bu nedenle de Japoncadaki bu tür edilgen yapılara rahatsızlık edilgeni ( 迷惑受身 meiwaku ukemi) ya da dolaylı edilgen ( 間接受身 kansetsu ukemi) denmektedir. (7) 隣の息子は一晩中レコードをかけた tonari-no musuko-wa hitobanjū rekōdo-wo kake-ta yan-tam. oğlan-konu bütün gece plak-bel. çal-geç. Düz. Yandaki oğlan bütün gece plak çaldı (8) 私たちは隣の息子に一晩中レコードをかけられた watashitachi-wa tonari-no musuko-ni hitobanjū rekōdo -wo kake-rare-ta biz-konu yan-tam. oğlan-yön. bütün gece plak-bel. çal-edi.geç.düz. Biz bütün gece plak sesinden rahatsız olduk (Takahashi 985: 7) 4

24 Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren öğe yandaki oğlandır; ve bu tümcede erek bulunmamaktadır. İkinci tümcede ise ilk tümcede yer almayan yapılan işten etkilenen öğe biz (watashitachi 私たち ) ortaya çıkmıştır. Kudo (990: 53), bu tür dolaylı edilgen yapılarda doğrudan edilgen yapılardan farklı olarak özne konumuna geçen öğenin insan olduğunu iddia etmiştir..2. Edilgen Yapıların Alt Ulamları Türkçedeki edilgen yapıları Kornfilt (997:323), edenli edilgen yapılar (personal passive) ve edensiz edilgen yapılar (impersonal passive) olmak üzere 2 şekilde incelemiş ve şu şekilde örneklendirmiştir. (9) a. Kristof Kolomb Amerika yı keşfetti. b. Amerika Kristof Kolomb tarafından keşfedildi. Eylemin nesnesi etken tümce olan ilk tümcede belirtme halindeyken edilgen tümce olan ikinci tümcede yalın haldedir. Eylemi asıl gerçekleştirenin edilgen tümcede belirtilmesi zorunlu olmayıp; belirtilmediği durumlar da vardır. Kornfilt (a.g.e.), edensiz edilgenliği özne konumunda herhangi bir öğenin bulunmadığı edilgen yapılar olduğunu belirtmiştir; ve bu tür edilgen yapıları şu şekilde örneklendirmiştir. (20) a. Hasan dün bütün gün kitap okudu. b. Dün bütün gün kitap okundu. Kornfilt (a.g.e.) edensiz edilgen yapıların ancak nesnenin belirsiz bir ad ifade ettiği durumlarda yapılabildiğini belirtmiştir; aynı zamanda dolaylı tümleci olan eylemlerin de edensiz 5

25 edilgen yapıya dönüşebildiğini iddia etmiştir. (2) a. Komşularımız adaya gittiler. b. Adaya gidildi. Kornfilt (a.g.e.), yönelme, çıkma durumunda bulunan öğeler kullanılarak da edensiz edilgen yapı oluşturabildiğini belirtmiştir. (22) a. Öğrenciler binadan çıkamadılar. b. Binadan çıkılamadı. (23) a. Hasan bu genç ata binemedi. b. Bu genç ata binilemedi. Kornfilt (a.g.e.), yukarıdaki bu üç sınıflamanın dışında nesne olmayan tümcelerin de edensiz edilgen yapı oluşturabileceğini belirtmiş; ve bunları şu örneklerle açıklamıştır. (24) a. Öğrenciler bahçede dans ediyorlar. b. Bahçede dans ediliyor. Ayrıca Türkçedeki edilgen yapılar hareketli edilgen (dynamic passive) ve dural edilgen (static passive) olarak da incelenebilmektedir. Hareketli edilgen (dynamic passive) (25) Burada sinema filmi çekiliyor (26) Burada sinema filmi çekilmekte Dural edilgen (static passive) (27) Burada sinema filmi çekilmiş Yukarıdaki örneklerden de anlaşıldığı gibi hareketli edilgen (dynamic passive) iki şekilde yapılmakta ve henüz bitmemiş bir olayı ya da hareketi belirtmek için kullanılmaktadır. Diğer bir 6

26 yandan dural edilgen (static passive) ise tamamlanmış bir olayı ya da hareketi belirtmek için kullanılmaktadır. Sultanov (997), Türkçedeki edilgen yapıları Asıl asif yapılar, Öznesiz yapılar, Modal asif yapılar ve Modal Öznesiz yapılar olmak üzere 4 grupta incelemiştir. Asıl asif yapılarda etken yapıdaki nesne konumundaki ad, özne konumuna geçer; özne de konumunu bırakıp; son ilgeç tarafından ya da bazı durumlarda da belirteçsel son ek olan -ce, -ca ile belirtilir. (28) a. Fakat polis beni arıyor. b.fakat polis tarafından aranıyorum. (29) a. Marangozculuğa, oymacılığa, tahta üzerindeki heykeltraşlık işlerine merakını herkes bilir. b. Marangozculuğa, oymacılığa, tahta üzerindeki heykeltraşlık işlerine merakı herkesçe bilinir. Sultanov (a.g.e.); asıl pasif yapıları, adversatif yapılar ve konversif yapılar olmak üzere iki gruba ayırmıştır. Adversatif yapılarda etken tümcedeki özne edilgen tümcede yönelme durumu ile belirtilir. (30) a. Hasan Ahmet i yendi. b. Ahmet Hasan a yenildi. (3) a. Abdülmecid, müjdeciye bahşiş vermek için üzerinde para bulunmamasından uğursuzluk duygusuna kapılmış. Sultanov (a.g.e.), bu tür yapılarda nesnenin özne konumuna taşındığını ve kendisi için hoş olmayan bir harekete maruz kaldığını belirtmiştir. Konversif yapıları ise bürünmek, örtülmek gibi münasebet, karşılıklı yerleşme anlamı 7

27 bildiren eylemler oluşturmaktadır. Bu tür edilgen yapılarda özne -ile ilgeci yardımı ile şekillenir. (32) Dağ, çam ormanlarıyla bürünmüştü. Öznesiz yapılarda özne belirtilmez; çünkü bu tür yapıların kullanılmasındaki amaç, erek öğesinin ön plana çıkarılmasıdır. Ancak asıl pasif yapılardan farklı olarak öznesiz yapıyı geçişsiz eylemler oluşturur ve buradaki özne konumu genellikle kaybolur. (33) a. Halk, Müftü Efendiye konuşması için rica etti. b. Müftü Efendiye konuşması için rica edildi. Modal pasif yapılarda da etken tümcedeki nesne, özne konumuna yükselir; ve bu tür yapılar, imkan/imkansızlık ya da izin/yasak manası ifade eder. (34) Yani, düşünmekle hakikat bulunmaz; hakikat düşünmekle anlaşılır. (35) Telefonla konuşulmaz böyle ciddi mesele. Modal öznesiz yapılarda ise etken yapıdaki özne silinir; nesne ise sözdizimi ve dilbilgisel özelliklerini değiştirmez. (36) a. İnsan güzel şeylere doymaz. b. Güzel şeylere doyulmaz. Japoncada ise edilgen yapılar; doğrudan edilgen yapı (chokusetsu ukemi 直接受身 ), dolaylı edilgen yapı (kansetsu ukemi 間接受身 ) ya da rahatsızlık edilgeni (meiwaku ukemi 迷惑受身 ) olmak üzere 2 şekilde incelenmektedir. Doğrudan edilgen yapılar, tümcedeki öznenin yapılan işten, olaydan ya da hareketten doğrudan etkilendiğini bildirmektedir. Dolaylı edilgen yapılar, öznenin yapılan işten, olaydan ya da hareketten dolaylı olarak veya olumsuz olarak etkilendiğini rahatsız olunduğunu belirtmek için kullanılmaktadır. Bu nedenle de bu tür edilgen yapılara rahatsızlık edilgeni (meiwaku ukemi 迷惑受身 )de denmektedir. Ayrıca bu tür edilgen 8

28 yapılarda etken tümcede bulunmayan ya da belirtilmemiş olan nesne konumundaki ad, tümcenin özne konumuna geçer. Sahiplik edilgeni (mochinushi ukemi 持ち主受身 ) dolaylı edilgen yapıların bir çeşididir. Bu tür edilgen yapılarda öznenin sahip olduğu nesne yapılan işten etkilenmektedir. (37) a. 校長が今朝内山さんを紹介した kōchō-ga kesa Uchiyama-san-wo shōkai shi-ta okul müdür-yal. bu sabah Uchiyama Bey-Bel. tanıt-geç.düz. okul müdürü bu sabah Uchiyama Bey i tanıttı b. 内山さんが今朝校長に紹介された Uchiyama-san -ga kesa kōchō-ni shōkai sa-re-ta Uchiyama Bey -Yal. bu sabah okul müdür -Yön. tanıt-edi.geç.düz. Uchiyama Bey bu sabah okul müdürü tarafından tanıtıldı Yukarıdaki ilk tümcede tümcenin özne konumunda bulunan eden, okul müdürü (kōchō 校長 ); nesne konumunda bulunan erek, Uchiyama Bey (Uchiyama-San 内山さん ) dir. İkinci tümcede ise eylem edilgen eyleme dönüşmüştür, ve ilk tümcede özne konumunda bulunan eden öğesi nesne konumuna taşınırken nesne konumunda bulunan erek öğesi ise özne konumuna ilerlemiştir. (38) a. タクシーの運転手が道を間違えた takushī-no untenshu-wa michi-wo machigae-ta taksi-tam.şoför-konu yol-bel. şaşır-geç.düz. Taksi şoförü yolu şaşırdı. b. 父はタクシーの運転手に道を間違えられた 9

29 chichi-wa takushī-no untenshu-ni michi-wo machigae-rare-ta baba-konu taksi-tam. şoför-yön. yol-bel. şaşır-edi.düz.geç. babam taksi şoförünün yolu şaşırmasından olumsuz etkilendi (Hayatsu 2000: 8) Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren taksi şoförüdür (untenshu 運転手 ). İkinci tümcede ise ilke tümcede yer almayan öğe babam (chichi 父 ) ortaya çıkmıştır; ve taksi şoförünün yolu şaşırmasından olumsuz etkilenmiştir. (39) a. すりが私の財布をすった suri-ga watashi-no saifu-wo sut-ta yankesici-yal.ben-iye cüzdan-bel. çal-düz.g. yankesici, cüzdanımı çaldı b. 私が財布をすりにすられた watashi-ga saifu-wo suri-ni sura-re-ta ben-yal.cüzdan-bel. yankesici-tarafından çal-edi.düz.g. cüzdanım yankesici tarafından çalındı Yukarıdaki ikinci tümce sahiplik edilgen yapıya örnek teşkil etmektedir. Bu tür edilgen yapıların dolaylı edilgen yapıların alt ulamı olarak sayılmasının nedeni ise kişinin sahip olduğu bir nesnenin yapılan bir işten ya da hareketten olumsuz olarak etkilenildiğini belirtmesidir. Kawamura (2003:44) ve Masuoka (99:06) yukarıda bahsedilen edilgen yapı alt ulamlarını farklı açılardan ele almışlar; Japoncadaki edilgen yapı çeşitlerini daha ayrıntılı şekilde sınıflandırmışlardır. Kawamura (a.g.e.), Japoncadaki edilgen tümcelerin 5 tane alt ulamının bulunduğunu belirtmiştir. Bu ulamları tablo- de şu şekilde gösterebiliriz. 20

30 Tablo Japoncadaki Edilgen Tümcelerin Sınıflandırılması Olaydan etkilenenin bulunuduğu edilgen tümceler Kişileştirmenin kullanıldığı tümceler 擬人法 (Gijinhō) Edilgen Tümce Gizil etkilenenin bulunduğu tümceler 潜在受影者 (Senzaijueisha) Nitelik betimleyen tümceler 属性叙述受動文 (Zokusei jojutsu judōbun) Olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceler Bir seferlik olayın ilanı ve eylemi gerçekleştirenin belirsiz olduğu tümceler 一回的事態の報告 動作主不定 (İkkaiteki jitaino hōkoku, dōsashu futei) Meydana gelen olayı betimleyen tümceler 発生状況描写 (Hasseijōkyō byōsha) Kawamura (a.g.e.), edilgen tümceleri öncelikle olaydan etkilenenin bulunduğu edilgen tümceler ve olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceler olarak 2 sınıfa ayırmış; bunları da daha sonra kendi içinde gruplamıştır. Olaydan etkilenenin bulunduğu edilgen tümceler 2

31 arasında kişileştirmenin kullanıldığı edilgen tümce çeşidi ve gizil etkilenenin bulunduğu edilgen tümce çeşidi belirtilmektedir. Kawamura (a.g.e.), bu iki edilgen tümce çeşidini şu şekilde örneklendirmiştir. (40) 香が風に誘われた kaori-ga kaze-ni sasowa-re-ta parfüm-yal. rüzgar-yön. davet et-edi.-geç.-düz. parfüm rüzgar tarafından davet edildi (4) 大切なお金が泥棒に盗まれた taisetsu-na okane-ga dorobō-ni nusuma-re-ta önemli-na para-yal. hırsız-yön çal-edi-geç.-düz. önemli para hırsız tarafından çalındı Kawamura nın (a.g.e.) sınıflamasına göre yukarıdaki ilk tümce kişileştirmenin kullanılarak canlı olmayan nesneye canlı anlamı kazandırılan edilgen tümce çeşidine örnek olup; ikinci tümce ise olaydan etkilenenin belirtilmediği yani gizil etkilenenin bulunduğu edilgen tümce çeşidine örnek teşkil etmektedir. Kawamura (a.g.e.), olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceleri ise nitelik betimleyen edilgen tümce, bir seferlik olayın ilanı ve eylemi gerçekleştirenin belirsiz olduğu edilgen tümce, meydana gelen olayı betimleyen edilgen tümce olarak 3 sınıfta incelenmiş; ve şu şekilde örneklendirmiştir. (42) 彼は有名な作家として知られている kare-wa yūmei-na sakka toshite shira-re-teiru o-konu.ünlü yazar olarak bil-edi.-geç.-düz. 22

32 o, ünlü bir yazar olarak bilinmekte (43) あの理論は 彼によって証明された ano riron-wa kare-niyotte shōmei-sare-ta bu kuram-konu o-tarafından ispat et-edi.-geç.-düz. bu kuram, onun tarafından ispat edildi (44) 木々が地震で倒された ki-gi-ga jishin-de taosa-re-ta ağaç-çoğ-yal.deprem-bul. devir-edi.-geç.-düz. ağaçlar, depremden devrildi Kawamura nın (a.g.e.) sınıflamasına göre yukarıdaki ilk tümce öznenin niteliğini bildiren edilgen tümce, ikinci tümce bir seferlik olayın belirtilip o andaki sonucun verildiği edilgen tümce, üçüncü tümce ise meydana gelen olayın belirtildiği edilgen tümce çeşitlerini oluşturmaktadır. Masuoka (a.g.e.), Japoncadaki edilgen tümceleri nitelik betimleyen edilgen tümceler ve olay betimleyen edilgen tümceler olarak 2 grupta ele almıştır. Nitelik betimleyen edilgen tümceler (zokuseijojutsu judōbun 属性叙述受動文 ), bir nesnenin durumunu yada niteliğini bildiren tümceler olup; olay betimleyen edilgen tümceler (juei judōbun 受影受動文 ), (kōkaku judōbun 降格受動文 ) olarak 2 gruba ayrılmaktadır ve belirli bir zamanda meydana gelen olayı bildirmektedir. Masuoka (a.g.e.), nitelik betimleyen edilgen tümceleri şu şekilde örneklendirmiştir. (45) 花子の家は高層ビルに囲まれている Hanako-no ie-wa kōsō biru-ni kakoma-re-teiru 23

33 Hanako-İye. ev-yal. yüksek bina-yön. çevir-edi.-şim.düz. Hanako nun evi, yüksek bina ile çevrili (46) 鈴木さんは陶芸家として知られている Suzuki-san-wa tōgeika toshite shira-re-teiru Suzuki Bey-Konu seramikçi olarak bil-edi.-şim.düz. Suzuki Bey, seramikçi olarak bilinmekte Nitelik betimleyen bu edilgen tümceler belirli bir zaman diliminde meydana gelmiş bitmiş bir olayı değil de hala devam etmekte olan bir olayı betimlemektedir. Bunun yanı sıra olay betimleyen edilgen tümceler belirli bir zamanda meydana gelmiş ve bitmiş olayları betimlemek için kullanılmaktadır. Olay betimleyen edilgen tümce çeşitlerinden biri olan (juei judōbun 受影受動文 ), tümcedeki öznenin olaydan herhangi bir şekilde etkilenme durumunu bildirmektedir; ancak bu tip edilgen tümcelerde doğrudan ve dolaylı 2 edilgen tümce ayrımı yapılmamıştır. (47) 彼女は一晩中赤ん坊に泣かれた kanojo-wa hitobanjū akanbō-ni naka-re-ta o-konu.bütün gece bebek-yön ağla-edi.-geç.-düz. o, bütün gece bebek ağlamasından rahatsız oldu (48) 太郎が先生にほめられた Tarō-ga sensei-ni home-rare-ta Tarō-Yal. öğretmen-yön. öv-edi.-geç.düz. Tarō, öğretmen tarafından övüldü 2 Doğrudan edilgen tümce ve dolaylı edilgen tümce için bkz. 3.2.bölüm 24

34 Yukarıdaki ilk tümcede özne konumunda bulunan (kanojo 彼女 ) bebeğin bütün gece ağlama olayından etkilenmiştir; ikinci tümcede özne konumunda bulunan (Tarō 太郎 ) ise öğretmenin övme olayından etkilenmiştir. Bu iki tümce arasındaki tek fark ilk tümcede öznenin, meydana gelen olaydan dolaylı ve olumsuz etkilenmesi; ikinci tümcede ise öznenin olaydan olumlu ve doğrudan etlkilenmesidir. (kōkaku judōbun 降格受動文 ) olay betimleyen edilgen tümce çeşididir; ve eylemi gerçekleştirenin özne konumundan düşürülüp yerine eylemin nesnesinin özne konumuna yükseltildiği tümcelerdir. Masuoka (a.g.e.), bu tip edilgen tümceleri şu şekilde örneklendirmiştir. (49) 答案用紙が回収された tōanyōshi-ga kaishū sa-re-ta cevap kağıt-yal. topla-edi.-geç.-düz. cevap kağıdı toplandı (50) 代表団が現地に派遣された daihyōdan-ga genchi-ni haken sa-re-ta temsilci grup-yal. olay yeri-yön gönder-edi.-geç.-düz. temsilci grup, olay yerine gönderildi Bu tümcelerde cevap kağıdı (tōanyōshi 答案用紙 ), toplamak (kaishū suru 回収する ) eyleminin; temsilci grup (daihyōdan 代表団 ) ise göndermek (haken suru 派遣する ) eyleminin nesnedir; ancak edilgen tümcede nesne konumunu bırakıp özne konumuna yükselmiştir. Bu tezde anlambilimsel ulamlar Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısıyla açıklanamadığından Türkçe edilgen tümce çözümlemelerinde Kornfilt in yapmış olduğu sınıflama olan 25

35 edenli-edensiz edilgen yapılar ile Japonca edilgen tümce çözümlemelerinde ise doğrudan-dolaylı edilgen tümce tipleri ele alınacaktır. 26

36 2. KURAMSAL TABAN BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI Bağıntısal Dilbilgisi D.erlmutter,.M.ostal ve D.Johnson tarafından 970 li yıllarda ortaya atılmıştır; ve Standart teori, Üretimsel anlambilim, Hal dilbilgisi gibi dönüşümsel dilbilgisinin alt ulamlarındandır. Blake (990:2), Bağıntısal dilbilgisi kuramının dilbilimsel genellemeleri formülleştirmeye ve insan dillerinde bulunan dilbilgisel yapıları tanımlamaya çalıştığını belirtmiştir. Bu dilbilgisi kuramında yüklem konumundaki eylemin biçimi, eylemin zamanı, tümce öğelerinin aldıkları durum ekleri ele alınmamakta; bunların yerine tümcedeki özne, nesne, yüklem ve dolaylı tümlecin tümcedeki konumları ve bu konumlarda meydana gelen değişimler esas alınmaktadır. Bu kuramın amacı tümceye sözdizimsel kuralların uygulanması sonucunda tümce öğelerinin konumlarında meydana gelen değişimleri şematik olarak göstermektir. Bağıntılar dizisi özne, nesne ve tümleçten oluşmaktadır. Özne, nesne, tümleçten oluşan bağıntılara terim (term) adı verilmekte; tümcedeki yararlanan, araç gibi diğer bağıntılar ise terim olmayan (non term) olarak adlandırılmaktadır. Bağıntısal Dilbilgisi kuramında yüklem, özne rakamı, nesne 2 rakamı, tümleç 3 rakamı ile gösterilmektedir. Rakamların üstünde görülen ˆ simgesi ise tümceye bazı sözdizimsel kuralların uygulanması sonucunda bir bağıntının önceki konumunu kaybettiğini belirtir ve buna chômeur 3 (kıs.cho) ya da boş (dummy) adı verilmektedir. Tümcenin bağıntısal yapısı ise tabakalar (stratum) halinde belirtilir. Dik (978), Bağıntısal dilbilgisi kuramının temel ilkelerini şu şekilde sıralamıştır: a) Dilbilgisel bağıntılar kuramın ilkellerine dayanmaktadır. 3 chômeur sözcüğü Fransızca dan alınmıştır. işsiz, boş insan anlamına gelir. 27

37 b) Derin yapı sadece ulamsal özellikler ve egemen bağıntılar terimi ile değil de; aynı zamanda dilbilgisel bağıntılar ile ulamlaştırılırlar. c) Bir bileşen aynı zamanda birden fazla dilbilgisel bağıntıya sahip olamaz. d) Bileşenler iki gruba ayrılırlar: i) terim olanlar (özne, nesne ve dolaylı tümleç) ii) terim olmayanlar (araç, yararlanan v.s) e) Dilbilgisel bağıntılar, hiyerarşik bir düzenden meydana gelmektedir. Özne>Nesne>Tümleç f) Sözdizimsel kurallar, dilbilgisel bağıntıların içine girebilir. g) Sözdizimsel kurallar, bileşenlerin dilbilgisel bağıntılarını değiştirebilir. 2.. Bağıntısal Kurallar 2... Bağıntısal Yok Etme Kuralı (Relational Annihilation Law 4 ): Edilgenlik, ya nesneyi ya da dolaylı tümleci özne konumuna ilerletir; özneyi de chomeur konumuna getirir. Bu kuralın uygulanması sonucunda özne, öznelik işlevini kaybeder ve chomeur haline gelir. Dik (a.g.e.) bunu şu örneklerle açıklamıştır. a. John gave the book to eter. Özne Nesne D.Tümleç b. The book was given to eter by John. Özne D.Tümleç Chomeur 4 Bu kuralın sonradan adı değiştirilmiştir; şimdiki adı Chomeur Kuralı dır. K. İnoue (976) ise bu kuralı İşlevsel yok etme kuralı (Functional Annihilation Law) olarak adlandırmıştır. 28

38 c. eter was given the book by John. Özne D.Tümleç Chomeur Tabakasal Teklik Kuralı (Stratal Uniqueness Law) : Bu kurala göre hiçbir tabaka birden fazla, 2, 3 okuna sahip olamaz. Yani her tabakada bir özne, bir nesne bir de dolaylı tümleç konumları bulunur İlerleme Kuralı (Advancement Exclusiveness Law): Bu kurala göre ise hiçbir yapı birden fazla konumuna yani özne konumuna yükseltilemez Son Kuralı (Final Law): Her son tabakada yani özne bulunmak durumundadır. Blake (a.g.e.), bazı yapılarda yani öznenin bulunduğunu; ancak bunun yüzey öznesi olmadığını belirtmiştir. Ayrıca Blake (a.g.e.), erlmutter ve ostal ın edensiz yapıların öznesi olmadığını ancak bu tür yapıların özne olarak boş (dummy) lerinin olduğunu iddia ettiklerini belirtmiştir Evrensel Bağlantı Varsayımı (Universal Alignment Hypothesis): Blake (a.g.e.), erlmutter ve ostal ın edenin (agent) her zaman ilk tabakada konumunda, ereğin (patient) ilk tabakada 2 konumunda ve yararlananın ilk tabakada 3 konumunda yer aldığını ve bu ilkeye Evrensel Bağlantı Varsayımı adı verdiklerini belirtmiştir Bağıntısal Dilbilgisinde Meydana Gelen Değişimler: Blake (a.g.e.), Bağıntısal dilbilgisindeki değişimleri şu şekilde sıralamıştır: İlerlemesi: Bir başka deyişle 2- ilerlemesinin ilk tabakadaki nesne konumunda bulunan ad öbeğinin özne konumuna ilerlemesi yönünde meydana gelen değişim olduğunu söyleyebiliriz. Blake (a.g.e.), geçişli bir tabakada meydana gelen 2- ilerlemesinin edilgenleşme olduğunu; geçişsiz bir tabakada meydana gelen 2- ilerlemesi ise unaccusatif 29

39 ilerleme olduğunu belirtmiştir. Bu değişimi şu şekilde örneklendirebiliriz. (5) Bu binayı belediye inşa etti. (52) Bu bina belediye tarafından inşa edildi. Yukarıda verilen bu iki yapılar geçişli bir tabakada meydana gelen 2- ilerlemesidir. Bu değişime göre 2 konumunda bulunan bina öğesi ikinci tabakada konumuna ilerlemiştir İlerlemesi: 3- ilerlemesi Japoncada bulunmaktadır. Bu tür ilerlemeyi Siewierska (a.g.e.) şu şekilde örneklemiştir. (53) 太郎が小包を花子に送る Tarō-ga kozutsumi-wo Hanako-ni oku-ru 30

40 Tarō-Yal. paket-bel.hanako-yön gönder-gel.düz. Tarō, paketi Hanako ya gönderecek Japoncadaki bu tür edilgen yapılarda hem kozutsumi hem de Hanako edilgen tümcenin özne konumuna taşınabilir. kozutsumi öğesinin özne konumuna taşınması Bağıntısal dilbilgisi bakış açısı ile şu şekilde gösterilebilir. (54) 小包が太郎によって花子に送られる kozutsumi-ga Tarō-niyotte Hanako-ni oku-rare-ru paket-yal.tarō-tarafından Hanako-Yön gönder-edi.gel.düz. paket, Tarō tarafından Hanako ya gönderilecek 3

41 Yukarıdaki tümcede etken tümcede nesne konumunda bulunan paket (kotsuzumi 小包 ) edilgen tümcede özne konumuna taşınmıştır. (55) 花子が太郎に小包を送られる Hanako-ga Tarō-ni kozutsumi-wo oku-rare-ru Hanako-Yal. Tarō-Yön. paket-bel. gönder- Edi-Gel.Düz. Hanako ya Tarō tarafından paket gönderilecek Hanako öğesinin özne konumuna taşınması durumunu ise Sierwierska (a.g.e.) şu şekilde göstermiştir Zorunlu- İlerlemesi: Bu tür değişimler İngilizcede bulunmaktadır. Siewierska (a.g.e.) bunu şu şekilde örneklendirmiştir. (56) This bed was slept in by George Washington. 32

42 İlerlemesi: 3-2 ilerlemesi İngilizce ve Arapça gibi dillerde bulunmaktadır; Türkçede ise bu olanaksızlaştırılmıştır Zorunlu-2 İlerlemesi: Blake (a.g.e.), yararlanan, araç gibi zorunluların 2 konumuna ilerlemesinin yaygın olduğunu belirtmiş; ve bunu şu şekilde örneklendirmiştir. (57) The chef made a cake for the boss (58) The chef made the boss a cake Blake ın (a.g.e.) örneklendirdiği bu durum Bağıntısal dilbilgisi bakış açısıyla şu şekilde gösterilebilir Çekilmesi: Bu değişimin örnekleri Japonca ve Türkçede bulunmaktadır. Örneğin Türkçede bu değişim şu şekilde meydana gelmektedir. 33

43 (59) Ayşe, mektubu Ahmet e yolladı. b. Ayşe tarafından Ahmet e mektup yollandı Yukarıdaki ilk tümcede 2 konumunda bulunan mektup öğesinin ikinci tümcede 3 konumuna çekildiği görülmektedir. Önceki yapıda 2 konumunda bulunan mektup öğesinin ise 3 konumuna ilerlediği görülmektedir. Japoncada ise bu durum şu şekilde örneklendirilebilir. 34

44 (60) 次郎がプレゼントをマリーにおくった Jirō-ga purezento-wo Marī-ni oku-tta. Jirō-Yal. hediye-bel.marī-yön. gönder-geç.düz. Jirō, hediyeyi Marī ye gönderdi (6) 次郎によってマリーさんにプレゼントをおくられた Jirō-niyotte Mar-īsan-ni purezento-wo okura-re-ta. Jirō-tarafından.Marī-Hanım-Yön. hediye-bel.gönder-geç.düz. Jirō tarafından, Marī Hanıma hediye gönderildi 35

45 Yukarıdaki ilk tümcede 2 konumunda bulunan hediye (purezento プレゼント ) öğesinin ikinci tümcede 3 konumuna çekildiği görülmektedir. Önceki yapıda 3 konumunda bulunan Marī (Marī マリー ) öğesinin ise 2 konumuna ilerlediği görülmektedir. 5 5 Japoncadaki ve Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapılara dönüşebilme durumları ilerideki bölümlerde daha ayrıntılı şekilde incelenecektir. 36

46 3. BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI IŞIĞINDA EDİLGENLİK Siewierska (a.g.e.), erlmutter ve ostal ın (977) Bağıntısal dilbilgisine göre edilgenliğin nesnenin özne konumuna taşınıp etken tümcedeki öznenin tümleç konumuna taşınması ya da öznenin tamamen tümceden silinmesine neden olan bağıntısal dönüşüm kuralı olduğunu iddia ettiklerini belirtmiştir. Edilgenliğin Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile gösteriminde en az iki tabaka bulunmaktadır. Edilgenlikteki ilk tabaka etken yapıdaki ilk tabaka ile aynıdır; fakat sonraki ve son tabaka, yapıda meydana gelen sözdizimsel değişimleri göstermektedir. 3.. Türkçedeki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi Bu bölümde Türkçedeki edilgen yapılar, edenli edilgen yapılar ve edensiz edilgen yapılar olmak üzere iki grupta incelenecektir Edenli Edilgen Yapılar: Siewierska (a.g.e.), bir edilgen yapının edenli edilgene dönüşebilmesi için şu özelliklere sahip olması gerektiğini belirtmiştir: a) Edenli edilgen yapılar, anlambilimsel içerikte belli özneye sahip olmalıdır. b) Edenli edilgen yapılar, kendisine karşılık gelen bir etken yapıya sahip olmalıdır. c) Edenli edilgen yapılardaki özne, kendisine karşılık gelen etken yapıdaki nesneye sahip olmalıdır. (62) Köpek çocuğu ısırdı. 37

47 (63) Çocuk köpek tarafından ısırıldı. Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi ilk tümce etken-geçişli ve tek öğelidir; eden öğesi yani, köpek ; erek öğesi yani 2 ise çocuk tur. İkinci tümce ise edilgen-geçişli ve tek öğelidir Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar Siewierska (a.g.e.), Bağıntısal Dilbilgisinde edilgen yapıların geçişsizliği Chomeur Kuralının doğal bir sonucu olduğunu belirtmiştir. Başka bir deyişle etken yapıdaki nesne edilgen yapıdaki özne konumuna terfi ettirilir; ve asıl özne boş konumuna getirilir. Bağıntısal Dilbilgisinde tek öğeli geçişli ve iki öğeli geçişli edilgen yapıların gösterimi şu şekilde 38

48 yapılmaktadır. (64) Hasan bavulu açtı. (65) Bavul Hasan tarafından açıldı. Edilgen yapının Bağıntısal Dilbilgisinde gösterimi olan ikinci şekilde ilk tabaka etken yapının gösterimi olan ilk şekildeki ilk tabaka ile aynıdır; fakat ikinci tabaka tümcenin sözdiziminde meydana gelen değişimleri göstermektedir. Buna göre etken tümcede özne konumunda olan Hasan rakamı ile nesne konumunda olan bavul ise 2 rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının uygulanması sonucunda ilk tabakada 2 rakamı ile gösterilen bavul 39

49 ikinci tabakada konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede konumunda bulunan Hasan özne konumunu kaybetmiştir. İki öğeli ve geçişli yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı bakış açısı ile gösterimi ise şu şekilde yapılmaktadır. Türkçede iki öğeli ve geçişli yapıların sözcük sıralamaları ve bunların edilgenlik durumları iki şekilde olmaktadır. Bu iki tümcenin bağıntısal dilbilgisi bağlamında gösterimi ise iki şekilde yapılmaktadır. (66) Öğretmen kitabı öğrenciye verdi. (67) Öğretmen tarafından öğrenciye kitap verildi. (68) Öğrenciye öğretmen tarafından kitap verildi. 40

50 . Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapılar edilgen yapıya iki biçimde dönüşmektedir. Bunlardan birincisi şu şekilde olmaktadır. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi ilk tabakada özne konumunda bulunan öğretmen öğesinin ikinci tabakada konumunu değiştirmemiş; son tabakada özne konumunu kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan kitap öğesi de ikinci ve son tabakalarda nesne konumu kaybetmiştir. İlk tabakada tümleç konumunda bulunan öğrenci öğesi ise önce 2 konumuna sonrasında ise konumuna ilerlemiştir. (69) Öğretmen kitabı öğrenciye verdi (70) Kitap öğretmen tarafından öğrenciye verildi 4

51 (7) Kitap öğrenciye öğretmen tarafından verildi. Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya diğer biçimi ise yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibidir. İlk tabakada özne konumunda bulunan öğretmen öğesi konumunu kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan kitap öğesi ikinci tabakada konumuna ilerlemiş ve son tabakada da konumunu korumuştur. İlk tabakada tümleç konumunda bulunan öğrenci ise edilgenleşme sonucunda ikinci tabakada 2 konumuna ilerlemiş; son tabakada ise konumunu korumuştur. Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya dönüşme biçimleri arasındaki fark ilk dönüşme biçiminde dolaylı tümleç konumunda bulunan öğrenci öğesinin konumuna 42

52 ilerlemesi; ikinci biçimde ise nesne konumundaki kitap öğesinin konumuna ilerlemesidir Edensiz Edilgen Yapılar Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar Bazı dilbilimciler edensiz edilgen yapıların öznesiz yapılar olduğunu bazıları ise öznesinin olduğunu fakat boş (dummy) bir özne olduğunu iddia etmişlerdir. Siewierska (a.g.e.), edensiz edilgen yapıların özelliklerini şu şekilde sıralamıştır ve şu şekilde de örneklendirmiştir: a) Edensiz edilgen yapıların belli bir özneleri yoktur. b) Bu tür yapılarda belirli olmayan bir insan öznesi vardır. (7) Adam çocuk tarafından vuruldu. Yukarıdaki ilk tümce tek öğeli-geçişli ve edilgen bir tümcedir. Etken tümcede özne konumunda bulunan çocuk edilgen tümcede özne konumunu kaybetmiştir; bunun yerine etken tümcede nesne konumunda bulunan adam edilgen tümcede özne konumuna yükselmiştir. (73) Adam vuruldu. 43

53 Yukarıdaki tümce de tek öğeli-geçişli ve edilgen bir tümcedir; ancak kişisiz edilgen tümcedir. Yani tümcede eden öğesi belli değildir yani gizlidir. Bu tümcedeki RO terimi belirsiz ad öbeği anlamına gelmektedir. Bu tümcede eylemi gerçekleştiren bir ad öbeği bulunmaktadır; çünkü eylem geçişli bir eylemdir; ancak bu tümcede eden öğesi belirtilmemiştir. (74) Dün partide çok içki içildi (75) Türkiye de sabah kahvaltısından sonra kahve içilir. Bu tümcelerde içmek eylemi geçişli bir eylemdir ve edeni belli olamayan edilgen eyleme dönüşmüştür Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar Geçişsiz yapılar, anlambilimsel olarak unaccusative ve unergative olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bu ayrım ise şu şekilde yapılmaktadır. Geçişsiz yapılarda yüklem iradesiz edimi betimlerken; unergative yapılardaki yüklem ise iradeli edimi betimlemektedir. Düşmek, boğulmak, kaybolmak gibi eylemler unaccusative; kaçmak, koşmak, yürümek gibi eylemler de unergativedir. Biktimir (986), Türkçedeki her iki yapının da edilgen yapıya dönüşebildiğini; ancak bu tür yapıların edilgen yapıya dönüşebilmesi için öznelerinin insan olması gerektiğini 44

54 belirtmiştir; ve bu durumu şu şekilde örneklendirmiştir. (76) Gölde boğulunur. (77) O semtte kolay kaybolunur. (78) ariste ölündü. Unaccusative yapıların edilgen yapıya dönüşebilmelerindeki bir diğer kural ise eylemin gelecek zaman olmaması, geniş ya da geçmiş zaman olmasıdır. (79) a. Bu yolda sık sık düşülür. b. Bu yolda sık sık düşüldü. c. Bu yolda sık sık düşülecek 6. (80) a. Burada ölündü. b. Burada ölünecek. Ergative eylemler gelecek zaman eki almazlar. Bunun sebebi Unaccusative yapılarda eylem iradesiz edim betimlediğinden gelecek zaman eki alamamaktadır. Unergative yapılarda ise bu durum şu şekilde örneklendirilmiştir. (8) Çayırlarda koşulur. (82) Bu yolda yürünür. (83) Gece sokakta havlanılıyor. Biktimir (a.g.e.), yukarıdaki son tümcenin dilbilgisel olarak doğru olmadığını iddia etmiş; ve bunun nedenini de bu tümcedeki öznenin insan olmadığını, köpekler olduğu şeklinde açıklamıştır. Türkçedeki edensiz edilgen yapıların en önemli bir diğer özelliği de edilgen yapıdaki 6 işareti dilbilgisel olarak yanlış olan tümceleri belirtmek için kullanılmıştır. 45

55 öznenin insan olmasının yanında belirsiz olması gerektiğidir. Biktimir (a.g.e.) bu durumu şu şekilde örneklendirmiştir. (84) a. Bu yetimhanede öksüz çocuklar tarafından çabuk büyünür. b.bu yetimhanede çabuk büyünür. Aşağıdaki bu örnekte de öznenin belirli olduğu ilk tümce dilbilgisel olarak yanlıştır; fakat öznenin belirsiz olduğu ikinci tümce dilbilgisel olarak doğru kabul edilmektedir. Türkçedeki geçişsiz yapıların edilgen yapıya dönüşmesi Bağıntısal Dilbilgisi kuramında gösterimi ise şu şekilde olmaktadır. (85) Burada düşülür. (86) Bu yetimhanede çabuk büyünür. 46

56 Ayrıca Türkçede gitmek gelmek gibi hareket bildiren geçişsiz eylemler de edensiz edilgen yapıya dönüşebilmektedir. (87) Hafta sonu adaya gidildi Çift Edilgenlik (Double assive) Türkçede çift edilgenlik biçimbilimsel olarak iki şekilde yapılmaktadır. Edilgen eylemin gövdesindeki biçimbirim -ıl,-il sesleri ile bitiyorsa ikinci edilgenlik biçimbirimi -ın, -in; -n ya da ın eki ile bitiyorsa ikinci edilgenlik biçimbirimi -ıl,-il olur. Özkaragöz (986)çift edilgenliğin özelliklerini şu şeklide sıralamıştır: 47

57 a) Anlambilimsel olarak ilk özne ve ilk nesne, belirsiz bir ad öbeği olmak zorundadır. b) Zaman, geniş zaman olmalıdır. c) Çift edilgenlik biçimbirimi, geçişli eyleme eklenmek zorundadır. (88) a. Burada yemek yenir. b. Burada yemek yenilir. (89) a. Bu odada adam dövülür. b. Bu odada dövülünür. (Özkaragöz; 986) Özkaragöz (a.g.e.) çift edilgenlik biçimbiriminin aynı zamanda yeterlilik biçimbiriminin öncesine ve sonrasına eklenebileceğini belirtmiş; ve bunu George ve Kornfilt ten (977) aldığı tümcelerle örneklendirmiştir. (90) Bu mesele halledilebilinir. (9) Burada çalışılabilinir. Yukarıdaki tümcelerde de görüldüğü gibi çift edilgenlik sadece geçişli eylemler için değil de aynı zamanda geçişsiz eylemler için de geçerli olmaktadır. Çift edilgenliğin Bağıntısal Dilbilgisi kuramında gösterimi ise şu şekilde yapılmaktadır. (92) a. Bu odada dövüldü. b. Bu odada dövülünür 48