PROFESYONEL FUTBOLCULARIN EMPATİK EĞİLİM DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA. Hasan AKA

Transkript

1

2 PROFESYONEL FUTBOLCULARIN EMPATİK EĞİLİM DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Hasan AKA YÜKSEK LİSANS TEZİ BEDEN EĞİTİMİ ve SPOR ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAZİRAN 2014

3 Hasan AKA tarafından hazırlanan Profesyonel Futbolcuların Empati Düzeylerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından OY BİRLİĞİ / OY ÇOKLUĞU ile Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman: Yrd. Doç Dr. M. Tamer SÖKMEN Beden Eğitimi ve Spor, Gazi Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum/onaylamıyorum Başkan : Yrd. Doç. Dr. Belgin GÖKYÜREK Beden Eğitimi ve Spor, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum/onaylamıyorum Üye : Yrd. Doç. Dr. Temel ÇAKIROĞLU Beden Eğitimi ve Spor, Karabük Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum/onaylamıyorum Tez Savunma Tarihi: 27/06/2014 Jüri tarafından kabul edilen bu tezin Yüksek Lisans Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum. Prof. Dr. Mustafa KEREM Sağlık Bilimleri Enstitüsü Müdürü

4 ETİK BEYAN Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, Kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, Bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. Hasan AKA

5 PROFESYONEL FUTBOLCULARIN EMPATİK BECERİ DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA (Yüksek Lisans Tezi) Hasan AKA GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Haziran 2014 ÖZET Profesyonel futbolcuların empati beceri düzeylerinin belirlenmesine yönelik bu araştırmada Davis in geliştirdiği, Engeler in Türkçeye çevirdiği Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (Interpersonal Reactivity Index: IRI) kullanılmıştır. Araştırmanın örneklem grubunu futbol sezonunda Spor Toto Süper Lig de yer alan ve rastgele seçilmiş 4 takımdan toplam 84 profesyonel futbolcu oluşturmaktadır. Elde edilen bulgular ve tartışmalar, futbolcuların empati düzeylerinin arttırılması gerektiğini göstermektedir. Özellikle spor ahlakına uygun davranışları geliştiren empatinin, sporculara bir beceri olarak kazandırılması gerekmektedir. Empatinin, sporcularda alt yapı eğitimi ile birlikte değerlendirilerek erken yaşlardan itibaren, sistemli bir eğitim programıyla geliştirilebileceği düşünülmektedir. Özellikle futbol gibi takım sporlarında sporcuların kendi takım arkadaşlarıyla ve rakip takım oyuncularıyla iletişimlerinin ve ilişkilerinin geliştirilebilmesi açısından da empati becerisi önem taşımaktadır. Bilim Kodu : 1301 Anahtar Kelimeler : Futbol, Empati, Spor. Sayfa Adedi : 58 Danışman : Yrd. Doç. Dr. M. Tamer SÖKMEN

6 A RESEARCH TO DETERMINE THE LEVEL OF EMPHATIC SKILLS OF PROFESSIONAL FOOTBALL PLAYERS (M. Sc. Thesis) Hasan AKA GAZi UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF HEALTH SCIENCES JUNE 2014 ABSTRACT In this research to determine the level of emphatic skills of professional football players, Interpersonal Reactivity Index which was developed by Davis and translated to Turkish by Engeler. The sample group of the research consists of randomly chosen 84 professional football players from 4 clubs who took place in the football season of Spor Toto Super League. The findings and arguments show that the level of empathy of the players must be increased. The empathy which develops suitable conducts for sport morality must be gained by players. It is thought that empathy can be developed with a systemized education programme since the early ages with the fundamental education. The skill of empathy is important for developing communication and relationship with players teammates and with also rival players especially in the team sports like football. Science Code : 1301 Key Words : Football, Empathy, Sports. Page Number : 58 Supervisor : Assist. Prof. Dr. M. Tamer SÖKMEN

7 TEŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca değerli yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren, kıymetli tecrübelerinden faydalandığım danışmanım Yrd. Doç. Dr. M. Tamer SÖKMEN e ayrıca emeğini ve iyiliğini hiçbir zaman unutmayacağım Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Öğr. Gör. Dr. Gülfem SEZEN BAKLÇIKANLI ya, Adıyaman Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Arş. Gör. Zait Burak AKTUĞ a ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim. Manevi desteğiyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan çok değerli eşime ve çocuklarıma şükranlarımı sunarım.

8 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET iv ABSTRACT..v TEŞEKKÜR.vi İÇİNDEKİLER.vii ÇİZELGELERİN LİSTESİ...viii SİMGELER VE KISALTMALAR...ix 1. GİRİŞ.1 2.GENEL BİLGİLER Empatinin Tanımı Empanin Tarihçesi Empatinin Öğretilmesi ve Geliştirilmesi Empati ile Karıştırılan Bazı Kavramlar Empati ve Sempati Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve Özdeşleşme Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve Sezgisel Tanı Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve Yer Değiştirme Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve İçtenlik Kavramlarının Karşılaştırılması Empatinin Önemi Empatinin Bileşenleri Duyuşsal Bileşen BilişselBileşen Algısal Bileşen Bildirim Bileşen Empati ve Spor Futbolun Kavramı Futbol Tarihçesi GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Yöntemi Evren ve Örneklem Evren Örneklem Veri Toplama Araçları 23

9 Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) Veri Toplama Araçlarının Saha Uygulama Süreci Verilerin Analizi ARAŞTIRMA BULGULARI Profesyonel Futbolcuların Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) nın Alt Boyutlarına İlişkin Bulgular TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR..41 EKLER EK 1. Anket formları: Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI)...47 ÖZGEÇMİŞ....48

10 ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Kişilerarası tepkisellik indeksi alt boyutlarının güvenirliği...25 Çizelge 3.2. Profesyonel futbolcuların fantezi alt boyutuna ait frekans, yüzde, tanımlama düzeyi ve ortalama değerleri Çizelge 3.3. Profesyonel futbolcuların empatik düşünce alt boyutuna ait frekans, yüzde ve tanımlama düzeyi ortalama değerleri..29 Çizelge 3.4. Profesyonel futbolcuların perspektif alma alt boyutuna ait frekans, yüzde ve tanımlama düzeyi ortalama değerleri.. 31 Çizelge 3.5. Kişilerarası tepkisellik indeksi (ırı) alt boyutlarının tanımlama düzeyi ortalaması ve standart sapması...32

11 SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı kısaltmalar açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. KISALTMALAR IRI : Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (Interpersonal Reactivity Index). MIC : Maddeler Arası Korelasyon Ortalaması. CITC : Düzeltilmiş Madde Toplam Korelasyonu. MCITC : Düzeltilmiş Madde Toplam Korelasyon Ortalaması.

12 iv PROFESYONEL FUTBOLCULARIN EMPATİK BECERİ DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA (Yüksek Lisans Tezi) Hasan AKA GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Haziran 2014 ÖZET Profesyonel futbolcuların empati beceri düzeylerinin belirlenmesine yönelik bu araştırmada Davis in geliştirdiği, Engeler in Türkçeye çevirdiği Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (Interpersonal Reactivity Index: IRI) kullanılmıştır. Araştırmanın örneklem grubunu futbol sezonunda Spor Toto Süper Lig de yer alan ve rastgele seçilmiş 4 takımdan toplam 84 profesyonel futbolcu oluşturmaktadır. Elde edilen bulgular ve tartışmalar, futbolcuların empati düzeylerinin arttırılması gerektiğini göstermektedir. Özellikle spor ahlakına uygun davranışları geliştiren empatinin, sporculara bir beceri olarak kazandırılması gerekmektedir. Empatinin, sporcularda alt yapı eğitimi ile birlikte değerlendirilerek erken yaşlardan itibaren, sistemli bir eğitim programıyla geliştirilebileceği düşünülmektedir. Özellikle futbol gibi takım sporlarında sporcuların kendi takım arkadaşlarıyla ve rakip takım oyuncularıyla iletişimlerinin ve ilişkilerinin geliştirilebilmesi açısından da empati becerisi önem taşımaktadır. Bilim Kodu : 1301 Anahtar Kelimeler : Futbol, Empati, Spor. Sayfa Adedi : 58 Danışman : Yrd. Doç. Dr. M. Tamer SÖKMEN

13 v A RESEARCH TO DETERMINE THE LEVEL OF EMPHATIC SKILLS OF PROFESSIONAL FOOTBALL PLAYERS (M. Sc. Thesis) Hasan AKA GAZi UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF HEALTH SCIENCES JUNE 2014 ABSTRACT In this research to determine the level of emphatic skills of professional football players, Interpersonal Reactivity Index which was developed by Davis and translated to Turkish by Engeler. The sample group of the research consists of randomly chosen 84 professional football players from 4 clubs who took place in the football season of Spor Toto Super League. The findings and arguments show that the level of empathy of the players must be increased. The empathy which develops suitable conducts for sport morality must be gained by players. It is thought that empathy can be developed with a systemized education programme since the early ages with the fundamental education. The skill of empathy is important for developing communication and relationship with players teammates and with also rival players especially in the team sports like football. Science Code : 1301 Key Words : Football, Empathy, Sports. Page Number : 58 Supervisor : Assist. Prof. Dr. M. Tamer SÖKMEN

14 vi TEŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca değerli yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren, kıymetli tecrübelerinden faydalandığım danışmanım Yrd. Doç. Dr. M. Tamer SÖKMEN e ayrıca emeğini ve iyiliğini hiçbir zaman unutmayacağım Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Öğr. Gör. Dr. Gülfem SEZEN BAKLÇIKANLI ya, Adıyaman Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Arş. Gör. Zait Burak AKTUĞ a ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim. Manevi desteğiyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan çok değerli eşime ve çocuklarıma şükranlarımı sunarım.

15 vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET iv ABSTRACT..v TEŞEKKÜR.vi İÇİNDEKİLER.vii ÇİZELGELERİN LİSTESİ...viii SİMGELER VE KISALTMALAR...ix 1. GİRİŞ.1 2.GENEL BİLGİLER Empatinin Tanımı Empanin Tarihçesi Empatinin Öğretilmesi ve Geliştirilmesi Empati ile Karıştırılan Bazı Kavramlar Empati ve Sempati Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve Özdeşleşme Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve Sezgisel Tanı Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve Yer Değiştirme Kavramlarının Karşılaştırılması Empati ve İçtenlik Kavramlarının Karşılaştırılması Empatinin Önemi Empatinin Bileşenleri Duyuşsal Bileşen BilişselBileşen Algısal Bileşen Bildirim Bileşen Empati ve Spor Futbolun Kavramı Futbol Tarihçesi GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Yöntemi Evren ve Örneklem Evren Örneklem Veri Toplama Araçları 23

16 viii Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) Veri Toplama Araçlarının Saha Uygulama Süreci Verilerin Analizi ARAŞTIRMA BULGULARI Profesyonel Futbolcuların Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) nın Alt Boyutlarına İlişkin Bulgular TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR..41 EKLER EK 1. Anket formları: Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI)...47 ÖZGEÇMİŞ....48

17 ix ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Kişilerarası tepkisellik indeksi alt boyutlarının güvenirliği...25 Çizelge 3.2. Profesyonel futbolcuların fantezi alt boyutuna ait frekans, yüzde, tanımlama düzeyi ve ortalama değerleri Çizelge 3.3. Profesyonel futbolcuların empatik düşünce alt boyutuna ait frekans, yüzde ve tanımlama düzeyi ortalama değerleri..29 Çizelge 3.4. Profesyonel futbolcuların perspektif alma alt boyutuna ait frekans, yüzde ve tanımlama düzeyi ortalama değerleri.. 31 Çizelge 3.5. Kişilerarası tepkisellik indeksi (ırı) alt boyutlarının tanımlama düzeyi ortalaması ve standart sapması...32

18 x SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı kısaltmalar açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. KISALTMALAR IRI : Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (Interpersonal Reactivity Index). MIC : Maddeler Arası Korelasyon Ortalaması. CITC : Düzeltilmiş Madde Toplam Korelasyonu. MCITC : Düzeltilmiş Madde Toplam Korelasyon Ortalaması.

19 1 1.GİRİŞ Sporun ne olduğuna ilişkin birçok tanım ve görüş bulunmaktadır. Bu duruma; sporun kapsamı, branşları, hedefleri, ve yapılış biçimlerinin farklı biçimde algılanıp değerlendirilmesi sebep olarak gösterilebilir [1]. Günümüzde eğitim sisteminin ayrılmaz bir parçası haline gelen sporun; çocuklarda yardımlaşma ve birlikte çalışma özelliklerinin kazandırılmasında etkisi olmaktadır [2]. Sportif etkinliğin kişilik üzerine etkilerini şöyle genellemek mümkündür; spor karakteri şekillendirir, takım sporları işbirliği yapmayı öğretir, bireysel sporlar kişisel disiplini geliştirir ve saldırganlık dürtülerini doğal yolla ve sosyal kurallara uygun olarak boşaltmayı öğretir [3]. Yardımlaşma denildiğinde ilk akla gelen unsurlardan birisi de empatidir. Empati kısaca kişinin kendisini karşısındaki insanın yerine koyarak onun duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlamasıdır [4]. Empatinin günlük hayatta bazı kazanımları vardır. Alçay (2009) bu kazanımları şöyle sıralamaktadır; Empati, her şeyden önce insanları birbirine yaklaştırır, iletişimi kolaylaştırır. Empati, kişiyi sosyalleştirir ve ilişkinin devamını kolaylaştırır. Bir başkasının içinde bulunduğu durumu anlamamıza yardım eder. Hoşgörüyü arttırır. Farklılıkları, iletişimi engelleyen yüksek ve kalın duvarlar olmaktan çıkarır, insanlığa ait birer zenginliğe dönüştürür. Kişiye çeşitli eğilimler kazandırır. Bu eğilimlerden bazıları şunlardır; sosyal uzlaşma yeteneği, ileri düzeyde farkındalık, iletişim becerisi, duygusal eğilimdir [5]. Empati üzerine yapılan çalışmalarda araştırmacılar, empatinin bilişsel yönü [6] ve duyuşsal yönü [7] üzerinde ayrı ayrı durmuşlardır; ancak genel kanı empatinin çok boyutlu bir yapısının olduğu yönündedir [8,9]. Empati ve spor üzerine yapılan çalışmalar artarak devam etmektedir [10-14]. Futbol geniş kitlelerin ilgi duyduğu, çok popüler bir spor dalıdır. İnsanların futbola olan ilgileri yalnızca seyirci olarak sınırlı kalmamaktadır; aynı zamanda sokaklarda, halı sahalarda ve spor kulüplerinde severek ve eğlenerek bu branşa aktif olarak katılım sağlamaktadırlar. Aynı zamanda yazılı ve görsel basında da kendisine geniş yer bulan futbola ilginin bu kadar fazla olması sonucunda profesyonel futbolcuların davranışları da önem kazanmaktadır. Özellikle oyun anında fiziksel temasın fazla olması ve tek hedefleri kazanmak olan futbolcuların

20 2 kazanmak uğruna spor ahlakının dışına rahatlıkla çıkabildikleri görülmektedir. Sezen-Balçıkanlı yaptığı bir çalışmasında sporda ahlaki ikilem yaratan durumlarla çok sık karşılaşıldığını, spor ortamında karşılaşılan bu tip ikilem durumlarında sporcuların seçiminin daha çok fair playe uygun olmayan davranışlardan yana olduğunu; spor branşları açısından genel bir durum değerlendirilmesi yapıldığında ise fair playe uygun olmayan davranışların en çok futbol branşında gerçekleştiğini belirtmektedir [12]. Hoffman da empatinin ahlaki ilkelerle doğrudan etkisi olduğunu belirtmektedir [15]. Ortaya çıkan bu durum, futbol oyununu saha içerisinde icra eden futbolcuların empati düzeylerinin geliştirilebilmesi adına neler yapılabileceğini düşündürmektedir. Futbolcuların empati düzeyleri nasıldır? Bir futbolcunun empatik becerisi davranışlarına ne derece yansır? soruları profesyonel futbolcuların empati düzeylerine ilişkin ilgi duyulmasını sağlamaktadır. Bu tablodan hareketle futbolcuların empati düzeyleri incelenmeye çalışılmıştır.

21 3 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Empati Tanımı Sosyal bir varlık olan insanın, tek olarak yaşaması mümkün değildir. Birey, yaşamı için gerekli fiziksel ihtiyaçları karşılasa da sosyal yaşamını sürdürebilmesi için kesinlikle başka insanlara ihtiyaç duyar. Kişi sosyal yaşamını devam ettirirken insanlarla ilişki kurmak ve bir arada yaşamak zorundadır. Bireyin başkaları ile kurduğu ilişkilerin olumlu sonuçlanması, kişinin ilk önce kendisini daha sonra da başkalarını anlayabilmesine ve kabul etmesine bağlıdır. İnsanların iyi ve kuvvetli bir ilişki kurabilme bilgi ve becerilerine sahip olmaması kişiler arasında iletişim bozukluğuna ve iletişim kopukluğuna neden olmaktadır. Sağlıklı bir iletişim kurabilme yeteneğine sahip olan kişiler duygu, düşünce ve isteklerini karşıya tam olarak iletebilmektedir. İnsanın karşısındakine duygu ve düşüncelerini iletebilmesi, kişinin kendine güvenini arttırmasını, yaşananları gerektiği gibi yorumlayabilmesini, kendi ve çevresindekilerle olumlu iletişim kurabilmesini sağlamaktadır. Empati kelimesi Antik Yunan kökenli empatheia ve Almanca kökenli einfühlung terimlerinden gelmektedir. Eş duyumun karşılığı olarak kullanılan einfühlung kelimesi Almancada bir başkasının yerine geçebilme, İngilizcede ise bir başkasının ayakkabısını giyebilme biçiminde ifade edilmektedir. Empati kelimesi Türkçede eşduyum olarak kullanılmaktadır. Özellikle iletişim alanlarında eşduyumlu anlayış ve eşduyumlu olma kavramlarının sıklıkla kullanıldığı görülmektedir [16]. Son yıllarda psikoloji, sosyal psikoloji, iletişim ve spor gibi birçok alana konu olan ve tartışılan empati kavramı, literatürde araştırmacılar tarafından değişik şekillerde tanımlanmaktadır. Lipps e göre empati, bireyin iç taklit yoluyla karşısındakini anlamaya çalışması olarak ifade edilmektedir da Lipps in bu tanımına farklı bir bakış açısı getiren Titchener empatheia terimini kullanmış ve İngilizceye empathy olarak çevirmiştir. Empatheia kelimesinin anlamını em ve patheia kelimelerinin sırasıyla içine ve algılama kelimelerinin birleşmesiyle vermeyi amaçlamaktadır. Yani, araştırmacının empatiyi bir içsel algılama süreci olarak gördüğü söylenebilmektedir. Bununla birlikte, Titchener içsel algılama ile karşıdaki insanın duygularının tamamıyla anlaşılamayacağını da belirtmektedir. Bu nedenle son dönemlerde empati kavramını başkasının duygularını bilmek gibi

22 4 bilişsel bir boyutta ve sosyal zihinsel bağlanma gibi sosyo-bilişsel bir boyutla ele almaya başladığı görülmektedir [17,18]. Carl Rogers (1975) empatiyi, bir kişinin belirli bir duruma ilişkin olarak karşısındaki kişinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, onun hissettiklerini hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi süreci olarak tanımlamaktadır. Bu tanımda temel üç öğe yer almaktadır. Bunlar: Bir kişi karşısındaki kişi ile belirli bir konuya ilişkin olarak empati kurmaktadır. Empati kuran kişi bu konuya ilişkin olarak empati kurduğu kişinin hissettiklerini hissetmektedir. Empati kuran kişi karşısındakinin duygularını anladığını, onun hissettiklerini hissettiğini, ona sözel olarak ya da başka davranışlarla iletmektedir [19]. Rogers tan önce ki yaklaşımlarda ise empati, bir insanın iletişim kurduğu insanın hangi durumlarda ne tür davranışlarda bulunacağının önceden tahmin edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Rogers ın empati tanımını oluşturan üç temel öğenin Rogers öncesi yaklaşımın empati tanımında yeri olmadığı anlaşılmaktadır. Rogers ın empati anlayışı ile Rogers öncesi empati anlayışı arasındaki başlıca farklılık, Rogers ın kendisinden önce sadece bilişsel düzeyde ele alınan empatiye duyuşsal boyut eklemesi olarak görülmektedir [20]. Dökmen e göre empati, bir insanın kendisini karşısındaki insanın yerine koyarak onun duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması şeklinde tanımlanmaktadır [21]. Dökmen (2009) e göre kişinin empati kurabilmesi için 3 temel öğe gerekmektedir: 1- Empati kuracak kişi, kendisini karşısındakinin yerine koymalı, olaylara onun bakış açısıyla bakmaya çalışması gerekmektedir. Her insan dünyaya, kendine özgü bir bakış tarzıyla bakmaktadır. Eğer bir insanı anlamak istiyorsak dünyaya onun bakış tarzıyla bakmalı, olayları onun gibi algılamaya ve yaşamaya çalışmamız gerekmektedir. Bunu gerçekleştirmek için de empati kurmak istediğimiz kişinin rolüne girmeli, onun yerine geçerek adeta olaylara onun gözlüklerinin gerisinden bakmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Karşımızdaki kişinin rolüne girerek empati kurduğumuzda, o kişinin rolünde kısa bir süre kalmalı, daha sonra bu rolden çıkarak kendi yerimize geçebilmemiz gerekmektedir. Aksi halde empati kurmuş sayılmamaktayız. Karşımızdaki ile özdeşim kurmak (ona benzemek) veya ona sempati duymak, empatiden farklı şeyler olarak görülmektedir [22].

23 5 2- Empati kurmuş sayılmamız için, karşımızdaki kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlamamız gerekmektedir. Empatiyi tanımlarken bu noktayı vurguladığımızda, empatinin iki temel bileşeninden söz edilmiş olmaktadır. Bunlar empatinin bilişsel ve duygusal bileşenleridir. Karşımızdakinin rolüne girerek onun ne düşündüğünü anlamamız, bilişsel nitelikli bir etkinlik olmaktadır [22]. 3- Empati tanımındaki son öğeyi, empati kuran kişinin zihninde oluşan empatik anlayışın, karşıdaki kişiye iletilmesi durumu oluşturmaktadır. Karşıdaki kişinin duyguları ve düşünceleri tam olarak anlaşılsa bile, anlaşıldığı ona ifade edilmezse empati kurma süreci tamamlanmış sayılmamaktadır [22]. Ernest e göre empati, diğer kişinin yerine kendini koymak ve diğer kişinin hissettiklerinin nasıl olduğunu kavramak olarak tanımlanmaktadır [23]. Mehrabian ve Epstein ise empatiyi başkasının duygusal deneyimine karşılık verebilme diye tanımlamaktadırlar [7]. Ünal (1972), empati terimini insanları anlama deyiminin karşılığı olarak kullanmaktadır [24]. Ivey, empati tanımına farklı bir bakış açısı getirmektedir. Ona göre, her insan belirli bir kültür içinde yaşamakta ve kültürden arınmış insan olmamaktadır. Bu nedenle karşıdaki kişi ile empati kurmak yeterli seviyeye erişememektedir. Karşıdaki kişinin içinde yaşadığı kültürü anlamak, bir anlamda bu kültürle de empati kurmaya çalışmak gerekmektedir [25]. Davis e göre empati, dünyanın nasıl göründüğü ve onun rolüne girerek anlaşılmaya çalışılması olarak tanımlanmaktadır [26]. Omdahl ise empatiyi, iletişimde alıcının hedef olarak karşıdaki kişiyle aynı şeyi yaşaması, benzer şeyi hissetmesi, olarak ifade etmektedir [27]. Kasatura empatiyi, başkalarının duygularını anlayarak, kendimizi onun yerine koyabilme yeteneği şeklinde tanımlamaktadır [28]. Alisinanoğlu ve Köksal ise empatiyi, bir bireyin kendisini karşısındakinin yerine koyarak onun duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi süreci olarak ifade etmektedirler [29]. Yukarıdaki tanımlarda da görüldüğü gibi, araştırmacılar tarafından empati farklı şekillerde tanımlanmaktadır. 2.2 Empatinin Tarihçesi Empati kavramının, Alman estetikçiler tarafından 19. Yüzyılın sonlarında Einfühlung kelimesi olarak kullanılmaya başlandığı görülmektedir yılında

24 6 biçim algısı ve estetik psikolojinin tartışıldığı bir toplantıda bir sanat eleştirmeni olan Edgar Wind, empati kavramının ilk kez Robert Vischer tarafından kullanıldığını ifade etmektedir [30]. Vischer empati kavramını; vücut formunun ve ruhun obje içine bilinçsiz bir şekilde yansımasını empati olarak adlandırmaktadır [31]. Lipps empatiyi, bireyin iç taklit yoluyla karşısındakini anlamaya çalışması olarak tanımlamaktadır da Lipps in bu tanımına farklı bir bakış açısı getiren Titchener empatheia terimini İngilizceye empathy olarak çevirmiştir. Empati kelimesinin içine ve algılama kelimelerinden gelmesi araştırmacının empatiyi içsel algılama olarak görmesini sağlamaktadır. Bununla birlikte, Titchener içsel algılama ile karşıdaki insanın duygularının tamamıyla anlaşılamayacağını da belirtmektedir [17]. Empati terimi, tarihsel süreç içerisinde çok çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır. Bu tanımlamalar tarihsel olarak onar yıllık periyotlar halinde şu şekilde ele alınabilmektedir; 1. Yirminci yüzyılın başlarından 1950 lerin sonlarına kadar empati, bilişsel nitelikli bir kavram olarak ele alınmaktadır. Özellikle 1950 li yıllarda empati, bir insanın, karşısındaki insanı tanıması, kendini onun yerine koyarak onun özellikleri hakkında bilgi sahibi olması anlamında kullanılmaktadır [32] lı yıllarda ise empatinin bilişsel boyutunun yanı sıra duygusal yönünün de bulunduğu, yani karşısındakinin hissettiği duyguların aynısını hissetmek olduğu vurgulanmaktadır. Ancak bilişsel yönünün gerekli olduğu ama empati için yeterli olmadığı belirtilmektedir [32] li yıllarda ise empati kuran kişi kendi üzerinde yoğunlaşmak yerine dikkatini karşısındaki kişiye vermektedir. Bu yaklaşımda kişi kendisinin ne demek istediğinden çok, karşısındakinin ne istediği üzerinde durmaktadır. Empati kuran kişi dikkatini karşısındaki kişiye vererek konuya O ne hissediyor? şeklinde yaklaşmaktadır [32] li yıllarda Ivey, bireyin içerisinde yaşadığı kültürden ayrı tutulamayacağını belirtmekte, bu nedenle karşısındaki kişinin kültürü ile de empati yapmanın gerekliliği üzerinde durmaktadır [32]. Bazı araştırmacılar empati kavramı yerine zaman içerisinde farklı isimler kullanmışlardır. Örneğin, Comipell ve arkadaşları duygusal duyarlılık, Stewart

25 7 özdeşim, Bender ve Hastorf sosyal duyarlılık, diğer araştırmacılarda kişiler arası algı, rol alma, perspektif alma, bakış açısı alma, insanları anlama kapasitesi, duygudaşlık, eşduyum, benmerkezcilik gibi isimleri kullanmışlardır [33,34] Empatinin Öğretilmesi ve Geliştirilmesi Empatik anlayış, günlük yaşamın nerdeyse her kesiminde iletişimi kolaylaştırma ve insanları birbirine yaklaştırma özelliğine sahip olmaktadır. Tek taraflı bir etkinlik olmayan empati için, hem empati kuran kişiye hem de empati kurulan kişiye faydasının olduğunu belirtmek gerekmektedir. Bundan dolayı insanlara empati ile ilgili verilecek eğitimin önemli olduğu kabul edilmektedir [35]. Eğitim yoluyla empati becerisine sahip olunabilecek olup olmadığı oldukça yoğun olarak tartışılmaktadır. Bununla ilgili farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Empatinin sonradan kazanılan bir yetenek olduğunu savunanlar kadar, empatinin doğuştan kazanılan bir yetenek olduğunu öne süren görüşler de bulunmaktadır. Bir yetenek olarak kabul edilen empati öğretilemez ancak eğitim verilerek bireylerde var olan empati yeteneği geliştirilebilmektedir. Empatinin insanlar arasında bu kadar güncel ve tartışma konusu olmasının nedeni, kişinin davranışlarını belirlemekte ve olumlu bir kişilik özelliği olgusunun oluşmasındaki rolünü belirlemektir [36]. Bireylerdeki empati yeteneğini geliştirmek için gerekli olan empati eğitim tekniklerine bakıldığında [37,38]. Didaktik Eğitim (Bilgi Verme) Tekniği: Bilgi verme anlamına gelen didaktik eğitimde öncelikli olarak konunun uzmanı tarafından empati ve iletişim ile ilgili teorik bilgiler sunulmaktadır [37,38]. Yaşantısal Eğitim Tekniği: Bireylerin bir başkasıyla gerçekleştirdiği terapötik iletişim, banttan, videodan veya gözlem odasında eğitimi veren uzman kişi tarafından izlenmekte ve eleştiriler getirilmektedir [37,38]. Rol Oynama Tekniği: Bireyler duruma göre; bazen karşısındakinin rolüne girerek, bazen kendisi olarak iletişim kurmaktadır. Rol oynama tekniğinde birey karşısındaki kişinin rolüne girerek, olaylara onun bakış açısından bakmaya, onun duygu ve düşüncelerini anlamaya, onun hissettiklerini hissetmeye çalışmaktadır. Empati karşımızdaki kişinin bakış açısından bakmak olarak tanımlandığında, empati eğitiminde rol oynama tekniğinin etkili bir yaklaşım olduğu da söylenebilmektedir [37,38].

26 8 Modelden Öğrenme Tekniği: Bireyin uygun modelleri gözlem odasından, banttan veya videodan izleyerek onları model alarak empatik iletişim kurmayı öğrenmesi olarak tanımlanmaktadır [37,38]. Yukarıda belirtildiği gibi empati becerisini geliştirebilecek teknikler hem teorik hem de uygulamalı olarak bireye kazandırılmaya çalışılmaktadır. Morrison, bireyin doğduğu günden itibaren empati yetisinin var olduğunu, çocukların doğdukları günden itibaren başkalarının ağlamasından rahatsız olduklarını, üç aylıkken mutluluklarını ve üzüntülerini yüz ifadeleriyle gösterebildiklerini anlatmaktadır [39]. Eisenberg (2001) empatinin kazanılmasında bireyin, çocukluk yıllarının ilk çağından itibaren aile ve sosyal çevre ile olan ilişkilerinin belirleyici bir unsur olduğunu ifade etmektedir. Empati yetisinin kazandırılmasında anne ve babaların, çocuklarının başkalarını anlamaya ve yardım etmeye yönelik çabalarını destekleyerek, onları ödüllendirerek, olumlu katkı sunabileceğini belirtmektedir. Bu tutumun aksine dayatmacı, cezalandırıcı, buyurgan tavırlarla içten empati eğiliminin kazandırılmasını düşünmek yanlış bir düşünce olmakla birlikte, olumsuz bir etki yapması söz konusu olmaktadır [40]. İyi bir empati kurulabilmesi için duygusal deneyim ve beceri kadar duygusal zekanın farkında olunması ve kullanılması da gerekmektedir. İnsanın, önce insanlar ve yaşam arasında bir ilişki olduğunun bilincinde olmasına ihtiyacı vardır. Başarılı bir empati kurmak duygusal becerilerimizin gücüdür. Empati bir temas sonucunda kurulmaktadır [41] Empati İle Karıştırılan Bazı Kavramlar Empati kavramı günümüzde kendisine yakın olan birçok kavram ile ilişkilendirilerek onların yerine de kullanılmaktadır. Empati kavramının diğer kavramların yerine kullanılması empatinin ne olduğunun açıklanmasında bir zorluk ortaya koyarken, aynı zamanda empatinin, farklı açılım ve ifadelerin yerine geçmesine neden olmaktadır. Empatinin ilişkili olduğu kavramların açıklanması hem empatinin ne olduğunun, hem de diğer kavramların gerçek anlamlarının bilinmesi bakımından önemlidir. Empatinin diğer kavramlarla benzer olduğu kadar, birçok yönüyle de farklılıkları bulunmaktadır. Empati kavramı en çok sempati, içtenlik, yer değiştirme

27 9 ve sezgisel tanı kavramları ile karıştırılmaktadır. Aşağıda empati kavramı diğer benzer kavramlar ile karşılaştırılmıştır [42] Empati ile sempati kavramlarının karşılaştırılması Empati ve sempati kavramları zaman zaman birbiri yerine kullanılan kavramlar olmasına rağmen empati ile sempati arasında içerik ve sonuç bakımından temel farklılıklar söz konusudur. Popüler kullanımda zaman zaman birbiri yerine geçen empati ve sempati kavramları, hem psikolojide hem de felsefede birbirinden ayrılmaktadır [40]. Eski Yunancadan sympatheia teriminin İngilizce karşılığı sympathy nin sözcük anlamı; birisi ile birlikte acı çekmektir [42]. Erdem (2012) ise sempatiyi, bir insanın karşısındakinin duygularına aynı şekilde katılması, anlamında tanımlamaktadır. Empatiyi de, kişinin duygularını koruyarak karşı tarafın da duygularını fark edip o şekilde davranması, olarak tanımlamaktadır. Bir insana sempati duymak demek o insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip olmak anlamına gelmektedir. Onunla birlikte acı çekmek, sevinmek, üzülmek gibi. Empati kurduğumuzda ise karşımızdakinin duygu ve düşüncelerini anlamak esas olmaktadır. Sempatide yandaş olmak esas olarak ele alınmaktadır. Empatide ise kendimizi sempati duyduğumuz kişinin yerine koymamız ve onu anlamamız gerekmemektedir. Sempatide karşındaki kişiyi anlamış olmak veya olmamak önemli bir yer tutmamaktadır. Önemli olan ona hak vermektir. Empati kurduğumuzda ise karşımızdaki kişiyle aynı duyguları ve görüşleri paylaşmamız gerekmez [43]. Empatide anlamak, sempatide ise anlamış olalım ya da olmayalım, karşımızdakine hak vermemiz gerekmektedir [42] Empati ve özdeşleşme kavramlarının karşılaştırılması Özdeşleşme, bir başkasının niteliklerinin, davranışlarının ve isteklerinin bir diğer kişi benliğine mal edilmesi haline denir. Bir kişi ile özdeşleşmek, o kişi gibi olmayı ve onun gibi davranmayı gerektirir. Burada birinci kişinin benliği silinerek yerine diğer kişinin benliği yerleştirilmektedir. Böylece, karşısındaki kişinin bakış açısını kaybederek, özdeşimlerimiz çerçevesinde değerlendirmeler yaparız ki buda yanlı bir yaklaşım tarzı olarak ele alınmaktadır. Kısacası özdeşim kurmak empatiyi zedeleyebilmektedir. Bu bakımdan özdeşleşmede, iki kişi aynı benliği paylaşırken, empatide iki ayrı benlik birlikte var olmaktadır [42,44].

28 Empati ve sezgisel tanı kavramlarının karşılaştırılması Sezgisel tanı ve empati hemen hemen birbirinin karşıtı kavramlar olarak görünmektedir. Sezgisel tanıda karşımızdaki kişinin yaşantısına bilinçli olarak katılmama durumu ortaya çıkar. Bir yaşantıyı gözlemleme ve gözleneni yorumlama söz konusu olmaktadır. Empatide ise, her türlü değerlendirmeden kaçınılmaktadır [44]. Sezgi, daha çok zihinsel etkinliklerin hızlı biçimde kullanılması olarak ifade edilmektedir. Benlik işlevleri açısından ele alındığında, empati deneyimleyen, sezgi ise gözlemleyen benliğin bir işlevi olarak kabul edilmektedir [45]. Sezgi, empati olmadan yanıltıcı olabilmektedir [16] Empati ve yer değiştirme kavramlarının karşılaştırılması Yer değiştirme kavramı, empatiyle sürekli karıştırılan bir kavramdır. Bir Kızılderili atasözü olan Bir başkasını anlayabilmek için, onun ayakkabılarını 3 dolunay boyu giymek gerekir. cümlesinde ayakkabılarını giyme sözcüğünün yerine koyma ifadesi ile aynı anlamda kullanıldığını söylemek mümkün görünmektedir. Rogers ın empatiyle ilgili yaptığı ilk tanımda bu şekildedir. Oysa bir kişi sadece bir başkasının yerine geçmekle de empati yapmış olmamaktadır. Empati sadece onun veya ötekinin yerine geçmekle kurulmaz. Elbette ki empatide ötekinin yerine geçilecek ama orada öyle durmak anlamına gelmemektedir. Onun gibi düşünmek, onun gibi anlamak, onun gibi hissetmek temel gereksinimleri olmaktadır. Bu nedenle sadece karşıdaki kişiyi taklit etmekle empati kurulmuş olmamaktadır [46] Empati ve içtenlik kavramlarının karşılaştırılması Bireyin samimi olma, içten davranış, içten olma durumu olarak adlandıran içtenlik kavramı ile empati birbirleriyle yakın ilişki içindedir. Empati bireyin başka birisinin iç dünyasına girip bunu kendi iç dünyası gibi yaşaması durumu iken, içtenlik bunu yaparken aynı zamanda kendi yaşantısını algılamak içinde çaba sarf etmesi durumudur. İçtenlik ve empati birbirini tamamlayan unsurlar olarak görülmektedir [44]. İçtenlik, saydam ve açık olmayı içermektedir. Danışanın kendi içsel yaşantılarını algılayabilmesini ve bunları danışma ilişkisi içinde yaşayabilmesini içermektedir. Empatinin sadece ön şartlarından biri olan içtenlik için, üç önemli adım bulunmaktadır [47]; Karşınızdakini tüm kalbiniz ile dinleyebilmek,

29 11 Kafanızdaki düşünceleri susturup, karşınızdaki insanı tüm benliğiniz ile algılayabilmek, Karşınızdakinin çıkarı için kendi kişisel çıkarlarınızdan vazgeçebilmek Empatinin Önemi 20. yüzyılın ikinci yarısında teknolojide, ekonomik ve sosyal alanda meydana gelen hızlı gelişmeler toplumların yapısını değiştirmiştir. Toplumların varlıklarını sürdürebilmesi için özellikle teknolojik alanda yaşanan değişimlere ayak uydurması gerekmektedir. Bu değişimlere ayak uyduran toplumlar varlıklarını sürdürmekte, ayak uyduramayan toplumlar ise yok olmaktadırlar. Böylesi var olma ilişkilerinin yaşandığı bir toplumsal yapı içerisinde eğitime önem verilmeye başlanmıştır. Eğitim ile düşünen, sorgulayan, üreten, araştıran, tartışan bireyler yetiştirilmektedir. Bu süreçte etkili bir iletişimin kurulması çok önemli gözükmektedir. Etkili iletişimin kurulmasında ise empati çok önemli bir yere sahip olmaktadır. Günlük yaşamın hemen her kesiminde empatik anlayış insanları birbirine yaklaştırmakta, iletişimi kolaylaştırmaktadır [48]. Empatik anlayış, insanlar arasındaki iletişimi kolaylaştırma ve onları birbirine yakınlaştırma özelliğiyle günlük yaşamdaki yerini almaktadır. İnsanlar kendileriyle empati kurulduğunda, anlaşıldıklarını düşünerek kendilerini daha iyi hissetmekte, diğer kişiler için önemli olduklarını anlamakta ve bu onları rahatlatmaktadır. İnsanlar empati kurabildikleri için topluma uyumlu olabilecekleri gibi, topluma uyum sağladıkları için de empati kurma becerilerini ve ilgilerini geliştirmiş olabilmektedirler. Empati, sadece kendisiyle empati kurulana yararı olan bir etkinlik değildir. Empatinin, empatiyi kuran kişi için de önemli bir durum olduğu bilinmektedir. Empatik becerileri ve eğilimleri yüksek olan, bu yüzden de diğer insanlara yardım eden kişilerin, çevreleri tarafından sevilme ihtimalleri artmaktadır [29,49]. Günlük yaşamda nasihat etmek, akıl vermek, öğütte bulunmak, teşhis etmek vb. gibi empati türlerine rastlanmaktadır. Burada kişinin yapmayacağı sözleri söylemesiyle veya seni anlıyorum, evet haklısın gibi doğrulayıcı hareketlerde bulunmakla kişi empati kurmuş sayılmaz. Empati kurabilmek için kişiyi iyi dinlemek ve kişiyi anladığımızı karşıya hissettirmek ve sonrasında kişiyi bulunduğu olumsuz durumdan kurtarmak için destekleyici önerilerde bulunmak gerekmektedir. Tanımladığımız durumu daha açık, anlaşılır bir hale getirerek karşımızdaki kişiye dikkatli ve ilgili olduğumuzu gösterirken seni tanımak ve anlamak için çaba

30 12 göstermeye istekliyim diyerek mesaj verilebilir ve konu hakkında demek istediğin şu mu? buradan şunu mu anlamam lazım? şeklinde sorular sorarak kişiyi daha iyi anlayabilir ve anlatılanları somutlaştırabiliriz [50]. Eğer bir kişi empatiyi başarmak istiyorsa, ilk önce diğer kişiyi değerlendirmekten kaçınması gerekmektedir. Eğer diğer kişi doğru veya yanlış, iyi veya kötü olarak değerlendirilirse, diğer kişinin davranışlarını bu etiketler altında görür. Diğer kişinin arzularını, yeteneklerini, deneyimlerini ve korkularını öğrenmek empati kurmaya olumlu katkılar sağlamaktadır. Diğer kişinin duygularının nasıl oluştuğunu onun bakış açısından görmeye çalışmak empati kurmak için gerekmektedir. Empati kurulmasında benzerlikler önemli bir rol oynamaktadır. Örneğin aynı yaş, cinsiyet, ırk ve eğitim seviyesinde olmak, özellikle diğer kişi ile aynı sosyal grup içerisinde bulunmak önem taşımaktadır. Gorden a göre bir kişinin karşısındaki ile empati kurarken eğer karşımdakinin yerinde olsaydım nasıl hissederdim ya da nasıl davranırdım? sorusuna cevap araması gerekmektedir [51]. Empatik anlayışta önemli olan diğerinin bakış açısını ya da rolünü o an için üstlenmektir. Örneğin, bir Kızılderili atasözü; bir anlaşmazlık olduğunda muhatabınızın ayakkabılarını giyerek sorunlara bakmaya çalışın demektedir. Bu atasözü empatiyi, kişiyi karşısındakinin yerine koyarak onun ayakkabılarını giyerek sembolize ederek, bakış açısının değişikliğine işaret etmektedir. İngilizcede kullanılan If I were in your shoes, eğer senin ayakkabılarının içinde olsaydım diye başlayan cümle, kişinin bakış açısını sadece o kişinin durduğu yerden bakarak doğru algılanabileceğini örneklemektedir. Ya da başka bir deyişle, aynı tepede durup farklı noktalara bakmaktansa, farklı tepelerden aynı noktaya bakabilmeyi başarmanın yolu empatiden geçmektedir. Kişilerarası iletişimde empatinin yeri bu yüzden başköşe olarak belirlenmektedir [44]. Empati, toplumların duygularını rahatlıkla ifade etmelerine ve dışa vurmalarına yardımcı olmaktadır [52]. Empatik becerisi gelişmiş olan toplumlarda şu özellikler görülmektedir [20]. Ana-baba, yetişkin ve çocuk rolleri birbirleriyle kaynaşmış halde, yetişkinin koordinatörlüğü altında sergilenmektedir. Doğallık bastırılmamaktadır. Kişinin aklına önem verilmektedir. Yaratıcılık teşvik edilmektedir.

31 13 Deneye ve gözleme önem verilmekte, hazır bilgiler test edilmeden kullanılmamakta, sınama-yanıma yoluyla öğrenme tercih edilmektedir. Kişilerin bizzat düşünmeleri, akıl yürütmeleri önemli olmakta, kendi aklına güvenen kişi gerektiğinde bir uzmana başvurmakta, uzmanın önerilerini ise yine aklıyla irdelemektedir. Topluma ve kişinin özerkliğine verilen önem dengeli bir şekilde verilmektedir. Bireyselleşme esas olmaktadır. İş ilişkilerinde önemli olan hiyerarşi, özel yaşamda gözetilmemektedir. Üst düzeyde empati kurulabilmekte, derin duygular paylaşılabilmektedir. Kişiler, sahip oldukları özellikler arasında ayrım yapabilmektedir. Yaşamda grilerin varlığı kabul edilmektedir. Her insanın iyi ve kötü yanları bulunabilmektedir. Kapsam biçimden önemli olmaktadır. Doğallık esastır, gereksiz süsün anlamı örtmesine izin verilmemektedir. Açık iletişim, doğrudan söyleme önemli olmaktadır. Sosyal gerçek bütün bütüne reddedilmemekte, ancak bu ikisi çeliştiğinde fiziksel gerçek tercih edilmektedir. İş ilişkilerinde, işin kendisi önemlidir, hiyerarşi, işin iyi yapılması için bir araç olmaktadır. Annelerin ve babaların görevi, çocuklara rehberlik etmektir. Rol uyumu bulunmaktadır. Çevreyle bütünleşmek, empati kurmak, bitkiler ve hayvanlar dahil olmak üzere çevreyi korumak ve yarına ulaştırmak, doğal olana zarar vermemek gerekmektedir [20] Empatinin Bileşenleri Bir kişiyle empatik iletişim kurabilmek için, öncelikli olarak o kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlamamız gerekmektedir. Karşımızdaki kişinin yalnızca duygularını ya da yalnızca düşüncelerini anlamak yeterli olmamaktadır. Empati kavramının tanımı gibi empatinin bileşenleri konusunda da farklı görüşler yer almaktadır. Bazı araştırmacılar empatinin bilişsel, duyuşsal ve güdüsel (motivasyon) yönünü, bazıları bilişsel yönünü, bazıları ise duygusal yönünü vurgulamaktadırlar [4].

32 14 Dökmen(1997) e göre empati kurmak isteyen birey karşısındaki kişiye özgü algısal alana girerek, olayları karşısındaki kişinin algıladığı ve yaşadığı gibi anlamaya başlaması gerekmektedir. Ancak bu durumda kendi düşünceleriyle değil de karşısındaki kişinin gözlükleriyle bakabileceğini vurgulamaktadır. Bilişsel empati duygusal empatinin ön koşulu sayılmaktadır. Kişilerin içinde bulundukları duygusal durumu inceleyerek anlamak, bilişsel bir süreci gerektirmektedir. Bilişsel empati duygusal empatiye göre daha pratik, stratejik ve araçsal yapıya sahiptir. Bir başka kişinin yerine geçmek ya da rol almanın duygusaldan çok bilişsel bir yetenek olduğu söylenebilmektedir. Fakat çoğu araştırmacının üzerinde uzlaştığı görüş, empatinin bilişsel ve duyuşsal bileşenlerden oluştuğu şeklinde olmaktadır [17]. Empatiyi oluşturan ana bileşenler konusunda birbirine yakın görüşler bulunmaktadır. Örneğin Kurdek ve Rodgon, algısal perspektif alma, bilişsel perspektif alma, duygusal perspektif alma olarak 3 e ayırırken, Hoffman, empatinin bilişsel, duygusal ve güdüsel olmak üzere 3 bileşeni olduğundan söz etmektedir. Ancak günümüzde empatinin 4 ana bileşeni olduğu kabul edilmektedir [42] Duygusal bileşen Empatinin duyuşsal bileşeni, kişinin karşısındaki kişinin duygularına duygusal yanıtı olarak ifade edilmektedir [42]. Kuramcılar ise empatinin duygusal yönünü, diğer kişinin duygularına duyarlı olma, diğer kişinin duygularını paylaşma becerisi olarak tanımlamaktadırlar. Bu bileşen, diğer kişinin yaşadığı duyguların neler olduğunu fark etme ile ilgilidir. Duygusal yön, empatik yaşantının çok önemli bir parçası olarak görülmektedir [53]. Goldstein ve Michaels e (1985) göre empatinin duygusal bileşeni, ben (öz) in diğerinin duygusuna karşı duygusal yanıtımı olarak tarif edilmektedir. Empatinin duygusal bileşeni, kişinin kendisini bir başkasının yerine koyarak o kişinin iç dünyasını, düşüncelerini algılaması ve bunun sonucunda o kişiden aldığı elektriklenme ile paylaşmanın ortaya çıkması biçiminde işleyen bir süreç olarak tanımlanmaktadır [54]. Empati denildiğinde sadece bilişsel değil, duyuşsal yönünün de olduğunu unutmamak gerekmektedir. Çünkü edinilen her bilginin kişinin algısı üzerinde hem bilişsel, hem duyuşsal bir etkisi olmaktadır [42].

33 Bilişsel bileşen Bilişsel açıdan empati, diğer kişinin ne düşündüğünü fark etmeyi içermektedir [42]. Diğer bir deyişle empati, bilişsel açıdan başkalarının düşüncelerini, niyetlerini, ihtiyaçlarını, duygularını vb. anlamaktan oluşan bilişsel bir süreç olarak tanımlanabilmektedir. Bilişsel empati de, diğerinin duygularını yaşamak yerine bu duyguların bilişsel olarak anlaşılması söz konusu olmaktadır. Bilişsel empati bireyin karşısındaki kişiyle aynı duyguları yaşamadan onun duygularını anlayabilmesi olarak ifade edilebilmektedir. Empatinin, bu bileşeni dikkatli gözlemi ve düşünmeyi gerektirmektedir. Karşısındaki kişinin duygularını, düşüncelerini hem sözel hem de sözel olmayan ipuçları yoluyla anlama becerisini içermektedir [53]. Bilişsel empati duyuşsal empatiye göre daha pratik, stratejik ve araçsal yapıdan oluşmaktadır. Burada önemli olan şey, rol almanın duyuşsal bir yetenekten çok, bilişsel bir yeteneğe gerek olduğudur [42] Algısal empati Empatinin algısal bileşeni kişinin, bir başkasıyla empati kurma deneyimindeki ilk adımı olarak görülmektedir. Diğer kişinin bakış açısını fark etmelidir ki bu hedef kişinin hareketlerine, yüz ifadesine, sesinin tonuna, konuşmasının içeriğine, zamanlamasına vb. tüm verilere dikkatini vermesini içermektedir [42]. Empati kuracak kişinin karşısındaki kişiyi dikkatli bir şekilde izlemesi gerekmektedir. O kişinin ifade ettiği hareketlere, yüzüne, sözlerine, ses tonuna, zamanlamaya ait tüm unsurlara bütüncül içine bakabilmesi gerekmektedir. Ancak bunları algıladıktan sonra empatiyi yapan kişinin duygusal ve bilişsel süreçleri bu imaj üzerinde çalışabilmekte, daha sonra da yaşantıların bildirimi aşamasına geçilebilmektedir [54] Bildirim bileşeni Empatinin bildirim bileşeni ile karşımızdaki kişinin duygu ve düşüncelerini anlamamız ve bunu ona iletmemiz ifade edilmektedir [42]. Diğer bir deyişle bildirim bileşeni, empati kurma sürecini tamamlamış sayılmamız için kişinin duygularını ve düşüncelerini anlamanın yanında onu anladığımızı kişiye iletmemizi gerektiren bir durum olarak tanımlanabilmektedir. Buna empatinin bildirim bileşeni denilmektedir. Yani empatide bildirim bileşeni bilişsel ve duygusal bileşenlerin sürecinde meydana gelen yaşantıların karşımızdaki kişiye iletilmesi veya hissettirilmesi gerekmektedir [5]. Günlük yaşantımızdaki empatide karşımızdaki kişinin

34 16 duygularını ve düşüncelerini tam olarak anlasak bile, eğer onu anladığımızı ona iletmezsek, empati kurma sürecini tamamlamış sayılmayız [42] Empati ve Spor Sporda asıl amacın yalnızca kazanmak olduğu ve bunun için her türlü aracın meşrulaştığı bir tutuma çoğu kez tanıklık edilmektedir. Kin ve nefret sarmalında rekabet korkunç bir şekilde ortaya konmaktadır. Sporun dostluk merkezli olduğu ve tatlı bir rekabeti barındırdığı sıkça belirtilir ancak bu ifade çoğu kez sözde kalmaktadır [55]. Spor deneyimlerinin sosyal bakış açısı kazanma yeteneğini geliştirdiği teorik olarak söylenebilmektedir [15]. Spor etkileşimleri, özellikle takım sporlarında, oyunu anlama yeteneği gerektirmektedir. Örneğin bir oyuncunun bazı durumlarda takım arkadaşının ne yapacağını tahmin etmesi gerekir, bu durum oyundaki farklı bakış açılarının karışık koordinasyonlarını içermektedir [15]. Empati ve sportif tecrübe arasındaki ilişki hakkında çok az şey bilinmektedir. Ancak sportif tecrübenin, diğerlerine karşı olan empatiyi azalttığı söylenmektedir. Rakip ile empati kurmak başarı amacı ile çelişebilmekte, takım arkadaşı ile empati kurmak ise kişisel performans üzerine odaklanmayı zedeleyebilmektedir. Dahası, bazı antrenörler kasıtlı olarak sporcusunun rakibi için endişelenmesini istememektedirler [55]. Kalliopuska 1987 yılında yaptığı bir araştırmasında sporcuların beysbol oynama süreleri uzadıkça empatinin bir öğesi olan duyarlılığı daha az gösterdiklerini bulmuştur. Empati düzeylerinde herhangi bir değişiklik gözlemlenmemiştir, ancak kızların erkeklerden daha duyarlı olduklarına dair sonuçlar elde edilmiştir [15,56]. Empati düzeyi yüksek olan kişilerin yardım etme davranışı duygusunun da yüksek olduğu yapılan çalışmalarda ispatlanmıştır [40]. Empatik duyarlılık üzerine yapılan bir başka çalışmada ise, bireysel sporlarla uğraşan antrenörlerin takım sporları ile uğraşan antrenörlerden daha fazla empatik duyarlılığa sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır [57]. Sporun empati gerektiren bir etkinlik olduğunu bize bu belirlemeler hatırlatmaktadır. Ancak dostluk ve barışa yönelik tutumu son dönemlerdeki fanatizm ötelemektedir. Aslında takımlar spor müsabakaları ve kişilerin kendilerini gerçekleştirmeleri için rakibe gereksinim duymaktadırlar. Yani karşı takım veya

35 17 sporcu olmadığında sporun rekabet düzeyinde bir anlamı da kalmaz. Futbolda rakibin yerde kalması durumunda topu taca atan rakip oyuncu bir empati örneği de sergilemektedir. Kimi zaman bu tip davranışlara, seyrek de olsa, rastlamak mümkündür. Spor karşılaşmalarında empati kültürü yeniden canlandırılabilirse, kazanma arzusunun her şeyin üzerinde olması gibi aşırılık gösteren durumlar da dengelenebilir [55]. Rekabet içeren spor ortamından daha farklı olan, beden eğitimi derslerinde de empati önem göstermektedir [15]. Kendini başkasının yerine koyarak düşünme ve onun duygularını hissetmeye çalışma gibi duygusal yönler beden eğitimi dersindeki empati alıştırmalarında vurgulanır. Asıl hedef, ötekini daha iyi anlamak ve ona karşı kalıcı ve olumlu bir anlayış geliştirmektir. Anlayış, ön yargıları gidermekte, saldırganlığı önlemekte ve toplumsal tutumları geliştirmektedir. Beden eğitimi derslerinde empati alıştırmalarına kaynak oluşturabilecek değişik durumlar sürekli gündeme gelmektedir [58] Futbol Kavramı Futbol ölçüleri belirlenmiş geniş bir alanda on bir kişiden oluşan iki takımın katılımıyla, oyun kuralları belirlenmiş, sonucunun kalelere atılan ya da yenilen gollerle belirlendiği, el harici vücudun her yerinin kullanılarak oynandığı bir spor dalı olarak tanımlanmaktadır [59]. Diğer bir tanımla futbol, on birer kişiden oluşan iki takım arasında oynanan ve oyuncuların şişirilmiş bir topu, el ve kollarını kullanmadan rakip kaleye atmaya çalışmasına dayanan oyundur [60]. Bütün spor dallarında olduğu gibi futbol oyununun da kuralları ve top ile ilgili ölçüleri belirlenmiştir. Temel olarak belirlenmiş kurallara göre futbol sahası dikdörtgen biçiminde uzunluğu metre genişliği ise metre arasında olması gerekmektedir. Ancak uluslararası maçlarda bu ölçüler uzunluk metre genişlik metre arasındadır. Oyun alanı beyaz çizgilerle belirlenmektedir. Kale çizgilerinin tam ortasında birer kale bulunmaktadır. Kale iki kale direği ve bir üst direkten oluşmaktadır. İki direk arası 7 32 metre, üst direğin yerden yüksekliği ise 2 44 metredir. Kale önlerinde kale çizgisine bitişik olmak üzere x metre boyutlarında ceza alanı bulunur ve bu alan içerisinde kaleciler topa elleri ile müdahale edebilirler. Futbol topunun çevresi 68-71cm. ağırlığı ise gr. civarında olması gerekmektedir. Yalnızca kaleci, ceza sahası içerisinde topa elle

36 18 müdahale edebilmekte; diğer oyuncular, elleri ve kollarıyla topa dokunamamaktadır. Oyunda bir orta, iki yardımcı ve bir de dördüncü hakem olmak üzere toplam dört hakem bulunur. Oyun, 45 er dakikalık 2 devre halinde oynanır [61]. Futbolun bütün dünyada en çok izlenen ve sevilen spor dalı olması, kurallarının çok basit ve anlaşılırlığıyla birlikte insanların rahatlıkla sokak aralarında iki taş, bir plastik topla oynayabilecekleri basit bir oyun olması ile ilişkilendirilebilmektedir. Basketbol oynamak istediğinizde en azından potası olan bir okul ve iyi bir ayakkabıya sahip olunması gerekmektedir [62]. Futbolun ilk zamanlarında teknik beceriye dayalı bir oyun olmasına rağmen, günümüzde teknolojinin hızla ilerlemesi futbolun güç, teknik, kolektif bir oyun halini almasına neden olmuştur. Diğer taraftan futbol sahalarının güzelleşmesi, gelişmiş top ve formalar, sporcuların fiziksel gelişimini sağlayacak beslenme programları, fitness salonlarının da artmasıyla daha atletik sporcuların artması futbolun gelişimine katkıda bulunmaktadır [63]. Futbola sadece bir spor dalı, bir oyun olarak bakmanın yanında aynı zamanda bir sanatın, kültürün, tanışmanın, birlikteliğin ve toplumsallaşmanın bir aracı olarak da bakmak gerekmektedir. Futbol çok büyük paraların döndüğü endüstriyel bir sektör olmasının yanında, insanların uğruna öldüğü ve öldürdüğü bir ideoloji, kitleleri sürükleyen bir çılgınlık, tüm yaşamı idare eden bir din olarak görülebilmektedir. Bugün modern futbol çok daha hızlı, teknik ve işbirliğinin ön planda olduğu, daha süreklilik kazanmış bir oyun olarak ortaya çıkmaktadır. Bilimsel olarak tarif etmek gerekirse gol atmak ve gol yemek olarak tanımlanabilmektedir [64] Futbolun Tarihçesi Futbolun, tarihte ilk olarak nerede ve ne zaman oynandığı kesin olarak bilinmemektedir. Türklerde Tepük Antik Yunanda Episkiros, Roma da Harpastum, adı altında futbol benzeri oyunların oynandığı görülmektedir. Kaynaklara bakıldığında Asya da; Çin, Japonya, Hindistan, Afrika'da; Mısır, Amerika'da; Meksika, Avrupa'da; Yunanistan, İtalya, Fransa ve İngiltere futbolun ilk oynanmış olduğu ülkeler olarak gösterilmektedir [65]. Dünyanın ilk uygarlıklarından biri olarak kabul edilen Mısır da mezarlıklardaki duvar resimlerinde ayakla top oynayan insan figürlerine rastlanmakta, hatta 2500 yıl

37 19 öncesinden kalma, 7,5 cm çapında deri veya ketenden yapılmış toplar günümüzde kimi müzelerde sergilenmektedir [66]. Uluslararası Futbol Federasyonları Birliğinin (FIFA) resmi internet sitesine göre ise futbolun ilk olarak ortaya çıktığı ülke Çin olarak belirtilmektedir. Dünyanın düzenli ordu sistemini ilk kuran topluluklardan olan Çin de M.Ö yıllarında askerlere, yere dikilmiş iki mızrak arasından bir topu tekmeleyerek geçirme talimi yaptırıldığı, bugüne kadar ulaşan tarih bilgileri arasında gözükmektedir [66]. Çinliler bu oyunu ts u kü olarak adlandırmışlardır. Sözcük anlamı itibarı ile ts u kü topu (kü), ayakla oynamak (ts u) şeklindedir. Çinlilerin oynamış oldukları bu oyun, yaklaşık onar kişiden oluşan iki takımın dört köşeli bir oyun sahasında, başlangıçta içi tüy dolu deriden yapılmış bir topu, bambu direklerinden yapılmış ve fileyle örülmüş olan yaklaşık beş metre yüksekliğindeki bir kaleye sokulmaya çalışılması esasına dayanmaktadır. Bu oyun kısa sürede popüler bir hale gelmiş, askerlerden sonra rahipler, imparatorlar ve generallerinde oynadığı bir oyun haline gelmiştir. Zaman geçtikçe kurallar sabitlenmeye başlamış, T ang hanedanlığı zamanında ise T u Shu Tsi Ch eng ansiklopedisinde futbola ilişkin kurallar belirlenmeye başlamıştır [67]. Türklerinde top tekmeleme isteğine kayıtsız kalmadığını görülmektedir. Bazı kaynaklara göre futbolun anavatanı yine Orta Asya dır. Kaşgarlı Mahmut un Divanü Lügatit Türk ünün birinci cildinde, eski Türklerin futbol oyununun çok benzeri olan tepük oyununu oynadıkları belirtilmektedir [66]. Futbolun İngiltere de ortaya çıkışı da ayrı bir tartışma konusu olmaktadır. Fransızlar, bu oyunun Normanlar tarafından İngiltere ye götürülen La Soule den türediği görüşünü savunmaktadırlar. İtalyanlar ise İtalya dan gitmiş olduğunu ileri sürmektedirler. İngilizler de ayak topu oyununun kendileri tarafından icat edilmiş milli sporları olduğu tezini savunmaktadırlar [68]. Gerçek menşei neresi olursa olsun, ayakla oynanan top oyununun İngiltere de Futbol haline dönüştüğü ve oradan da dünyanın dört bir yanına yayıldığı gerçeğin ta kendisidir ve dünyanın birçok yerine de bu cazip oyunu götürenlerin yine İngilizler olduğu tarihte belirtilmektedir [69]. Modern futbola geçiş, 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşmektedir. Bu dönemde futbol, İngiltere de zenginlerin ve aristokratların oynadığı, elit kolejlerde oynanan ve belirli bir zengin kesim tarafından ilgi gören bir oyun haline geldiği belirtilmektedir. Böylece yüzlerce yıl avama özgü bir oyun olan

38 20 futbol, seçkinlerin benimsediği bir spor haline dönüştüğü ve İngiltere dışına da hızla yayılmaya başladığı ifade edilmektedir [70] yılında, futbolda profesyonelleşme gündeme gelmekte ve bunu 1888'de profesyonel futbol ligi karşılaşmalarının başlaması izlemektedir. 19.yüzyılın sonlarına doğru futbol İngiltere'den Avrupa kıtasına ve oradan da tüm dünyaya yayılmaktadır yılında kurulan International Board, futbol kurallarının uygulanması, değiştirilmesi, anlaşmazlıkların çözülmesi için ulusal federasyonlarca 1886 yılında en yetkili kurum olarak tanımlanmaktadır. Evrensel bir spor olan futbolda uluslararası karşılaşmaların artması üzerine 1904 yılında Uluslararası Futbol Federasyonu (Federation Internationale de Football Associations) FIFA kurulmuştur [66]. Modern futbolun ilk kuralları federasyonun doğuşuyla birlikte koyulmaya başlanmaktadır. Topun ağırlığı, takımların on bir oyuncudan oluşması, yasak hareketler, sahanın büyüklüğü gibi ayrıntılar kayda geçirilmektedir. İlk resmi maç 1866 da Sheffield ile Londra arasında oynandıktan sonra imparatorluğun zirvesindekiler kendi adlarına maçlar düzenlemekte ve futbolun önlenemez yükselişi de bu zamanda başlamaktadır [66] de kalecinin topu elle tutması te kalelere üst direk konulması ve topa kafa ile vurma izni da ise korner atışlarının kabul edilmesi. Penaltı kuralının 1891 yılında literatürdeki yerini alması da maç süresinin 90 dakika, saha ölçülerinin 118,4 ve 91,4 metre olmasının kararlaştırılması de Yeni Zelanda, 1893 te Arjantin, 1895 te Şili, İsviçre ve Belçika, 1898 de İtalya, 1899 da Hollanda ve Danimarka, 1900 yılında ise Almanya ve Uruguay ın kendi federasyonlarını kurmaları. Bugün 200 den fazla ülkeyi bünyesinde barındıran FIFA nın temelinin 1904 yılında atılması. FIFA tarafından düzenlenen ilk Dünya Kupası (Jules Rimet Kupası) maçları, 1930 yılında Uruguay da yapılması ve aynı yıl Dünya Kupası karşılaşmalarının Olimpiyat Oyunları arasında dört yılda bir oynanmasının kararlaştırılması yılında kurulan Avrupa Futbol Federasyonları Birliği nin (UEFA) düzenlediği Avrupa Şampiyon Kulüpler Kupası 1956 yılında, Avrupa Kupa Galipleri Kupası nın ise 1963 yılında oynanmaya başlaması [66].

39 21 Bütün spor dallarında olduğu gibi futbolda da rakip sporcular, taraftarlar, yöneticiler ve hocalar arasında tartışmaların, hatta kavgaya kadar uzanan durumların ortaya çıktığı görülmektedir. Ortaya çıkan bu tablo futbolda empatinin geliştirilmesi adına neler yapılması gerektiğini düşündürmektedir. Yapılan çalışmada, bir futbolcunun rakip ve kendi takım arkadaşlarını anlaması için hangi davranışları göstermesi gerektiği, bir futbolcunun empati düzeyini arttırabilmek için hangi özelliklere sahip olması gerektiği sorularına cevap aranmaktadır. Yapılan çalışmanın amacı, profesyonel futbolcuların empatik düzeylerini belirlemekle beraber, bundan sonra yapılacak olan çalışmalara da yeni bir ufuk açmaktır.

40 22

41 23 3. GEREÇ VE YÖNTEM Bu bölümde, araştırmanın yöntemine değinilmiştir. Araştırmada kullanılan model, araştırma grubu, verilerin toplanması ile ilgili yapılan çalışmalar ve araştırmada kullanılan, istatistiksel teknikler açıklanmıştır Araştırmanın Yöntemi Profesyonel futbolcuların empati düzeylerini inceleyen bu araştırmada betimsel ve taramaya yönelik bir yöntem uygulanmış ve araştırma iki aşamadan oluşmuştur. Araştırmanın ilk aşamasında ilgili literatür taranarak mevcut bilgiler sistematik bir şekilde verilmiş ve konu hakkında teorik bir çerçeve oluşturulmuştur. Araştırmanın ikinci aşaması olan uygulama aşamasında ise amaca ulaşmak için geliştirilen ölçek araştırma grubuna uygulanmıştır Evren ve Örneklem Evren Bu araştırmanın evrenini Futbol Sezonu Spor Toto Süper Lig de yer alan 18 profesyonel futbol takımından toplam 399 futbolcu oluşturmaktadır [71]. Araştırmanın evrenine yabancı uyruklu futbolcular dahil edilmemiştir Örneklem Araştırmanın örneklemini, futbol sezonunda Spor Toto Süper Lig de yer alan 18 takım içerisinden rasgele seçilmiş 4 takımdan (M.P. Antalyaspor, Beşiktaş, Gençlerbirliği, Kasımpaşa) toplam 84 profesyonel futbolcu oluşturmaktadır Veri Toplama Araçları Bu araştırmada profesyonel futbolcuların empati düzeyleri Davis [8] tarafından geliştirilen, Engeler [72] tarafından Türkçeye çevrilen Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (Interpersonal Reactivity Index:IRI) ile ölçülmüştür Kişilerarası tepkisellik indeksi (ırı) Davis in [8,9,73] Kişilerarası tepkisellik indeksi(iri) beşli likert tipte ve 28 maddeden oluşan bir ölçektir. Ankette her soru için 0 ile 4 arasında puan verilmektedir. Bu ölçek, her biri 7 maddeden oluşan 4 alt boyuttan oluşmaktadır. Bunlar: Perspektif Alma, Empatik Düşünce, Kişisel Sıkıntı ve Fantezi alt

42 24 boyutlarıdır. Perspektif Alma diğerlerinin psikolojik açıdan bakış açısını kişinin kabullenebilmesini ölçer, Empatik Düşünce kişinin diğer kişilere karşı sıcaklık, yakınlık, alaka gibi duyguları ve zor durumda olanlara karşı duyulan ilgiyi ölçmektedir. Kişisel sıkıntı alt boyutu gergin ortamlarda, kişisel ilişkilerin olduğu durumlarda kişinin endişe veya rahatsızlık derecesini ölçmektedir. Fantezi alt boyutu ise, kişilerin kitaplardaki, filmlerdeki ve oyunlardaki hayali karakterlerin yerine kendini koyabilme eğilimini belirlemektedir [8,73]. Bu araştırmada, üç alt boyuttan (fantezi, perspektif alma, empatik düşünce) yararlanılmıştır. Bu alt boyutlar empatinin bilişsel ve duyuşsal özelliğini yansıtmaktadır. İlgili literatür incelendiğinde araştırmanın niteliğine göre IRI nin farklı alt boyutlarının kullanıldığı görülmektedir [74,75]. IRI nın Türkçe versiyonunun güvenilirliği ve psikometrik nitelikleri Engeler [8,76] tarafından yapılmıştır. Buna göre, ölçeklerin geçerlilik ve güvenilirlik çalışmasından önce dört ayrı pilot çalışma uygulanmıştır. Pilot çalışmalar Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi nde çeşitli bölümlere kayıtlı lisans öğrencileri üzerinde gerçekleştirilmiştir (n=156). Her bir pilot çalışmanın sonunda Cronbach Alfa hesaplanarak madde analizi yapılmış ve madde analizinin sonucuna göre düşük performans gösteren veya çalışmayan maddeler değiştirilerek bir sonraki pilot çalışmada tekrar test edilmiştir [76]. Test-tekrar test için 46 katılımcıdan oluşan bir alt gruba ölçek iki kere uygulanmıştır. Test-tekrar test aralığı gündür. Pilot çalışmaların sonunda ölçeklerin yüksek güvenilirlik değerlerine sâhip olduğu görüldükten sonra esas çalışmaya geçilmiştir [76]. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi nde çeşitli bölümlerde ve İstanbul Üniversitesi, Tıp Fakültesi ne kayıtlı lisans öğrencileri araştırmanın popülasyonunu oluşturmaktadır. Analizler toplam 214 kişinin üzerinde yapılmıştır [76]. Ölçeğin standart alfa değerleri ve psikometrik nitelikleri hesaplanmıştır. IRI alt boyutlarının psikometrik özellikleri çizelge 1 de verilmiştir [76].

43 25 Çizelge 3.1. Irı alt boyutlarının güvenilirliği ALT BOYUTLAR MIC MICTC CTC Minimum CTC Maksimum ALFA Fantezi Empatik Düşünce Perspektif Alma MIC: Maddeler arası korelasyon ortalaması, MCITC: Düzeltilmiş madde-toplam korelasyon ortalaması, CITC: Düzeltilmiş madde-toplam korelasyonu. Alt boyutların iç tutarlılıkları,60 ın üzerindedir. MIC değerleri Fantezi, Empatik Düşünce ve Perspektif Alma için,20 nin üzerinde olduğundan alt boyutlar birimsel (üniter) yapıdadır. MCITC değerleri,30 un üzerindedir. Alt boyutların psikometrik nitelikleri çok iyi düzeydedir. Fantezi, Empatik Düşünce ve Perspektif Alma için iç tutarlılıklar Davis [9] tarafından rapor edilen iç tutarlılıklara oldukça yakındır [76]. Geçerlilik için ölçek skorlarının cinsiyetle olan ilişkisi ve alt ölçeklerin birbiriyle olan korelasyonu değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, IRI alt boyutlarının çok iyi iç tutarlılığa, test-tekrar test korelasyonuna ve psikometrik niteliklere sahip olduğu bulunmuştur. Tüm alt boyutların az madde sayısına rağmen iyi psikometrik özellikler sergilediği görülmüştür [76] Veri toplama araçlarının saha uygulama süreci Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) futbol sezonunun başlangıcında Spor Toto Süper Lig de yer alan 4 takımdan 84 profesyonelfutbolcuya uygulanmıştır. Anket araştırmacı tarafından, takım antrenörleri veya yardımcı antrenörler eşliğinde futbolcular tarafından doldurulmuş; uygulama esnasında yöneltilen sorular cevaplandırılmıştır, takımlardaki yabancı uyruklu futbolcular araştırma dışında tutulmuştur.

44 Verilerin Analizi Araştırmada elde edilen veriler bilgisayarda SPSS (Statistical Pakage For Sacial Scientists for Windows Release 21,0) programında analiz edilmiştir. İstatistiki yöntem olarak; ölçeklerin alt boyutlarına ait frekans, yüzde dağılımları, standart sapma ve ortalama değerleri hesaplanmıştır.

45 27 4.BULGULAR 4.1. Profesyonel Futbolcuların Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) nin Alt Boyutlarına İlişkin Bulgular Kişilerarası Tepkisellik İndeksi(IRI) alt Boyutlarının Frekans, Yüzde, Standart Sapma ve Tanımlama Düzeyi Ortalama değerleri yer almaktadır. Çizelge 4.2. Profesyonel futbolcuların fantezi alt boyutuna ait frekans, yüzde ve ortalama değerleri Fantezi Beni Hiç Tanımlamıyor Beni Çok Az Tanımlıyor Beni Kısmen Tanımlıyor Beni Oldukça Tanımlıyor Beni Tam Olarak Tanımlıyor f % f % f % f % f % _ X SS Başıma gelebilecek olaylar hakkında düzenli olarak 2 2,4 6 7, , , ,1 2,86 1,031 düşünüp hayaller kurarım. Romandaki karakterlerin hisleriyle gerçekten 14 16, , , ,0 9 10,7 1,94 1,245 ilgilenirim. Film veya oyun izlerken genellikle objektif olurum , , ,4 2,87,741 ve çoğunlukla müdahil olamam. Nadiren iyi bir kitap veya oyuna aşırı derecede , , ,6 2,95,710 yoğunlaşırım. Oyun veya film izledikten sonra, karakterlerden 17 20, , , ,0 9 10,7 1,86 1,300 biriymişim gibi hissederim. İyi bir film izlediğimde, kendimi rahatlıkla ana karakterin yerine 9 10, , , , ,7 2,36 1,209 koyabilirim. İlginç bulduğum bir hikâye veya romandaki olaylar eğer benim başıma gelseydi nasıl hissederdim diye düşünürüm. 3 3,6 5 6, , , ,4 2,32 1,121 Beni hiç tanımlamıyor ( ), Beni çok az tanımlıyor ( ) Beni kısmen tanımlıyor ( ) Beni oldukça tanımlıyor ( ), Beni tam olarak tanımlıyor ( ) Çizelge 4.2. de Fantezi alt boyutuna ait ifadeler yer almaktadır. Buna göre, Başıma gelebilecek olaylar hakkında, düzenli olarak düşünüp hayaller ve fanteziler kurarım ifadesini araştırmaya katılan profesyonel futbolcuların, %33,3 ü beni oldukça tanımlıyor olarak değerlendirmektedir. İfadenin beni hiç tanımlamıyor ve beni çok az tanımlıyor seçeneklerinin toplam oranı %9,5 dir. İfadenin aldığı ortalama değer 2,86 dır. Romandaki karakterlerin hisleriyle gerçekten ilgilenirim ifadesi, beni oldukça ve tam olarak tanımlıyor seçenekleri

46 28 futbolcuların %35,7 sini oluştururken, beni hiç, çok az ve kısmen tanımlıyor seçeneklerinde bu oran %64,3 e ulaşmaktadır, ifadenin aldığı ortalama değer 1,94 tür. Film veya oyun izlerken genellikle objektif olurum ve çoğunlukla müdahil olamam ifadesi futbolcuların %65,4 ü tarafından beni oldukça ve tam olarak tanımlıyor olarak değerlendirilmiştir. Kısmen tanımlıyor olarak değerlendirenlerin oranı %34,6 dır. Bu ifadenin ortalama değeri 2,87 dir. Nadiren iyi bir kitap veya oyuna aşırı derecede yoğunlaşırım ifadesi araştırmaya katılan futbolcuların %27,4 ünü kısmen tanımlıyor, %50 sini oldukça tanımlıyor, %22,6 sını tam olarak tanımlıyor şeklinde değerlendirilmiştir. İfadenin ortalama değeri 2.95 dir. Oyun veya film izledikten sonra karakterlerden biriymişim gibi hissederim ifadesi araştırma grubunun toplam %40,4 ü tarafından hiç tanımlamıyor ve çok az tanımlıyor, %23,8 i kısmen tanımlıyor, %25 i tarafından da oldukça tanımlıyor şeklinde değerlendirilmiştir. İfadenin genel ortalaması 1,86 dır. İyi bir film izlediğimde kendimi rahatlıkla ana karakterin yerine koyabilirim ifadesini futbolcuların toplamda %52,4 ü beni oldukça tanımlıyor ve beni tam olarak tanımlıyor demektedir. Ana karakterin yerine koyamam diyenler ise grubun %10,7 sini oluşturmaktadır. İfadenin genel ortalaması 2,36 dır. İlginç bulduğum bir hikâye veya romandaki olaylar eğer benim başıma gelseydi nasıl hissederdim diye düşünürüm ifadesini araştırma grubunun %44,2 si beni oldukça tanımlıyor şeklinde değerlendirirken bu ifadeyi futbolcuların toplamda %9,6 sı hiç ve çok az olarak değerlendirmektedir. Bu ifadenin genel ortalaması 2,32 dir.

47 29 Çizelge 4.3. Profesyonel futbolcuların empatik düşünce alt boyutuna ait frekans, yüzde ve ortalama değerleri Empatik Düşünce Beni Hiç Tanımlamıyor Beni Çok Az Tanımlıyor Beni Kısmen Tanımlıyor Beni Oldukça Tanımlıyor Beni Tam Olarak Tanımlıyor f % f % f % f % f % _ X SS Benden daha az şanslı insanlara karşın sık sık ilgili ve hassas duygular 5 6,0 7 8, , , ,6 2,60 1,110 hissederim. Problemleri olduğunda insanlar için bazen üzüntü , , ,7 3,23,750 duymam. İnsanların kullanıldığını gördüğümde, onlara karşı bir çeşit koruma duygusu 1 1,2 3 3, , , ,7 3,11,932 hissederim. Diğer insanların şanssızlıkları beni çok fazla , , ,5 2,83,725 rahatsız etmez. İnsanların haksızlığa uğradığını gördüğümde, çok yoğun bir acıma , , ,7 3,17,725 duymuyorum. Çoğu zaman gördüğüm şeylerden yoğun bir şekilde 5 6, , , , ,3 2,32 1,099 etkilenirim. Kendimi oldukça yumuşak kalpli bir insan olarak tanımlarım. 2 2, , , , ,2 2,73 1,090 Beni hiç tanımlamıyor ( ), Beni çok az tanımlıyor ( ) Beni kısmen tanımlıyor ( ) Beni oldukça tanımlıyor ( ), Beni tam olarak tanımlıyor ( ) Çizelge 4.3. incelendiğinde Empatik düşünce alt boyutuna ait ifadeler yer almaktadır. Buna göre, benden daha az şanslı insanlara karşın sık sık ilgili ve hassas duygular hissederim ifadede beni hiç tanımlamıyor ve çok az tanımlıyor seçeneklerini tercih edenlerin oranı toplamda %14,3 tür. Beni oldukça tanımlıyor seçeneği %34,5 oranı ile en yüksek değeri almıştır. Genel ortalama 2,60 dır. Problemleri olduğunda insanlar için bazen üzüntü duymam ifadesinde beni oldukça tanımlıyor ve tam olarak tanımlıyor seçeneklerinde oranlar toplamda %81, beni kısmen tanımlıyor seçeneğinde ise bu oran %19 dur. İfadenin genel ortalaması 3,23 dür. İnsanların kullanıldığını gördüğümde, onlara karşı bir çeşit koruma duygusu hissederim ifadesinde hiç, az ve kısmen seçeneklerini birlikte değerlendirdiğimizde profesyonel futbolcuların %25 inin bu seçenekleri tercih ettiği görülmektedir. Oldukça ve tam olarak tanımlıyor seçeneklerinin toplamı %75 dir. İfadenin ortama değeri 3,11 dir. Diğer insanların şanssızlıkları beni çok fazla rahatsız etmez ifadesinde beni tam olarak tanımlıyor diyen futbolcuların oranı %40,5, beni oldukça tanımlıyor seçeneği %38,1, beni kısmen tanımlıyor seçeneğini tercih eden futbolcuların oranı ise %21,4 dür. İfadenin ortalama değeri 2,83 dür. İnsanların haksızlığa uğradığını gördüğümde, çok

48 30 yoğun bir acıma duymuyorum ifadesini araştırmaya katılan futbolcuların %45,2 si beni oldukça tanımlıyor olarak değerlendirirken, %19 u kısmen, %35,7 si de tam olarak tanımlıyor şeklinde değerlendirmektedir. Elde edilen ortalama değer 3,17 dir. Çoğu zaman gördüğüm şeylerden yoğun bir şekilde etkilenirim ifadesinde kısmen ve oldukça seçeneğini tercih eden profesyonel futbolcuların oranı %63,1, hiç ve çok az seçeneklerinin toplamı %22,7 olarak değerlendirilmiştir. İfadenin 2,32 ortalama değer aldığı görülmektedir. Kendimi oldukça yumuşak kalpli bir insan olarak tanımlarım ifadesine çok az ve kısmen diyenlerin oranı %31, beni oldukça tanımlıyor seçeneğinin oranı %40,5 dir. İfadenin ortalama değeri 2,73 tür.

49 31 Çizelge 4.4. Profesyonel futbolcuların perspektif alma alt boyutuna ait frekans, yüzde ve ortalama değerleri Perspektif Alma Bazen olaylara başkalarının gözüyle bakmakta güçlük çekiyorum. Bir anlaşmazlık hakkında karar vermeden önce olayı başkalarının bakış açısıylada değerlendirmeye çalışırım. Arkadaşlarımın açısından olayların nasıl gözüktüğünü düşünerek onları daha iyi anlamaya çalışırım. Bir konu hakkında haklı olduğumdan emin olursam, başkalarının tartışmalarını dinleyerek zamanımı boşa harcamam. Her sorunun iki boyutu olduğuna inanırım ve her iki açıdan da bakmaya çalışırım. Birine kızdığımda, bir süre kendimi onun yerine koymaya çalışırım. Birini eleştirmeden önce, onun yerinde ben olsaydım nasıl hissederdim diye düşünmeye çalışırım. Beni Hiç Tanımlamıyor Beni Çok Az Tanımlıyor Beni Kısmen Tanımlıyor Beni Oldukça Tanımlıyor Beni Tam Olarak Tanımlıyor f % f % f % f % f % , , ,4 2,94, ,4 8 9, , , ,4 2,80 1, ,2 5 6, , , ,2 2,80 1, , , ,0 3,12, ,4 6 7, , , ,3 2,87 1, , , , ,0 6 7,1 2,04 1, ,6 5 6, , , ,4 2,75 1,986 Beni hiç tanımlamıyor ( ), Beni çok az tanımlıyor ( ) Beni kısmen tanımlıyor ( ) Beni oldukça tanımlıyor ( ), Beni tam olarak tanımlıyor ( ) _ X SS Çizelge 4.4. incelendiğinde, Perspektif alma alt boyutuna ait sayısal verilerin yer aldığı görülmektedir. Buna göre Bazen olaylara başkalarının gözüyle bakmakta güçlük çekiyorum ifadesi futbolcular tarafından değerlendirildiğinde beni oldukça tanımlıyor seçeneğinin %51,2 oranıyla en yüksek değere sahip olduğu görülmektedir. Bu ifadede beni tam olarak tanımlıyor seçeneği %21,4 dür. İfadenin aldığı ortalama değer 2,94 tür. Bir anlaşmazlık hakkında karar vermeden önce olayı başkalarının bakış açısıyla da değerlendirmeye çalışırım ifadesini futbolcuların toplamda %11,9 u hiç ve çok az tanımlıyor, %39,3 ü tarafından da beni oldukça tanımlıyor şeklinde değerlendirilmiştir. Maddenin ortalama değeri 2,80 dir. Arkadaşlarımın açısından olayların nasıl gözüktüğünü düşünerek onları daha iyi anlamaya çalışırım ifadesinin ortalama değeri 2,80 dir. İfadenin aldığı sayısal değerler ise beni oldukça tanımlıyor seçeneği %53,6

50 32 oranıyla en yüksek değeri almıştır. Çok az tanımlıyor %6, beni hiç tanımlamıyor seçeneği de %1,2 olarak ifade edilmiştir. Bir konu hakkında haklı olduğumdan emin olursam, başkalarının tartışmalarını dinleyerek zamanımı boşa harcamam ifadesine Beni oldukça tanımlıyor ve tam olarak tanımlıyor diyenlerin oranı birlikte değerlendirildiğinde oran %64,2 dir. Beni kısmen tanımlıyor diyenler, grubun % 35,7 sini oluşturmaktadır. Bu maddede ortalama değer 3,12 dir. Her sorunun iki boyutu olduğuna inanırım ve her iki açıdan da bakmaya çalışırım ifadesine beni çok az tanımlıyor diyenlerin oranı %7,1 dir. Beni oldukça tanımlıyor ve tam olarak tanımlıyor seçenekleri birlikte değerlendirildiğinde oran %65,4 dür. Ortalama değer 2,87 dir. Birine kızdığımda, bir süre kendimi onun yerine koymaya çalışırım ifadesini futbolcuların %32,1 i beni kısmen tanımlıyor olarak değerlendirmektedir. Aynı ifadeyi futbolcuların %31 i beni oldukça tanımlıyor, %7,1 i de tam olarak tanımlıyor olarak değerlendirmektedir. Futbolcular 2,04 ortalama değer almıştır. Birini eleştirmeden önce, onun yerinde ben olsaydım nasıl hissederdim diye düşünmeye çalışırım ifadesinde beni hiç tanımlamıyor ve çok az tanımlıyor diyenlerin oranları toplamda %9,6; kısmen seçeneği ise %23,8 dir. Araştırma grubunda yer alan futbolculardan beni tam olarak tanımlıyor maddesi %21,4 olarak değerlendirilmiştir. Maddenin almış olduğu ortalama değer 2,75 dir. Çizelge 4.5. Kişilerarası tepkisellik indeksi(ırı) alt boyutlarının ortalama değerleri ve standart sapması ALT BOYUTLAR -- X ss FANTEZİ 2,45 0,594 EMPATİK DÜŞÜNCE 2,85 0,488 PERSPEKTİF ALMA 2,76 0,503 Beni hiç tanımlamıyor ( ), Beni çok az tanımlıyor ( ) Beni kısmen tanımlıyor ( ) Beni oldukça tanımlıyor ( ), Beni tam olarak tanımlıyor ( ) Çizelge 4.5. incelendiğinde Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) nin alt boyutlarının (Fantezi, Empatik Düşünce ve Perspektif Alma) ortalamaları yer almaktadır. Buna göre, futbolcuların fantezi alt boyutuna ait sorularla ilgili verdikleri cevapların genel ortalaması 2,45 dir. Futbolcular bu alt boyutun kendilerini oldukça tanımladığını belirtmişlerdir. Empatik düşünce alt boyutuna ait ifadelerin

51 33 genel ortalaması 2,85 tir. Bu ifadede futbolcular kendilerini oldukça tanımladığı yönünde görüş belirtmişlerdir. Perspektif alma alt boyutunda da futbolcular ifadenin kendilerini oldukça tanımladığını belirtmektedirler. 2,76 ifadenin almış olduğu genel ortalamadır.

52 34

53 35 5. TARTIŞMA Fantezi alt boyutu, Kişilerarası Tepkisellik İndeksi (IRI) nin ilk basamağıdır. Fantezi alt boyutu profesyonel futbolcuların, karar verirken objektif olabilmelerini; olaylara karşısındaki kişinin gözüyle bakabilme becerisini içermektedir [77]. Fantezi alt boyutuna yönelik ifadeleri incelediğimizde futbolcular maddeleri beni oldukça tanımlıyor şeklinde değerlendirmektedir ( =2,45). Başıma gelebilecek olaylar hakkında düzenli olarak düşünüp hayaller kurarım ifadesine futbolcuların yalnızca %32,1 i beni tam olarak tanımlıyor demektedir. Bu durumdan futbolcuların oyun sırasında karşılaşabilecekleri farklı durumlara karşı yeterince hazırlıklı olmadıkları anlaşılabilir. Romandaki karakterlerin hisleriyle gerçekten ilgilenirim ifadesine futbolcuların sadece %10,7 si beni tam olarak tanımlıyor demektedir. Çok az ve kısmen seçeneğini tercih edenlerin oranları birlikte değerlendirildiğinde %47,6 dır. Bu oranlar, karşısındakinin duygularını önemsememenin, kazanmak uğruna oyun kurallarına aykırı davranışları rahatlıkla yapabileceğini, kendi takımındaki veya başka bir takımdaki rakibini düşman olarak görebileceği durumlar yaratabilir. Film veya oyun izlerken genellikle objektif olurum müdahil olamam ifadesinin aldığı ortalama değer oldukça tanımlıyor seçeneğine aittir (%44). Nadiren iyi bir kitap veya oyuna aşırı derecede yoğunlaşırım ifadesini futbolcuların %50 si oldukça tanımlıyor olarak değerlendirmektedir ( =2,95). Oyun veya film izledikten sonra karakterlerden biriymişim gibi hissederim ifadesine futbolcuların sadece %10,7 si beni tam olarak tanımlıyor demektedir. Bu iki madde birlikte değerlendirildiğinde, elde edilen sonuçlara göre futbolcuların kendilerini karşısındakinin yerine koymakta sıkıntı yaşayabileceklerini göstermektedir. Fantezi alt boyutuna ait maddeler değerlendirildiğinde futbolcuların kendi duygularını ön planda tuttuklarını, olaylar karşısında objektif bir tutum sergileyemeyebileceklerini gösterebilir. Yapılan bazı araştırmalarda düşüncemizi desteklemektedir; yapılan bir çalışmada futbolcunun fantezi becerisi arttıkça sosyal normlara uyum, kurallara ve yönetime saygı ile rakibe saygı düzeyinin de yükseldiği sonucuna ulaşılırken [77]; başka bir çalışmada ise yine düşüncemizle aynı doğrultuda, bir kişilik değişkeni olarak duygusal empati tutumu ile ahlaki yargının ortaya çıkışı arasında ilişki olup olmadığını inceleyen Akkoyunlu (1987) araştırma sonucunda empatik eğilim ile ahlak yargısı arasında anlamlı bir ilişkiye rastlamıştır [78]. Bu araştırmalardaki

54 36 sonuçlar ve bulgularımız ışında futbolcuların fantezi becerilerinin geliştirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Kişilerarası Tepkisellik İndeksinin bir sonraki alt boyutu empatik düşüncedir. Empatik düşünce, diğerinin üzüntüsüne tanık olunması durumunda bireyin üzüntü ve rahatsızlık hissetmesine ilişkin gösterdiği tepki olarak tanımlanmaktadır [75]. Bu alt boyut empatinin duyuşsal unsurunu oluşturmaktadır. Empatik düşünce alt boyutundaki maddeler değerlendirildiğinde, futbolcuların oyunu kaybetmenin de kazanmak gibi normal bir sonuç olduğu bilinci ile rakibini tebrik edebilmesini, kendi takımı lehine haksız bir karar verildiğinde sessiz kalmamasını ya da rakibi sakatlandığında üzüntü duymak gibi sporun ahlaki ilkeleriyle yakından ilgisinin olduğu görülmektedir. Nitekim Hoffman da ahlakın köklerinin empatide bulunduğunu belirtmektedir [79]. Problemleri olduğunda bazen insanlar için üzüntü duymam ifadesini futbolcular beni tam olarak tanımlıyor şekilinde değerlendirmektedir (%41,7). Aynı şekilde diğer insanların şansızlıkları beni çok rahatsız etmez ifadesi de futbolcuları tam olarak tanımlamaktadır (%40,5). Bu iki ifade birlikte değerlendirildiğinde futbolcuların önemli bir kısmının empatik düşünce eğilimlerinin çok düşük düzeylerde olduğu anlaşılmaktadır. Hekimlerin empati düzeylerini belirlemeye yönelik olarak yapılan bir araştırmada, yüksek iş stresi olan hekimlerin empati düzeyleri yükseltilebilirse, iş doyumlarının da arttırılabileceği sonucuna ulaşılmıştır [80]. Bu sonuçtan yola çıkarak bir takım sporu olan futbolda, yoğun stres altında antrenmanlara ve maçlara çıkan futbolcuların empatik düşünceleri geliştirilebilirse iş doyumlarının ve takım performanslarının artabileceği düşünülmektedir. Kişilerarası tepkisellik indeksinin (IRI) son alt boyutu olan perspektif alma, IRI nın bilişsel unsurunu oluşturmaktadır. Bazen olaylara başkalarının gözüyle bakmakta güçlük çekiyorum ifadesine futbolcuların %51,2 si oldukça tanımlıyor derken tam olarak seçeneğini tercih edenlerin oranı %21,4 dür. Profesyonel futbolcuların büyük çoğunluğu bazı durumlarda olaylara başkalarının gözüyle bakamadıklarını belirtmektedir. Bu durum futbolcuların, takım arkadaşlarının duygu ve düşüncelerini yeterince anlayamadığını ve takım bütünlüğünün de çabuk bozulabileceğini düşündürmektedir. Müsabaka anında da futbolcunun takım arkadaşlarının hamlelerini, rakip takımın oyun planını anlamakta zorluk çekebileceğini gösterebilir. Bir anlaşmazlık hakkında karar vermeden önce olayı başkalarının bakış açısıyla da değerlendirmeye çalışırım ifadesinde futbolcular

55 37 beni oldukça tanımlıyor seçeneğini tercih etmişlerdir (%39,3). Tam olarak seçeneği %27,4 olarak değerlendirilmiştir. Arkadaşlarımın açısından olayların nasıl gözüktüğünü düşünerek onları daha iyi anlamaya çalışırım maddesi takım olabilme anlamında değerlendirilebilir. Bu ifadeden oldukça sonucu çıkmaktadır (%53,2). Bir konu hakkında haklı olduğumdan emin olursam başkalarının tartışmalarını dinleyerek zamanımı boşa harcamam ifadesi futbolcuları sırasıyla oldukça ve kısmen tanımlamaktadır (%45,2; %35,7). Futbolcu, hakem ve taraftar çerçevesinde değerlendirilebilecek olan bu maddede futbolcular, maç esnasında kendi kararlarının doğruluğundan emin olduklarında; rakibine saldırgan bir davranışta bulunabileceği, hakem kararlarına aşırı tepki gösterebileceği ve spor ahlakına aykırı davranabileceği düşünülmektedir. Her sorunun iki boyutlu olduğuna inanırım ve her iki açıdan da bakmaya çalışırım ifadesi futbolcuları tam olarak tanımlamaktadır (%33,3). Bu madde futbolcuların antrenör, hakem ve takım arkadaşlarını anlayabilme adına önemlidir. Birine kızdığım zaman bir süre kendimi onun yerine koymaya çalışırım ifadesi araştırma grubunu kısmen tanımlamaktadır (%32,1). Bu ifadeden futbolcuların maç anında faule maruz kaldığında rakibine veya antrenör oyundan çıkardığında antrenöre sinirlenebileceği sonucuna ulaşılabilir. Birini eleştirmeden önce onun yerinde ben olsaydım nasıl hissederdim diye düşünmeye çalışırım ifadesini profesyonel futbolcular beni oldukça tanımlıyor olarak değerlendirmektedir (%44). Bu ifade kendi kalesine gol atan savunma oyuncusunu, hatalı gol yiyen kaleciyi, penaltı kaçıran veya kırmızı kart görerek takımını yalnız bırakan oyuncuya takım arkadaşlarının göstereceği tepkinin şiddeti, hatayı yapan oyuncunun motivasyonu açısından önem taşımaktadır. Perspektif alma alt boyutundan elde edilen sayısal verilerin yüksek çıkması, futbolcuların maçlardaki ve antrenmanlardaki yaşanan olaylarda kavga eğilimlerinin fazla olmasıyla ilgisi olduğu anlamına gelebilir. Nitekim Pişkin in (1989) yaptığı bir çalışmasında, bu çalışmamızla aynı doğrultuda, kişilerarası iletişimde çatışmaları yüksek olan bireylerin empatik eğilimlerinin düşük olduğu sonucu bulunmuştur [81]. Başka bir araştırmada Culotta-Hackenberg [75], çocuklarda empatik düşünce ve perspektif alma becerisi geliştikçe hem çocuk suçlarının hem de saldırgan davranışların azalacağı belirtilmektedir. Bu sonuçlar göz önünde bulundurularak eğer futbolcuların perspektif alma becerileri geliştirilebilirse saldırgan tutumlarında azalma olacağı düşünülmektedir. IRI nın

56 38 bilişsel boyutunu oluşturan perspektif alma becerisinin futbolcularda düşük seviyelerde olduğu görülmektedir.

57 39 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Profesyonel futbolcuların empatik eğilim düzeyleri Kişiler Arası Tepkisellik İndeksi (IRI) ile incelenerek verilen cevaplar değerlendirilmiştir. Futbolcuların fantezi alt boyutuna ait genel ortalaması 2,45 dir. Futbolcular bu alt boyutun kendilerini oldukça tanımladığını belirtmişlerdir. Empatik düşünce alt boyutuna ait ifadelerin genel ortalaması 2,85 tir. Bu ifadede futbolcular kendilerini oldukça tanımladığı yönünde görüş belirtmişlerdir. Bu alt boyutun genel ortalaması 2,85 dir. Perspektif alma alt boyutunda futbolcular ifadenin kendilerini oldukça tanımladığını belirtmektedirler. Maddenin almış olduğu genel ortalama 2,76 dır. Bu araştırmada yer alan profesyonel futbolcuların verdikleri cevaplar oransal olarak yüksek görünse de, genel bir değerlendirmede bulunulduğunda yeterli seviyelerde olmadığı açıkça anlaşılmaktadır. Bu araştırmadan elde edilen bulgular ve tartışmalar ışığında futbolcuların empati düzeylerinin yeterli düzeyde olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Empati becerisi yüksek olan futbolcuların kurallara uyma, yönetime ve rakibe saygı düzeylerinde artış olmaktadır [77]. Spor ahlakına uygun davranışları geliştiren empatinin, sporculara kazandırılması gerekmektedir. Eğer sporcuların empati becerisi geliştirilebilirse sportmen davranışlarının da gelişeceği düşüncesinden hareketle sporculara uygulanacak empati eğitim programı önem taşımaktadır. Yapılan araştırmalar incelendiğinde empatinin eğitim programları ile geliştirilebileceğini gösteren çok sayıda araştırma bulunmaktadır. Sortullu [10], 12 yaşındaki basketbolculara yönelik olarak yaptığı araştırmada 15 haftalık bir empati eğitim programıyla, basketbolcuların empati düzeyleri anlamlı bir şekilde arttığı görülmektedir. Yüksel [82] de yapmış olduğu çalışmasında ilköğretim öğrencilerinin empati seviyesinin geliştirilebileceği sonucuna ulaşmaktadır. Şakar ın [11] araştırmasında ise voleybolcuların eğitim düzeyleri arttıkça, empati becerilerinin de geliştiği sonucu çıkmaktadır. Özdağ [83] ve Dökmen [84] de psikodrama uygulamasıyla kişilerin empatik becerilerinin arttığı sonucunu bulmuşlardır. Sezen in [85] futbolcuların fair play anlayışları üzerine yaptığı çalışması incelendiğinde de, empati eğitiminin gerekli olduğu görülmektedir. Elde edilen bulgular ışığında, empati eğitim programlarıyla sporcuların empatik becerilerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Özellikle alt yapı eğitimiyle birlikte değerlendirilerek uygulanacak eğitim programlarıyla sporcuların empati düzeylerinin erken yaşlardan başlayarak geliştirilmesi gerekmektedir. Bu eğitimler

58 40 neticesinde, ülkemizde çok geniş kitlelere hitap eden futbolun aktörleri olan futbolcuların empati becerileri geliştirilerek spor ahlakına uygun davranışlarının da geliştirilebileceği ön görülmektedir. Bu araştırmadan elde edilen veriler bir ön çalışma olarak değerlendirildiğinde ve mevcut literatür dikkate alınarak yapılan tartışmalar ışığında aşağıdaki öneriler yapılabilir; Benzer bir araştırma alt liglerdeki profesyonel futbolcular ve amatör futbolcular üzerinde yapılabilir, Futbol Kulüpleri, alt yapı oyuncularına özellikle küçük yaş gruplarına ve ailelerine belirli dönemlerde uzman eğiticilerle empati eğitim programları düzenleyebilir, Türkiye Futbol Federasyonu kulüplerdeki futbolculara, sezon başı ve ara sezon hazırlık kamplarında, empati becerilerinin geliştirilmesine yönelik eğitim programları düzenleyebilir, Bu araştırma bölgesel olarak doğu-batı, kuzey-güney gibi bölgelerde yapılarak bölgeler arası kıyaslama yapılabilir.

59 KAYNAKLAR 1. Yetim, A. (2008). Sosyoloji Ve Spor, Bilgi Ofset Yayıncılık Ankara. 2. Balcıoğlu, İ. (2003). Sporun Sosyolojisi ve Psikolojisi, Bilge Yayınları, İstanbul. 3. Kuru, E. ve Baştuğ, G. (2008). Futbolcuların Kişilik Özellikleri ve Bedenlerini Algılama Düzeylerinin İncelenmesi. Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi: 4 (2), Dökmen, Ü. (2006). İletişim Çatışmaları ve Empati. 35. Baskı. Ankara: Sistem Yayıncılık, Alçay, U. (2009). Farklı Okul Türlerinde Görev Yapan Yönetici ve Öğretmenlerin Empatik Beceriler Açısından Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 6. Eisenberg, N. Holmgren, A.R. Fabes, A.R. (1998) The Relation of Children s Situational Empathy-Related Emotions to Dispositional Prosocial Behavior. International Journal of Behavioral Development 22(1), Mehbarian, A. and Epstein, N. (1972). A Measure of Emotional Empathy. Journal of Personalty, 40: Davis H. M. Measuring Individual Differences in Empathy: Evidence for a Multidimensional Approach. Journal of Personality and Social Psychology 1983, 44(1), Davis H.M. (1980) Multidimensional Approach to Individual Differences in Empathy. JSAS Catolog of Selected Documents in Psychology, 10, Sortullu, C. (2011). Empati eğitim programının 12 Yaş Grubu Erkek Basketbolcularda Empati Becerileri ve Takım Birlikteliği Üzerine Etkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir, Ege Üniversitesi. 11. Şakar, M. (2012). Voleybolcuların Empati Beceri Düzeylerinin İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karaman, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi. 12. Sezen-Balçıkanlı, G. (2009). Profesyonel Futbolcuların Fair Playe Yönelik Davranışları ile Empatik Eğilim Düzeyleri Arasındaki İlişki. Doktora Tezi. Ankara, Gazi Üniversitesi. 13. Yiğiter, K. (2008). Kocaeli İlinde Görevli İlk ve Orta Öğretim Kurumlarında Çalışan Beden Eğitim ve Spor Öğretmenlerinin Empati Becerilerinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi. Sakarya, Sakarya Üniversitesi. 14. Dorak, F. ve Vurgun, N. (2006). Takım Sporları Açısından Empati ve Takım Birlikteliği İlişkisi, Spormetre Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi. 4 (2) Shields, L.L.D. Bredemeier, L.J.B. Chracter Development and Physical Activity. USA: Human Kinetics; (1994). (Alıntı:Gülfem Sezen-Balçıkanlı. Profesyonel futbolcuların fair-playe yönelik davranışları ile empatik eğilim düzeyleri arasındaki ilişki 2009). 16. Gülseren, Ş. (2001). Eş duyum (Empati): Tanımı ve Kullanımı Üzerine Bir Gözden Geçirme. Türk Psikiyatri Dergisi, 12 (2), Dökmen, Ü. (2005). İletişim Çatışmaları ve Empati. İstanbul, Sistem Yayıncılık, Arkonaç, O. (1999). Psikiyatri Sözlüğü. İstanbul: Nobel Kitapevi. 19. Rogers, C.R. (1983). Empatik Olmak, Değeri Anlaşılmamış Bir Varoluş Şeklidir. (Çev. F. Akkoyun). Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (Eserin orjinali 1975 te yayınlandı), 16(1),

60 Uçmaz, H.İ. (2004). Annelerin Empatik Beceri Düzeyi İle Çocuk Yetiştirme Tutumları Arasındaki İlişki. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, Dökmen, Ü. (2004). İletişim Çatışmaları ve Empati. İstanbul, Sistem Yayıncılık. 22. Dökmen, Ü. (2009). Sanatta ve Günlük Yaşamda İletişim atışmaları ve Empati. (41. Baskı). İstanbul, Remzi Kitapevi. 23. Ernest, K. (1971). Introduction to Psychology. Harcourt Brace Jovanovich, Ünal, C. (1972). İnsanları Anlama Kabiliyeti. Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5, Ivey, A.E. (1987). The Multicultural Practice of Therapy: Ethics, Empathy, and Dialectics. Journal of Social and Clinical Psychology, 5(2), Davis, M.H. (1994). Westview Press Empathy. A Social Psychological Approach, A. Division of Harper Collins Publishers, Omdahl, B.L. (1995). Cognitive Appraisal Emotion and Emphaty. Associates Publishers Mahway, New Jersey, Kasatura, İ. (1998). Okul Başarısı ndan Hayat Başarısı na. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, Alisinanoğlu, F. ve Köksal, A. (2000). Gençlerin Ben Durumları ve Empatik Becerilerinin İncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18, Wispe, L. (1990) History of the Concept of Empathy. In Esinberg N. Strayer J. (Editors). Empathy and Its Development. New York: Cambridge University Press; Vischer, R. (1994) Empathy, Form, and Space: Problems in German Aesthetics, In: Mallgrave HF, Ikonomou E. (Editors). Chicago: University of Chicago Press. 32. Baston, C.D. Fultz, J. and Schoenrade, P.A. (1987). Distress and Empathy: Two Qualitatively Distinet Vicarious Emotions With Different Motivational Consequences. Journal of Personality, 55, Borke, H. (1971). Interpersonal Development of Young Children; Egocentrisim or Empathy? Developmental Psychology, 5 (2), Ünal, F. (2003). Empatik İletişim Eğitiminin Okulöncesi Çocuğu Olan Annelerin Empatik Beceri Düzeylerine Etkisi, Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Dökmen, Ü. (1994). İletişim Çatışmaları Ve Empati. Sistem Yayıncılık, İstanbul. 36. Ataşalar, J. (1996). Üniversite Öğrencilerinin, Empatik Eğilim Düzeylerine Cinsiyet ve Yaşlarına Göre Kendini Açma Davranışları. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Payne, R.A. Weiss, S.D. and Kapp, R. A. (1972). Didactic, Experiantial and Modeling Factors In The Learning of Empathy. Journal of Counseling Psychology, 19, Dalton, J.R.F. Sundblad, L.M. and Hylbert, K.W. (1973). An Application of Principles OfmSocial Learning To Training In Communication of Empathy. Journal of Counseling Psychology, 20, Nancy, K. Morrison, Sally K. (2007) Severino journal of Religion & Science 42 (1),

61 40. Ayten, A. (2010). Empati Ve Din: Türkiye de Yardımlaşma ve Dindarlık Üzerine Psiko Sosyal Bir Araştırma, İz Yayıncılık, İstanbul. 41. Değirmenci, C.H. (2004). Kişisel Gelişim ve Pozitif Enerji, İstanbul, Bilge Karınca Yayınları Özodaşık, M. (2009). Kişilerarası İletişim Sürecinde Algı-İkna ve Empatik İlişkiler. Konya, 1. Basım, Tablet yayınları. 43. Dökmen, Ü. (2011). Sanatta ve Günlük Yaşamda İletişim Çatışmaları ve Empati. Remzi Kitabevi, İstanbul. 44. Akkoyun, F. (1982). Empatik Anlayış Üzerine. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 15 (2), Buie, D. H. (1981). Empathy: Its nature and limitations. J Am Psychoanal Assoc, 29, Keskin, S.Ç. (2007). Sosyal Bilgiler Derslerinde Empati Becerilerine Dayalı Öğretim Tekniklerinin Kullanılması. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 47. Katman, H.A. (2010). Okul Yöneticilerinin Empatik Eğilimlerinin İncelenmesi: Isparta İl Merkezi Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, Öztürk, H. (1993), Eğitim Sosyolojisi. (8. Baskı), Ankara: Hatiboğlu Yayınları, Çarıkçı, İ.H. ve A.G. (2009). Erillik/Dişillik Boyutunun Empatik Beceri İle İlişkisi. Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 1(2), Mckay, M.M. and Davis, P. Fanning (2006), İletişim Becerileri, Ankara: HYB Yayıncılık. 51. Alma, H.A. and Smaling, A. (2006). The Meaning of Empathy and İmagination İn Health Care and Health Studies, İnternational Journal of Qualitative Studies On Health and Well-Being, 1, Stebnicki, M.A. (2000). Stress And Grief Reactions Among Rehabilitation Professionals: Dealing Effectively With Empathy Fatigue. Journal of Rehabilitation, Yılmaz, A. (2003). Empati Eğitim Programının İlköğretim Öğrencilerinin Empatik Becerilerine Etkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, Öner, N. (2001). Farklı Cinsiyet Rol Yönelimli Kız ve Erkek Üniversite Öğrencilerinin Empatik Beceri Düzeylerinin Karşılaştırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Salmış, F. (2011). Tekno İnsan Çağında İletişim Ve Empati Kaybı, Elit Kültür Yayınları İstanbul. 56. Kalliopuska, M. (1987). Relation of Empathy and Self-esteem to Active Participation in Finnish Baseball. Perceptual and Motor Skills 65, (Alıntı:Gülfem Sezen-Balçıkanlı. Profesyonel futbolcuların fair-playe yönelik davranışları ile empatik eğilim düzeyleri arasındaki ilişki. 2009) 57. Lorimer, R. and Jowett, S. (2009). Empathic Accuracy in Coach Athlete Dyads Who Participate in Team And Individual Sports. Psychology of Sport and Exercise; 10: (Alıntı:Gülfem Sezen-Balçıkanlı. Profesyonel futbolcuların fair-playe yönelik davranışları ile empatik eğilim düzeyleri arasındaki ilişki. 2009) 58. Luther, A. and Hotz, A. (2004). Fairness im Sport-Lernen für s Leben Leibesübungen-Leibeserziehung 48(5), 4-8. (Alıntı:Gülfem Sezen- 43

62 44 Balçıkanlı. Profesyonel futbolcuların fair-playe yönelik davranışları ile empatik eğilim düzeyleri arasındaki ilişki. 2009). 59. İnal, A.N. (1998). Futbolda Eğitim ve Öğretim. Nobel Yayın Dağıtım, Acet, M. (2005). Sporda Saldırganlık ve Şiddet. İstanbul: Marpa Yayınevi Türkiye Futbol Federasyonu, TFF/ Futbol-Oyun- Kurallari, Alpman, C. (2004) Avrupa Futbol Şampiyonası. İstanbul: Bileşim, Öcal, D. (2002). Halkla İlişkiler Endüstrisi, Popüler Spor ve Futbol. Toplumbilim Dergisi, 16, Taşdelen, V. (2004), Futbol Tiyatrosu, Eğitim, Özel Sayı, 5(57), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. 65. Urartu, Ü. (1994). Futbol Teknik Taktik Kondisyon. İstanbul, İnkılap Kitabevi Tuğrul, A. ve Kutlu M.(2006). Futbol Ekonomisi, 1.Basım, İstanbul, Literatür Yayınları, Stemmler, T. (2000). Futbolun Kısa Tarihi. N. Aça(Çev.), Dost Yayınları, Ankara, Donuk, B. ve Şen Duran, F. (2006). Futbolun Anatomisi, Otuken Neşriyat, İstanbul, T.F.F (Türkiye Futbol Federasyonu), (1992). Türk Futbol Tarihi , İstanbul. 70. Arık, M. ve Bilal. (2004). Medya Çağında Futbol ve Televizyon Arasındaki Kaçınılmaz İlişki, Top Ekranda. İstanbul: Salyangoz Yayınları, Türkiye Futbol Federasyonu Engeler, A. (2005). Psikopati ve Antisosyal Kişilik Bozukluğu. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. 73. Davis, H.M. (1996). Empathy A Social Psychological Approach, 2nd. ed. USA: Westviewpress 74. Kavussanu, M. Stamp, R. Slade, G. Ring, C. (2009). Observed Prosocial and Antisocial Behaviors in Male and Female Soccer Players. Journal of Applied Sport Psychology. 21 (Supp. 1), Culotta-Hackenberg L.S. (2002) Empathy Development and Its Relationship With Aggressive and Delinquent Behavior in Adolescents. Unpublished PHD Thesis. Cleveland, Ohio: Cleveland State University. 76. Engeler, A, ve Yargıç, İ.L. (2007) Kişiler Arası Tepkisellik İndeksi: Empatinin Çok Boyutlu Ölçümü. Yeni Symposium Psikiyatri, Nöroloji ve Davranış Bilimleri Dergisi. 45(3), Balçıkanlı-Sezen, G. ve Yıldıran, İ. (2011). Profesyonel Futbolcuların Sportmenlik Yönelimleri Ve Empatik Eğilim Düzeyleri. Spormetre Beden Eğitimi ve Spor Dergisi, 9 (2) Akkoyunlu, F. (1982). Empatik Anlayış Üzerine, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 5(2). 79. Goleman, D. (1998). Duygusal Zekâ Neden IQ dan Daha Önemlidir? 6. Baskı, Varlık/Bilim, İstanbul. 80. Hatipoğlu, C. (2013). Hekimlerde Empati, İş Doyumu, İş Stresi Düzeyleri ve Birbirleriyle İlişkileri. Tıpta Uzmanlık. Denizli, Pamukkale Üniversitesi. 81. Yıldırım, İ. ve Ergene, T. (1997) İlköğretim Müfettiş Adaylarının Empatik Eğilim Düzeylerine Göre İş Doyumları Eğitim Fakültesi Hacettepe Üniversitesi, 14.

63 82. Yılmaz-Yüksel, A. (2003). Empati Eğitimi Programının İlköğretim Öğrencilerinin Empatik Becerilerine Etkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara, Ankara Üniversitesi. 83. Özdağ, Ş. (1999). Psikodrama Gruplarının Hemşirelik Yüksekokulu Öğrencilerinin Benlik Saygısı, Atılgan Davranış, Empatik Eğilim ve Empatik Beceri Düzeylerine Etkisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara. 84. Dökmen Ü. (1988). Empatinin Yeni Bir Modele Dayanılarak Ölçülmesi ve Psikodrama ile Geliştirilmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 21(1-2), Sezen, G. (2003). Profesyonel ve Amatör Futbolcuların Fair Play Anlayışları Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Ankara, Gazi Üniversitesi. 45

64 46

65 EKLER 47

66 48 KİŞİLERARASI TEPKİSELLİK İNDEKSİ Elinizdeki bu anket formu ile sizin değişik durumlardaki düşünceleriniz ve duygularınız araştırılacaktır. Her bir maddenin sizi ne kadar iyi tanımladığını sayfanın başında bulunan cetveldeki uygun rakamları seçerek belirleyiniz. Cevabınız üzerinde karara vardığınızda, size uygun seçeneğin rakamını işaretleyiniz ( X ). LÜTFEN CEVAP VERMEDEN ÖNCE HER BİR MADDEYİ DİKKATLİCE OKUYUNUZ. Vereceğiniz cevapların samimiyeti ve ciddiyetinden dolayı teşekkür ederiz. Hasan AKA KİŞİSEL BİLGİLER Yaşınız : Spor Branşınız : Kaç yıldır bu sporu yapmaktasınız: Kaç yıldır profesyonel olarak oynamaktasınız: Kulübünüz: Kaç yıldır bu kulüpte oynamaktasınız: İfadelerin sizi tanımlama düzeyini karşısındaki rakamlardan uygun olanını seçerek işaretleyiniz (X). Beni Hiç Tanımlamıyor 0 Beni Çok Az Tanımlıyor 1 Beni Kısmen Tanımlıyor 2 Beni Oldukça Tanımlıyor 3 Beni Tam Olarak Tanımlıyor 4 1 Başıma gelebilecek olaylar hakkında düzenli olarak düşünüp hayaller kurarım Benden daha az şanslı insanlara karşın sık sık ilgili ve hassas duygular hissederim Bazen olaylara başkalarının gözüyle bakmakta güçlük çekiyorum Problemleri olduğunda insanlar için bazen üzüntü duymam Romandaki karakterlerin hisleriyle gerçekten ilgilenirim Acil durumlarda kendimi gergin ve rahatsız hissederim Film veya oyun izlerken genellikle objektif olurum ve çoğunlukla müdahil olamam Bir anlaşmazlık hakkında karar vermeden önce olayı başkalarının bakış açısıyla da değerlendirmeye çalışırım. 9 İnsanların kullanıldığını gördüğümde, onlara karşı bir çeşit koruma duygusu hissederim. 10 Çok duygusal bir olayın ortasındayken kendimi çaresiz hissederim Arkadaşlarımın açısından olayların nasıl gözüktüğünü düşünerek onları daha iyi anlamaya çalışırım. 12 Nadiren iyi bir kitap veya oyuna aşırı derecede yoğunlaşırım Yaralanmış birini gördüğümde, sakin kalmaya çalışırım Diğer insanların şanssızlıkları beni çok fazla rahatsız etmez Bir konu hakkında haklı olduğumdan emin olursam, başkalarının tartışmalarını dinleyerek zamanımı boşa harcamam. 16 Oyun veya film izledikten sonra, karakterlerden biriymişim gibi hissederim Gergin bir ruh halinde olmak beni korkutur İnsanların haksızlığa uğradığını gördüğümde, çok yoğun bir acıma duymuyorum Acil durumlarla ilgilenmekte genellikle etkiliyimdir Çoğu zaman gördüğüm şeylerden yoğun bir şekilde etkilenirim Her sorunun iki boyutu olduğuna inanırım ve her iki açıdan da bakmaya çalışırım Kendimi oldukça yumuşak kalpli bir insan olarak tanımlarım İyi bir film izlediğimde, kendimi rahatlıkla ana karakterin yerine koyabilirim Acil durumlarda kontrolümü kaybetme eğilimindeyimdir Birine kızdığımda, bir süre kendimi onun yerine koymaya çalışırım İlginç bulduğum bir hikâye veya romandaki olaylar eğer benim başıma gelseydi nasıl hissederdim diye düşünürüm. 27 Ciddi bir şekilde yardıma ihtiyacı olan birini gördüğümde hiçbir şey yapamayacak duruma gelirim. 28 Birini eleştirmeden önce, onun yerinde ben olsaydım nasıl hissederdim diye düşünmeye çalışırım

67 49 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : AKA, Hasan Uyruğu : T.C. Doğum Yeri ve Tarihi : Medeni hali : Evli Telefon : Fax : - e- posta : aka.hasan@yandex.com Eğitim Derecesi Okul/Program Mezuniyet Yılı Yüksek Lisans Gazi Üniversitesi/ BESYO Devam ediyor Lisans Gazi Üniversitesi/ BESYO 2002 Lise Yeşilkent Lisesi 1998 Yayınlar Hobiler Tenis, Futbol, Yüzme, Kitap okuma.

68 GAZİ GELECEKTİR... 50