ÇARPANALI KOLAN VE YER TEZGAHINDA KOLAN DOKUMALARIN TEKNİK VE GELENEKSEL ÖZELLİKLERİ MELEK EBRU ALTUNTAŞ

Transkript

1 ÇARPANALI KOLAN VE YER TEZGAHINDA KOLAN DOKUMALARIN TEKNİK VE GELENEKSEL ÖZELLİKLERİ MELEK EBRU ALTUNTAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI BİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EYLÜL 2014

2 TELİF HAKKI ve TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren 12 ay sonra tezden fotokopi çekilebilir. YAZARIN Adı :Melek Ebru Soyadı : ALTUNTAŞ Bölümü : Geleneksel Türk El Sanatları İmza : Teslim tarihi : TEZİN Türkçe Adı : Çarpanalı Kolan ve Yer Tezgahında Kolan Dokumaların Teknik ve Geleneksel Özellikleri İngilizce Adı : The Characterıstıcs Of Tablet And Loom Weavıng i

3 ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim. Melek Ebru ALTUNTAŞ ii

4 JÜRİ ONAY SAYFASI Melek Ebru ALTUNTAŞ tarafından hazırlanan Çarpanalı Kolan ve Yer Tezgahında Kolan Dokumaların Teknik ve Geleneksel Özellikleri adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Gazi Üniversitesi Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Danışman: Yrd. Doç. Dr. H.Serpil ORTAÇ Üye: Yrd. Doç. Dr. Meral BÜYÜKYAZICI Üye: Yrd. Doç. Dr. Hatice TOZUN Tez Savunma Tarihi: Bu tezin Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum. Prof. Dr. Servet KARABAĞ Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürü iii

5 TEŞEKKÜR Geleneksel Türk el sanatlarından, geçmişi oldukça eski dönemlere uzanan Anadolu nun hemen her yerinde çeşitli alanlarda üretilen el dokumacılığı günümüze kadar devam eden en önemli el sanatlarımızdandır. Anadolu nun her köşesinde olduğu gibi Karadeniz ve Doğu Anadolu da da el sanatlarının pek çok çeşidine rastlamak mümkündür. Yörelerde unutulmaya yüz tutmuş önemli dokumalardan biri de kolan dokumalarıdır. Çarpana ve Kolan Dokumaların Teknik ve Geleneksel Özellikleri konulu çalışmamı yapmam için öncü olan danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. H. Serpil ORTAÇ a, yardımlarını esirgemeyen Çiğdem ARI ya, farklı dokuma örnekleri bulmama yardımcı olan ve köyünde misafir eden arkadaşım Aslı İME ye, çizim ve düzenlemelerimde desteğini esirgemeyen canım kardeşim Meltem DEMREN e, sabır ve özveriyle anketlerimi cevaplayan dokuyuculara, dokuma örneklerine ulaşmamda yardımcı olan Malatya esnafına, yüksek lisans eğitimimin başlamasından bitimine kadar maddi manevi desteğini esirgemeyen, benimle birlikte araştırmalara katılan canım aileme, araştırmamım her aşamasında bana yardımcı olan herkese sonsuz teşekkürlerimi sunarım. iv

6 ÇARPANALI KOLAN VE YER TEZGAHINDA KOLAN DOKUMALARIN TEKNİK VE GELENEKSEL ÖZELLİKLERİ (Yüksel Lisans Tezi) Melek Ebru ALTUNTAŞ Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eylül,2014 ÖZ Araştırmanın genel amacı yer tezgahında kolan ve çarpanalı kolan dokumaların özelliklerini ve iki dokuma özelliklerini ortaya çıkarmak, dokuma ürünlerini inceleyerek bulunan örnekleri yöresel özellikleri ile belgelemek, tanıtmak, dokuyucu görüşlerini alarak bu alanda bilimsel bir doküman hazırlamaktır. Araştırma Malatya ili Çamurlu köyü çarpanalı kolan ve Ordu ili Kumru beldesi yer tezgahında kolan dokumalarını kapsamaktadır. Araştırma kapsamında Malatya İli Çamurlu köyünde çarpanalı kolan dokuma yapan 19, Ordu İli Kumru Beldesinde yer tezgahında kolan dokuma yapan 24 bireyle, 11 soruluk görüşme formu doğrultusunda birebir görüşmeler yapılmıştır. Görüşme formları, dokuyucuların künye bilgilerine, kolan dokumada kullandıkları araç gereç özelliklerine, dokuma renk, desen,motif özelliklerine, kullanım alanlarına ilişkin bilgilerin elde edilmesi için hazırlanmıştır. Görüşme formlarından elde edilen verilerin frekans analizleri yapılmıştır. Bu araştırmada elde edilen tüm veriler ve amaçlar doğrultusunda sonuçlar çıkarılmıştır. Günümüzde araştırma yapılan yörelerde dokumalar hızla önemini yitirildiği tespit edilmiştir. Eskiden her evde genç, yaşlı herkes dokuma yaparken, günümüzde yok denecek kadar az ve genellikle orta yaş üstü bireyler tarafından yapılmaktadır. Geçmişte yörelerde kolan dokuma evlenecek kızların çeyizinin olmazsa olmazıyken, günümüzde böyle bir geleneğin kalmadığı görülmektedir. Kolan dokuma yapan bireylerin eğitim durumu incelendiğinde okuma-yazma bilenlerin sayısının çok az olduğu görülmektedir. Yer tezgahında ve çarpanalarla dokunan kolanların atkı ve çözgüsünün genellikle yün olduğu tespit edilmiştir. Günümüzde ise sentetik ipliğin kullanıldığı görülmektedir. Kullanım alanlarına göre farklı ende ve boyda olan kolan dokumalarda, renk olarak çoğunlukla sarı, kırmızı, siyah, beyaz, bordo ve lacivertin yoğun olarak kullanıldığı dikkati çekmektedir. Kolan dokumalarda kullanılan desenlerin çoğunun eski örneklerden esinlenerek çıkarıldığı görülmektedir. Bilim Kodu: Anahtar Kelimeler: Ordu-Kumru, Malatya-Çamurlu, Çarpana Dokumalar, Kolan Dokumalar, Dokuma, Kart, Tezgah Sayfa Adedi: 163 Danışman: Yrd.Doç. Dr. H.Serpil ORTAÇ v

7 THE CHARACTERISTICS OF TABLET AND LOOM WEAVING (M.Sc.Thesis) Melek Ebru ALTUNTAŞ Educational Institute September,2014 ABSTRACT The general aim of this inquiry is to discover the characteristics of loom and tablet loom weaving on the weaving loom,and to mark the features of these two weaving styles, to document the existing examples with their local features by analysing the textile goods, introducing them, and to prepare a scientific document on this field by considering the opinions of weavers. The inquiry includes the tablet loom weaving in the village of Malatya, named Camurlu and the loom weaving on the weaving loom in the town of Ordu named Kumru. Interview forms have been prepared for being informed about the identity information of the weavers, the characteristics of the equipment which they use for loom weaving, the colour, the design and the fields which the weavings can be used on. The frequency analysis of the data gained from the interview forms has been done. There have been results based on the data gained from this inquiry and the targets. It is ascertained that the weavings lose its importancy in the regions in which the inquiries have been carried out. Although every person whether they are young or old were doing weaving in their houses in the past, today less people or usually people, who are above middle age, do weaving. In the past kolan weaving was indispensable for the dowries of the girls who were going to get married, now it has been seen that there is no such a custom. By having a look on the education status of the people who do loom weaving, we see that the number of people who has literacy is really low. It is found that the straps and the warps of the looms which are weaved on the weaving loom with carpanas are wool. Today it is seen that synthetic rope is used for it. It draws attention that weawers mainly use yellow,red, black, white, burgundy and dark blue for the loom weaving in different breadth and in different height according to their fields of use. It is seen that the most of the designs used for loom weaving have been formed by being impressed with the old examples. Science Code: Key Words: Ordu-Kumru, Malatya-Çamurlu, Tablet Weaving, Loom Weaving, Weaving, Cards, Loom. Page Number: 163 Supervisor: Ast.Doç.Dr. H.Serpil ORTAÇ vi

8 İÇİNDEKİLER TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU..i ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI...ii JÜRİ ONAY SAYFASI...iii TEŞEKKÜR.....iv ÖZ...v ABSTRACT......vi İÇİNDEKİLER...vii TABLOLARIN LİSTESİ....xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ....xii SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ..xvi 1. GİRİŞ Problem Durumu..1 Amaç Önem Varsayımlar... 4 Sınırlılıklar.4 Tanımlar YÖNTEM Araştırma Modeli..7 Evren ve Örneklem...7 Verilerin Toplanması 7 Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması 8 3.KURAMSAL TEMELLER Dokumanın Tanımı ve Tarihçesi.9 Dokumanın Sınıflandırılması.12 Kolan Dokumalar 13 Kolan Dokumaların Tarihçesi 13 Kolan Dokumaların Tanımı...15 Kolan Dokumaların Kullanıldığı Yerler vii

9 Kolan Dokuma Teknikleri..17 Yer Tezgahında Kolan Dokumalar...18 Yer Tezgahında Kolan Dokumaların Tanımı...18 Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Kullanılan Araçlar Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Kullanılan Gereçler...21 Yer Tezgahında Kolan Dokuma İşlem Basamakları...22 Yer Tezgahında Kolan Dokumada Çözgü ve Atkının Hazırlanması 22 Yer Tezgahında Kolan Dokuma Aşamaları..26 Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Desen Uygulama..27 Yer Tezgahında Kolan Dokuma Üretim Analizi..28 Çarpanalı Kolan Dokumalar.38 Çarpanalı Kolan Dokumaların Tanımı.38 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Kullanılan Araçlar 38 Kare Çarpana Kartlarının Hazırlanması...39 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Kullanılan Gereçler...41 Çözgü İplikleri ve Dokumaya Hazırlanması 41 Atkı İplikleri ve Dokumaya Hazırlanması 42 Çarpanalı Kolan Dokumaya Hazırlık İşlemleri...43 Çarpanalı Kolan Dokumaların Desen Raporunun Hazırlanması..43 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Desen Raporu Oluşturma Aşamaları..43 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Çözgü İpliklerinin Çarpanalara Geçiriliş Sisteminin Belirlenmesi..45 Çözgü İpliklerinin Çarpanalara Geçiriliş Sistemleri..45 Düz Dizgi Sistemi. 46 Simetri Dizgi Sistemi 46 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Çözgü İpliklerinin Çarpanalara Geçirilmesi ve Gerilmesi İşlem Aşamaları.48 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Desenlendirme Yöntemleri...51 Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme...51 Kartları Aynı Yönde Çevirerek Desenlendirme...51 Kartları İleri-Geri Çevirerek Desenlendirme..53 viii

10 Kartların Yerini Değiştirerek Desenlendirme.. 55 Kartların Yönünü Değiştirerek Desenlendirme Atkı İpliği İle Desenlendirme Atkı İpliğini Dokuma Kenarlarından Bol Bırakarak Desenlendirme..59 Atkı İpliğine Boncuk Geçirerek Desenlendirme.59 Çift veya Daha Fazla Atkı İpliğini Kullanarak Desenlendirme.60 Atkı İpliğini Tek Yönden Geçirerek Desenlendirme...62 Çarpanalı Kolan Dokumalarda Desen Çözümlemesi..62 Çarpanalı Kolan Dokuma İşlem Basamakları.65 Çarpanalı Kolan Dokuma Üretim Analizi 67 Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumalarda Desen, Motif, Renk ve Kompozisyon Özellikleri BULGULAR VE YORUMLAR Görüşme Formundan Elde Edilen Sonuçlar...85 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylere İlişkin Bilgiler.. 85 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Araç-Gereçlere İlişkin Bilgiler 89 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokuma Teknik Özellikleri 93 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumalarının Desen, Renk ve Motif Özellikleri 96 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumaların Kullanım Alanları 99 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumalarının Günümüzdeki Durumuna İlişkin Bilgiler..100 Bilgi Formları SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuç..153 Öneriler..157 KAYNAKÇA.159 EKLER EK-1 Görüşme Formu..163 ix

11 x

12 TABLOLARIN LİSTESİ Tablo 1. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Köylere Göre Dağılımı.86 Tablo 2. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı.87 Tablo 3. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Medeni Durumlarına Göre Dağılımı 88 Tablo 4. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı 89 Tablo 5. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Araçlar.90 Tablo 6.Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Tezgah Tipleri..90 Tablo 7. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Gereçler...92 Tablo 8. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Eni..93 Tablo 9. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Uzunluğu 94 Tablo 10. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Bitim İşlemleri. 95 Tablo 11. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Desen Kaynakları..96 Tablo12. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Renklerin Dağılımı 97 Tablo 13.Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Motif İsimleri...98 Tablo 14. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Kullanım Alanları...99 Tablo 15. Dokuyucuların Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumayı Öğrettiği Kişilere Göre Dağılımı xi

13 ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil 1. Kolan Dokumalar Şekil 2. Kolan Dokuma Duvar Süsü.15 Şekil 3. Heybe Sapında Kolan Dokuma...16 Şekil 4. Bebek Beşiği Bağlamada Kolan Dokuma...16 Şekil 5. Elbisede Kuşak Olarak Kolan Dokuma...17 Şekil 6. Yer tezgahı...18 Şekil 7. Kondu Tezgah..19 Şekil 8. Kılıç.19 Şekil 9. El Tarağı..20 Şekil 10.Mekik..20 Şekil 11. Kirman...21 Şekil 12. Yiğ.21 Şekil 13. Kolan Dokuma Çözgü ve Atkı İpliği Şekil 14. Atkı İpliği...23 Şekil 15. Midar ve Seren...23 Şekil 16. Yer Tezgahında Çözgü Hazırlama.23 Şekil 17. İplik Seçme 24 Şekil 18. Midara(Gücüleme) İplik Seçme.24 Şekil 19. Midarı Sabitleme 25 Şekil 20. Serene İplik Seçme...25 Şekil 21. Ağızlıktan Atkı Atma.26 Şekil 22. Atkıyı Kılıç Yardımıyla Sıkıştırma 26 Şekil 23. Çözgüleri Çözgü Çubuğundan Çıkarma 26 Şekil 24. Midar ve Serenin Açılması 27 Şekil 25. Midar Şeması.37 Şekil 26. Seren Şeması.37 Şekil 27. Çarpana Kartları 38 Şekil 28. Melik.42 xii

14 Şekil 29. Düz Dizgi Sistemi..46 Şekil 30. Orta Grup Simetri..47 Şekil 31. Ayna Grup Simetri.47 Şekil 32. Karma Grup Simetri...48 Şekil 33. Çarpana Kartları.48 Şekil 34. Çarpana Kartlarına Çözgü İpinin Önden Arkaya Geçirilmesi...49 Şekil 35. İplik Geçirilmiş Çarpana Kartı..49 Şekil 36. Çözgü İpleri Geçirilmiş Çarpana Kartları.49 Şekil 37. Çarpana Kartları Başka Bir İple Bağlanması 50 Şekil 38. Çözgü İplerinin Bir Ucunun Bağlanması..50 Şekil 39.Çarpanalı Kolanın Çözgü İplerinin Sabit Bir Yere Bağlanması 51 Şekil 40. Çarpanalı Kolanın Çözgü İplerinin Bele Bağlanması...51 Şekil 41. Fitilli Dokuma Tekniği..52 Şekil 42. Saç Örgüsü Tekniği...53 Şekil 43. Tel Örgü Tekniği...54 Şekil 44.Pirinç Dokuma Tekniği..54 Şekil 45.Desen Raporu X.55 Şekil 46.Desen Raporu X e Göre Dokunan Kolan Dokuma Örneği 55 Şekil 47.Dokumanın Başında Kartların Yerleri Değiştirilerek Dokunan Kolan Dokuma Örneği...56 Şekil 48. Dokuma Sırasında Belirli Tur Aralıklarla Değişiklik Yaparak Dokunan Kolan Dokuma Örneği.56 Şekil 49. Kartın Dikey Eksende Döndürülmesi 57 Şekil 50. Kartın Yatay Eksende Döndürülmesi 57 Şekil 51.Kartların Yönünü Değiştirerek Desen Oluşturma..58 Şekil 52. Atkıyı Kenarlarda Bol Bırakarak Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği.59 Şekil 53. Atkıya Boncuk Geçirilerek ve Bol Bırakılarak Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği 59 Şekil 54.Tek Atkıyla Başlayıp 2 Atkıyla Devam Edilen ve Tekrar Tek Atkıya Düşürülerek Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği 60 Şekil 55.Tek Atkıyla Başlayıp 3 Atkıyla Devam Edilen ve Tekrar Tek Atkıya Düşürülerek Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği 60 xiii

15 Şekil 56.Tek Atkıyla Başlayıp 3 Atkıyla Devam Edilen Ve İstenilen Uzunluğa Geldikten Sonra Saç Örgüsü Şeklinde Örülerek Tekrar Tek Atkıya Düşürülerek Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği.60 Şekil 57.Tek Atkıyla Başlayıp Belirli Aralıklarla Bir Grup Kenar Çözgülerini Serbest Bırakarak Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği...61 Şekil 58.Susma Tekniği ile Atkıda Desenlendirme..61 Şekil 59.Daldırma Tekniği ile Atkıda Desenlendirme..61 Şekil 60.Atkı İpliğinin Tek Yönden Geçirilmesiyle Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği 62 Şekil 61. Çarpana Kartlarının İleri Döndürülmesi 65 Şekil 62. Çarpanalı Kolan Dokumada Kılıç ile Atkı Sıkıştırma...65 Şekil 63. Atkı İpliğinin Çözgüden Geçirilmesi.66 Şekil 64.Çarpana Kartlarından Çıkarılan Dokuma...66 Şekil 65. Çizgi-Şerit..76 Şekil 66. Çizgi-Şerit..76 Şekil 67. Bukağı 76 Şekil 68. Bukağı 76 Şekil 69. Bukağı 76 Şekil 70. Bukağı 77 Şekil 71. Bukağı 77 Şekil 72. Bukağı 77 Şekil 73. Bukağı 77 Şekil 74. Bukağı 77 Şekil 75. Göz-Kutucuk..77 Şekil 76. Göz-Kutucuk..77 Şekil 77. Göz-Kutucuk..78 Şekil 78. Göz-Kutucuk..78 Şekil 79. Göz-Kutucuk..78 Şekil 80. Göz-Kutucuk..78 Şekil 81. Muska-Nazarlık-Küpe...78 Şekil 82. Muska-Nazarlık-Küpe...78 Şekil 83. Muska-Nazarlık-Küpe...78 Şekil 84. Muska-Nazarlık-Küpe...79 xiv

16 Şekil 85. Muska-Nazarlık-Küpe...79 Şekil 86. Muska-Nazarlık-Küpe...79 Şekil 87.Su Yolu-Yılan 79 Şekil 88.Su Yolu-Yılan.79 Şekil 89.Su Yolu-Yılan.79 Şekil 90.Su Yolu-Yılan.80 Şekil 91.Su Yolu-Yılan.80 Şekil 92.Su Yolu-Yılan.80 Şekil 93.Ok ucu- Merdiven...80 Şekil 94.Kurt ağzı.81 Şekil 95.Kurt ağzı.81 Şekil 96.Kurt ağzı.81 Şekil 97.Yaba Şekil 98.Tarak- El Parmak 82 Şekil 99. Tarak- El Parmak...82 Şekil 100. Çengel-Kıvrım-Koç boynuzu..82 Şekil 101. Çengel-Kıvrım-Koç boynuzu..83 Şekil 102. Çengel-Kıvrım-Koç boynuzu..83 Şekil 103. Çengel-Kıvrım-Koç boynuzu..83 Şekil 104. Çengel-Kıvrım-Koç boynuzu..83 Şekil 105. Elibelinde 84 xv

17 SİMGELER VE KISALTMALAR Kısaltmalar Cm: Santimetre M:Metre Ens.:Enstitü G.Ü: Gazi Üniversitesi No:Numara Ünv.: Üniversite S.Ü: Selçuk Üniversitesi M.Ü: Marmara Üniversitesi xvi

18 BÖLÜM I 1.GİRİŞ Problem adı; Çarpanalı Kolan ve Yer Tezgahında Kolan Dokumaların Teknik ve Geleneksel Özellikleri Problem Durumu Türk toplulukları yaşadıkları bölgelerde kültürlerini yansıtmış ve o bölgenin mevcut kültürlerinden de etkilenerek yeni kültürel sentezler oluşturmuşlardır. Bu kültürel özelliklerinin biri geçmişten günümüze devam eden el sanatlarıdır. El sanatları kırsal alanda yaşayan bireylerin tarımla uğraşmadıkları boş zamanlarını değerlendirmede, iş gücünü hareketlendirmede ve elde edilen ürünlerle üretici ihtiyaçlarını karşılamada ve aynı zamanda pazar oluşturmada gelir sağlama yönünden bireye, aileye ve ülkeye katkıda bulunur. El sanatı üretimi; belirli hammaddeleri el becerisi ve basit el araçları yardımıyla, işlenmiş ve yarı işlenmiş ürünler elde etmek olarak tanımlanabilir. El sanatı ister kişisel gereksinim ister pazara yönelik üretim amaçlı olsun, bu üretimin ortak özelliği yapım tekniklerinin ve ortaya çıkan ürünlerin çok benzer oluşudur. Zengin konu, üslup ve tekniklerle üretilen el sanatları, insanların yetenekleri, yaşama biçimleri ve coğrafi yapılarına göre gelişmeler göstermiş her yeni dönemde yeni bir anlayışla yaşamıştır. El sanatı ürünleri, yerine göre günlük kullanım eşyasından süs eşyasına, çeyizlik eşyadan hediyelik eşyaya, pek çok ürünü içine alan dayanıklı tüketim malı olarak tanımlanabilir. Bu tür ürünler, el emeğine dayalı üretildiği için biri diğerinin aynı değildir ve her ürün tektir (Öztürk,2003,s.14). Ayrıca el sanatları maddi kültürün önemli parçalarından birini oluşturmaktadır. Geleneksel el sanatları, üreticisinin olduğu kadar toplumun duygularını, düşüncelerini, yaşam biçimlerini ve inançlarını yansıtmaktadır(seyhan, 2007,s.13). 1

19 Geleneksel Türk el sanatları içerisinde özel bir yere sahip olan ve geçmişi oldukça eski dönemlere uzanan Anadolu nun hemen her yerinde çeşitli alanlarda üretilen el dokumacılığı günümüze kadar devam eden en önemli el sanatlarımızdandır. Dokumanın ortaya çıkışı insanoğlunun giyinmekten başlayan pek çok ihtiyacını cevaplamıştır. Bunların arasında, yaşamın geçtiği mekânların zeminlerinin soğuktan korunması amaçlı yer yaygılarının da şüphesiz önemli bir rolü olmuştur. Dokumacılığın Orta Asya da nerede başladığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, dokumacılığın göçlerle yayıldığı söylenebilir. Dokumacılığın en önemli yayılma merkezi Mezopotamya, Mısır, Anadolu, Babil ve Asur bölgeleridir (Gönül,1964,s.80-81). Ancak bilinen ilk dokuma türlerinin saz, kamış ya da bunlara benzer esnek malzemelerden örülmüş dokular olduğudur. En ilkelden en gelişmiş topluma kadar görülen dokumalarda, hayvanların evcilleştirilmesiyle yün kullanılmaya başlanmıştır. Çıkış noktası ihtiyaçtan kaynaklanan zaman içerisinde kişinin estetik değerleri ile birleşerek sanata dönüşen dokumalar farklı yörelerde de olsa aynı tekniklerin kullanıldığını göstermektedir (Ülger,1999,s.286). Dokuma, en az iki iplik grubunun belli sistemlere göre dik açı yaparak kesişmesinden oluşan tekstil ürünleridir. Dokumayı oluşturan boyuna ipliklere çözgü, eriş, arış, direzin; yatay ipliklere atkı, argaç, geçki gibi isimler verilmektedir (Akpınarlı,1996,s.18). El sanatlarında önemli bir yer tutan dokumacılık tekniğine ve kullanılan araca göre kirkitli dokumalar, mekikli dokumalar, kolan dokumalar olarak gruplandırılır. Kolan dokumalar yün, pamuk, keten, kıl ipliklerinin çözgü, atkı olarak kullanıldığı, yassı, enli kuşak bağ gibi dokumalardır. Yer tezgahında kolan dokuma Üç ayak, Tevni, Tavnı, Kondu gibi isimlerle ifade edilen tezgahlarda dokunurken, çarpanalı kolan dokumalar özel bir tezgah gerektirmeden Çarpana, Kart, Plaka, Tablet adı verilen levhalar yardımıyla dokunur. Yer tezgahında kolan dokumada yere çakılan iki çubuk arasına, dokunacak yere göre boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilerek, arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilmekte, çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipliği atılıp, kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır. Çarpanalı kolan dokumada ise deve, öküz gönü veya ceviz ağacından yapılan farklı formlardaki levhalar genellikle kare ya da çokgen şeklinde hazırlanarak köşelerinden birer delik açılarak hazırlanan levhalar kullanılmaktadır. Çözgü iplikleri, çarpana kartlarının deliklerinden hazırlanmış olan renk dağılım tablosuna göre geçirilip, kartların döndürülmesiyle oluşan çözgü aralığından da atkı ipliği atılması ile dokunmaktadır. 2

20 Çözgünün bir ucu dokuyucunun beline veya yere karşılıklı çakılmış çubuklara bağlanarak dokuma gerçekleştirilmektedir. Her iki yöntemde de elde edilen dokuma çözgü yüzlüdür. Çarpana ve kolan dokuma çoğu zaman birbirine karıştırılır. Görünüm ve kullanım amacı olarak aynı olmalarına karşın kullanılan araçlardan ve tekniklerden kaynaklanan farklılıklar söz konusudur. Kolan dokumalar geleneksel mekanlarda çadırların keçe veya dokuma örtülerini tutturmak, hurç ve çuval kenarlarını süslemek ve kulp yapmak, çocuğu sırtta güvenli şekilde taşımak, beşik sallamak ya da kundak bağı olarak, geleneksel giyim kuşamda ise elbise ve önlük kuşaklarında, baş süslemelerinde, çorap bağı, kılıç askısı, barutluk olarak, at ve deve koşum takımlarının süslemesinde kullanılır. Fonksiyonel özellik arandığında kolan dokumalardan yararlanılırken, farklı desenlerin kullanıldığı çarpanalı kolan dokumalar genellikle süsleme amaçlı tercih edilmektedir. Gelişen teknoloji ve buna bağlı olarak değişen hayat şartlarına rağmen Anadolu nun çeşitli yerlerinde örnekleri bulunmasına rağmen çok az yerde üretimi devam etmektedir. Kolan dokuma sanatının devam ettiği az sayıdaki illerimizde araştırmalar yapılmıştır. Buralarda dokunan dokumaların genel özellikleri, yer tezgahında kolan ve çarpanalı kolan dokumaları arasındaki farklar, kullanım alanları ve bu dokumaları dokuyan bireylerin görüşleri bu araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırmanın Amacı Araştırmanın genel amacı kolan dokumaların özelliklerini,yer tezgahında kolan ve çarpanalı kolan dokuma arasındaki farklılığı ortaya çıkarmak, dokuma ürünlerini inceleyerek bulunan örnekleri belgelemek, tanıtmak, dokuyucu görüşlerini alarak bu alanda bilimsel bir doküman hazırlamaktır. Alt amaçlar; Araştırma kapsamında, belirlenmiş olan bu genel amaç çerçevesinde aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır. 1.Yörelerde dokuma ile uğraşan bireylerin özellikleri nelerdir? 2.Yörelerde dokunmakta olan kolan dokumaların teknik özellikleri nelerdir? 3.Yörelerdeki kolan dokumalarda kullanılan araç -gereçler nelerdir? 3

21 4.Yörelerdeki kolan dokumalarda kullanılan renk, desen, motif ve kompozisyon özellikleri nedir? 5.Yörelerdeki kolan dokumaların kullanım alanları nelerdir? Araştırmanın Önemi Halk sanatı olarak bilinen dokumaların motif, renk, kulanım alanı, çeşitlerinin bolluğu özelliği açısından ele alınmayı gerektiren önemi bulunmaktadır. Kaynaklarda kolan dokumalar tam olarak sınıflandırılamamıştır. Literatürde ayrıntılı bilgiye rastlanmamıştır. Bu araştırma ile el sanatlarının önemli bir dalı olan kolan dokumaları ayrıntılı olarak ele alınıp, yer tezgahında kolan ile çarpanalı kolan dokuma arasındaki farklar ortaya çıkarılarak ve geleneksel özellikleri belgelenerek kültürel değerlerimizden biri daha gün ışığına çıkarılacak, yeni nesillere fayda sağlayacaktır. Varsayımlar Bu araştırmanın temelinde aşağıdaki varsayımlar yer almaktadır. 1.İncelenen illerdeki bireyler yer tezgahında kolan ve çarpanalı kolan dokumalar hakkında yeterli bilgiye sahip olduğu, 2.İncelenen illerdeki dokuma örneklerinin evreni temsil ettiği, 3.Belirlenen yöntem ve tekniklerin amaca ulaştırır nitelikte olduğu, 4.Kullanılan kaynakların istenilen amaçlara ulaşmak için yeterli ve doğru olduğu varsayılacaktır. 4

22 Sınırlılıklar 1.Araştırma Ordu ili Kumru beldesi yer tezgahında kolan dokumalarla ve Malatya ili Çamurlu köyü çarpanalı kolan dokumalarıyla sınırlandırılmıştır. 2.Bu araştırma yörelerde ulaşılabilen bireyler ile sınırlıdır. 3.Bu araştırma ulaşılabilen bireylere ait örnekler ile sınırlıdır. 4.Bilgi formu ve Görüşme Formu araçlarıyla sınırlıdır. 5.Enstitünün belirlemiş olduğu tez süresi ile sınırlıdır. Tanımlar Atkı: Çarpanaların döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atılan en ipliğidir (Sönmez- Demir, 1995,s.85). Atkı İpliği: Çözgü ipliklerinin arasından enine geçirilen ipliktir (Akpınarlı v.d., 2008,s.116). Çarpana: Çeşitli renkte çözgü ipliklerinin, atkı ile birleştirilerek belirli genişlikte şeritler dokumak için geçirildiği köşeli, deve gönü, tahta gibi malzemelerden yapılan (5x5)cm boyutundaki levhalara denir (Erbek,1978,s.14). Çarpanalı Kolan Dokuma: Yer tezgahında çözgü ve atkıda yün, keten, keçi kılı, pamuk ipliklerinin kullanıldığı, gücü yerine çarpana kartlarının kullanılmasıyla açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliklerinin sıkıştırılmasıyla elde edilen çözgü yüzlü şerit dokumalara denir. Çözgü: Dokumada boyuna uzanan ipliklerdir. Çarpanada kartlara geçirilen ipliklerdir. Çözgü İpliği: Dokumada boyuna uzanan ve atkı ipliğine göre daha bükümlü ve sağlamdır. Çürpi ipliği: Kolan dokumalarda seren ve midarlara çözgü ipliklerini bağlamak için kullanılan sağlam pamuk ipliğidir. Desen: Süslemenin ve kompozisyonun temelini oluşturan ögedir. Dokuma: Atkı ve çözgü ipliklerinin birbirine dik açı yapacak şekilde birbirine geçmesiyle oluşan yüzeylerdir. 5

23 El Tarağı: Liflerin yabancı maddelerden ayrılması için tarama işleminin yapıldığı gövdesi tahta, ucu çivili araçtır. İğ: İlk büküm aletidir. Ucu çengelli gövde ve ağırlık veren geçirilmiş yuvarlak bir tahtadan oluşur.35cm civarında boyu olan bir çubuktur. Kolan: Çözgü ve atkı ipliği olarak yün, pamuk, keten iplikler ve kıl gibi gereçlerin kullanıldığı, yassı ve enli kuşak, bağ gibi dokumalara kolan dokuma denir (Sönmez- Demir,1995,s.65). Kılıç: Çarpana dokumacılığında kullanılan yardımcı araçlardan bir tanesidir.kartların ileri veya geri yönde olan her çevirme hareketinde çözgü iplikleri arasında ağızlık oluşur.dokuma yüzeyinin oluşabilmesi için açılan bu ağızlıktan atkı ipliğinin geçirilmesi gerekir. Kılıç bu aşamada atılan atkı ipliğini yerleştirip, sıkıştırmak amacı ile kullanılır (Sarıoğlu v.d.,2005,s.36). Kirman: Çapraz olarak birbirine geçmiş iki çubuk ve çengelli eksenden ibarettir. Yün ve pamuk gibi kısa liflerin bükülmesinde kullanılır. Kuşak: Bele bağlanan dokumalardır. Mekik: Ahşap, dayanıklı nitelikte el ile rahat kullanımı sağlanacak büyüklükte çözgüler arasından atkıyı geçirmek için kullanılan yardımcı araçtır. Midar: Yörede seren ile birlikte gücü görevini gören, üzerine çözgü ipliklerini çürpi ipliğiyle bağlandığı 10-12cm uzunluğundaki çubuktur. Püskül: Kolan ve çarpana dokumaları süslemek amacıyla genellikle sentetik ve kıl ipliğinden yapılan boncuklar da eklenebilen süsleme aracıdır. Saçak: Dokumanın uç kısımlarında bırakılmış boyuna ipliklerdir. Sentetik İplik: Petrol atıkları ve tabi gazların senteziyle elde edilen, yakıldığında eriyormuş gibi yanan, sert atık bırakan ipliklerdir( Sönmez-Demir,1995,s.9). Seren: Yörede yapılan kolan dokumalarda gücü görevini yapan çözgü ipliklerinin çürpi iplikleriyle bağlandığı 10-12cm uzunluğundaki çubuktur. Tezgah: Dokuma işleminin ana ögesidir. Kolan ve çarpana dokumalarda yer tezgahı veya kondu tezgah kullanılmaktadır. Yer tezgahı kolan dokumanın boyuna göre çubukların yere çakılması suretiyle oluşturulur. Kondu tezgahı ise genellikle, iskeleti 4.5mt boyunda yanlarda iki ağaç parçasından meydana gelmektedir. 6

24 BÖLÜM II 2.YÖNTEM Araştırma Modeli Araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. El dokumalarından yer tezgahında ve çarpanalı kolan dokumalar ile ilgili literatür taraması yapılmış, yörelerde dokuma yapan bireylerle görüşülerek bireylerin dokudukları dokumalar incelenmiştir. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini Ordu ili Kumru beldesinde yer tezgahında kolan dokuma yapan 24 birey ile bu bireylerin yaptığı 12 adet ürün ve Malatya ili Çamurlu köyü çarpanalı kolan dokuma yapan 19 bireyler ile bu bireylerin yapmış olduğu 10 adet ürün oluşturmuştur. Verilerin Toplanması Yer tezgahında ve çarpanalı kolan dokumalarıyla ilgili yazılı kaynaklar taranmış ve yörelerde alan araştırması yapılmıştır. Alan araştırması ile bilgilerin derlenmesi, bireylerden bilgi almak için görüşme formu, yapılmış ürünlere ait bilgiler için de bilgi formu hazırlanmıştır. Hazırlanan formlar incelenerek gerekli düzeltme yapıldıktan sonra çoğaltılmıştır. Görüşme formları araştırmacı tarafından bizzat karşılıklı görüşme sırasında kaydedilmiştir. Bilgi formu her ürün için hazırlanmış ve ürün fotoğrafları çekilerek elde edilen bilgiler kaydedilmiştir. 7

25 Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması Literatürden elde edilen bilgiler dolaylı ve direkt alıntılarla araştırmanın çeşitli bölümünde kullanılmıştır. Yazılı kaynaklarda ve yörelerden elde edilen bilgiler doğrultusunda yer tezgahında ve çarpanalı kolan dokuma teknikleri detaylı olarak açıklanmıştır. Her iki dokuma arasındaki ortak ve farklı özellikler ortaya konulmuştur. Görüşme formlarından elde edilen veriler frekans ve yüzdeleri alınarak tablolar halinde sunulup uygun başlıklar altında yorumlanmıştır. Bilgi formu her ürün için doldurulmuş ve fotoğrafları ile sunulmuştur. Bilgi formlarında yer alan ürünlere ait veriler sunulmuş analizleri yapılarak raporlanmıştır. Tüm veriler Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Tez yazım kılavuzuna uygun şekilde yazılmıştır. 8

26 BÖLÜM III 3.KAVRAMSAL ÇERÇEVE Dokumanın Tanımı ve Tarihçesi İki veya daha çok iplik grubunun çeşitli düzenlerde birbiri arasından (üstünden-altından) geçerek birbiriyle kenetlenmesi işlemine ve bu kenetlenme sonucu oluşan mamullere dokuma denir (Aytaç,1982,s.1). İnsanlar kendilerini dış etkenlerden koruma, barınak edinme ve güzeli arama duygularını karşılama gibi gereksinimlerini gidermede dokumacılık sanatından faydalanmışlardır. Böylece dokumacılık en eski sanatlarımızdan biri olmuştur. Dokuma iplik sisteminin belli kaidelere göre dik açı yaparak kesişmesinden oluşan bir tekstil ürünüdür (Akpınarlı,1996,s.9). İnsanlar eski çağlardan beri giyimin hayatlarında önemli bir yeri olduğunun bilinci içinde yaşamışlardır. İnsanların giyinme ihtiyaçlarının karşılanması ve dış etkenlerden korunması, yaşanılan çevrenin istenilen şekilde döşenmesini sağlamak üzere yapılan dokumacılık en eski sanat dallarından biridir. Dokumacılık sanatının başlama tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemekle beraber, insanların yaşamlarını ve yaptıklarını önce resimlerle sonra da yazı ile ifade etmeye başlamasından çok eskiye dayandığı ifade edilmektedir (Akpınarlı,1996,s.11). İlk insanlar iki sopa üzerinde uzun yatay bir sopa oturtarak üstünden çözgü iplikleri sarkıtıp birbirinin uçlarına ağır taşlar bağlayarak aralarından el yardımıyla atkı ipliklerini çapraz olarak geçirmişler ve ilk basit dokuma tezgahını geliştirmişlerdir. Bu tezgâhlarda yapılan dokumalarda bataklık otu, hasır otu, saz gibi otların ve uzun at kıllarının kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bu gereçlerin liflerden ihtiyaca cevap verebilecek uzunluğun, birbirine düğümlenerek veya uçlarının keçeleştirilmesi ile tutturularak elde edilmeye çalışılmasından dokumada gelişmeler olduğu anlaşılmaktadır. Bu ilk dokuma tekniğinin Taş devrinin ilk zamanlarında başladığı tahmin edilmektedir (Yağan,1978,s.10). 9

27 M.Ö yıllarında özellikle çok ince kumaşların dokunduğu, mumya sargısı olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Mısır da yapılan ilk dokumaların bez ayağı olduğunu daha sonra kopt kumaşlarının da atkı ve çözgü ripsleri ile bezayağının birlikte kullanıldığına rastlanmıştır. Bazı kaynaklara göre; örneğin Pope a göre dokumacılık Orta Asya da; Beaumont a göre M.Ö arasında; Griffin e göre Mısır da başlamıştır (Gönül,1964,s.82). Neolitik çağa ait Çatalhöyük ten çıkarılan dokuma parçaları bu sanatın Anadolu da en eski çağlarda başladığını göstermektedir. Anadolu da görülen en eski tezgâh Garstang ın bulduğu Kalkolitik çağa, M.Ö yılına aittir yılları arasında yapılan Alişar kazılarında Kalkolitik çağa ait oldukça iyi dokunmuş kumaşlar, tezgâhlar ve aletler bulunmuştur (Gönül,1964,s.1). Tokat ın Erbaa ilçesi yakınlarında (M.Ö ) Tunç devrine ait kirman Alacahöyük te gümüş kirmanların bulunması Anadolu da köklü bir dokumacılık sanatının olduğunu kanıtlamaktadır. M.Ö. VII. yy. ait Gordion da bulunan Frigyalılara ait sumak ve cicim dokuma parçaları da Anadolu dokumacılık sanatı açısından önemlidir (Aytaç,1982,s.37). İstanbul arkeoloji müzesinde bulunan M.Ö.900 yılına ait bir Hitit kabartması önemli bir örnektir. Bununla beraber dokumacı kelimesi birçok metinde görülmektedir. Hititçe metinlerde dokumacı kelimesi; Sümerce İdeogram olarak geçmektedir. Sümercede yün Sig olarak geçmektedir. Hititçesinin Aşaras olduğu bilinmektedir. Hitit sütunlarında dokumacıdan ve isminden bahsedildiği belirtilmektedir. Kleoparta nın Roma İmparatoru Sezar ın karşısına bir Babil örtüsü ile çıkması Babil dönemindeki dokumacılığın önemli olduğunu göstermektedir (Gönül,1964,s.2). James Melleart yakın doğu daki ilk medeniyetler adlı kitabında Çatalhöyük kazılarından bahsetmektedir. Kazılarda yapılan buluntulara arasında günümüzün ulaşamayacağı kalitede yünlü, güzel dokuma ve kumaş parçaları örnekleri bulunduğu tespit edilmiştir. Bu örnekler Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde korunmaktadır. M.Ö.2300 yıllarında Truva kral mezarlarında çıkarılan kilim dokumasının Kraliçenin yatak örtüsü olabileceği düşünülmektedir (Gürsu,1988,s.11). Dokuma,Türkçe kökenli bir sözcük olup, Türk kültürünün en eski çağlarından günümüze kadar gelerek tokımak ya da tokuma gibi yerli deyişlerle karşımıza çıkan sözcükler olarak günümüzde de kullanılmaktadır. 10

28 Orta Asya Yukarı Altaylardaki Pazırık bölgesinde Tükolog V.Radiof un başlattığı kazılar sonucu V. Kurganda M.Ö. IV.-V. Yy.a ait buluntular ele geçirilmiştir. Bulunduğu yerin adıyla anılan Pazırık halısı düğümlü dokuma tekniğini Altay Türklerine bağlayarak değerlendirmişlerdir. Aynı dönemde II. Başadar kurganlarında çıkan kumaşların teknikleri de palaz, cicim, kilim, zili, şad, verni, halı, sumak, çuval, aplike ve keçe örnekleri olarak belirlenmiştir (Gürsu,1988,s.12). Dokumacılık sanatı Türklerin sadece günlük yaşantılarına değil, sosyal yaşantılarına, yapıtlarına kadar girmiştir. Uzun yüzyıllar birçok kültürlerin faydalandığı bir kaynak olmuş, birçok medeniyetlerin çeşitli sanat kollarından silinmeyecek derin izler bırakmıştır. Türkler Anadolu nun çeşitli kaynaklarından köklü bir geçmişe sahip Türk dokumacılığında en eski dokuma hammaddelerini büyük bir ustalıkla kullanmışlar, başarılı eserler ortaya koymuşlardır. Türkler Anadolu ya geldiklerinde kendilerinden çok yüzyıllar önce bu topraklara yerleşen atalarının temelini atmış oldukları ve daha sonra gelen çeşitli medeniyetlerin zenginleştirdiği ileri seviyede bir dokumacılık bulmuşlardır (Yağan,1978,s.52). El dokumacılığında önceleri basit dokumalar çalışılmış daha sonra tezgâhlarda yapılan değişikliklerle dokuma çeşitleri çoğaltılmıştır. 17.yy. kadar sınırlı olan dokuma desenleri bu yüzyıldan sonra yerini çeşitli desenlere bırakmaya başlamıştır. Türkiye de çok gelişmiş olan dokumacılık 18.yy.daki siyasi ve ekonomik bunalımlar ve Avrupa daki makine ile üretime doğru gelişmeler başlamıştır (Akpınarlı,1996,s.16). Türklerin gerek önceki yerleşimlerinde gerekse Anadolu da kurdukları medeniyet yoluyla büyük kültür birikimlerinin olması ve gittikleri her yere götürmeleri, Anadolu nun el sanatları ve kültür merkezi olarak tanımlanmasında önemli bir etken olmuştur. Dokuma eserler doğa şartlarında kolayca çürüdüklerinden yer altı buluntularında fazla örnek bulunmamaktadır. Ayrıca mahalli dokumalar günlük ihtiyaç için yapıldıkları ve zaman içinde kullanılarak yıprandıkları, bununla beraber yerleşik toplumların aristokrat sınıfları tarafından kullanılmadıkları, dolayısıyla nesilden nesile aktarılan değerli mallar arasında da yer almadıkları için çok eski devirlere ait örnekler yok denecek kadar azdır. Son yıllara kadar teknolojiye duyulan hayranlıkla toplumda geleneksel yetenekler körelmiş, ihmal edilen el sanatları giderek zayıflamış, yöresel sanatlar ve geleneksel örnekler yok olma durumuna gelmiştir. El sanatlarından olan dokuma örnekleri, taşıdığı kültür unsurlarında habersiz kullanmaya, saklanmaya ve özellikle müzelerde sergilenmeye değer bulunmamıştır. 11

29 Sonuçta çoğu yörede geçmişe ait pek çok el sanatı ile ilgili dokuma örnekleri yok olmuş, geçmiş kültürümüzü yansıtacak olan geleneksel meslekler müzelere giremeden kaybolmuştur. Dokumaların Sınıflandırması Dokumacılık, yapım teknikleri ve kullanım araçlarına göre üç grupta incelenir. 1. Mekikli Dokumalar -Düz Dokumalar -Armürlü Dokumalar 2. Kirkitli Dokumalar -Düz Dokumalar -Havlı Dokumalar 3. Kolan Dokumalar -Yer Tezgahında Kolan Dokumalar - Çarpanalı Kolan Dokumalar Araştırma çalışmaları kolan dokumalarla sınırlandırıldığı için diğer dokumalar ele alınmayacaktır. 12

30 Kolan Dokumalar Kolan Dokumaların Tarihçesi Kolan dokumaların tarihi, Mezopotamya da İ.Ö yıllarına kadar indirilebiliyorsa da Sus mabedinde (Elam) bulunan fildişi çarpana İ.Ö e tarihlendirilmektedir (Sönmez- Demir,1995,s.66). Altay dağlarının eteklerinde bir kurganda bulunan, MÖ 5. ve 3. yüzyıla ait olan Pazırık halısı; Türklerin yaşadığı bölgelerde ortaya çıkmıştır. Kurganda halının dışında,keçe, değişik dokuma türleri, kumaş parçaları bulunması, Türklerin her türlü el sanatı ile uğraştıkları bilinmektedir (Aksoy,2004,s.12). Bilinen en eski çarpana dokuması 342 levha ile dokunmuş, Ramses Kuşağı denilen bir buluntudur. Liverpool Arkeoloji Müzesinde muhafaza edilmektedir. Eski imparatorluk dönemine (M.Ö.3000) ait olduğu tahmin edilmektedir (Aytaç,1982,s.22). Güney Norveç Evebö de yapılan araştırmalarda 6.yy lara ait mezar kalıntılarında üzerinde hayvan figürleri bulunan at kılı ile dokunmuş şeritler bulunmuştur. M.S.850 yılında ölen Norveç Kraliçesi Asa nın Oseberg (G.Norveç) yakınında eğlence yatında gömüldüğü mezarında çok kıymetli bir buluntu keşfedilmiştir. Ölünün yanında bozulmadan korunabilmiş 52 tahta çarpanadan ibaret bir takım bulunmuştur. Çarpanalara işlemenin başladığını gösterecek şekilde keten iplikler gerilmiştir (Sarıoğlu v.d.,2005,s.18). Avrupa, İsveç ve Almanya da çarpana hediyelerine en eski M.S yy larda mezarlarda rastlanmıştır (Erbek,1978,s.14). 9. ve 10. yy lara ait ipek ve ketenden yapılmış, altın ve gümüşün kullanıldığı şerit dokuma kalıntılarına İsveç in Birka şehrinde rastlanmıştır (Tırman,1989,s.3). Osmanlı döneminde yapılmış olan kolan ve çarpana dokumalar; İstanbul da Topkapı Sarayı Müzesinde Kur an bağı, kuşak, kılıç askıları, dizginler, çadır süslemeleri, çadırların pencere detaylarında kullanılan dokumalar, koşum takımları gibi dokumalar kolan olarak bilinmektedir (Çağlayan, 1991,s.9). Çok eskilere dayanan, tekstil tekniği olan çarpanalı dokumacılık Anadolu da daha çok aşiretler devam ettirebilmişlerdir. Kış aylarında köylerde, yaz aylarında da yaylalara göç edenler kurdukları çadırlarını süslemek, sağlamlaştırmak için dokumalardan 13

31 yararlanmışlardır. Bunun yanı sıra taşımacılıkta da dokumanın yardımıyla işlerini pratik hale getirmişlerdir. Şekil 1. Kolan Dokumalar (Özgün,2014) Kolan dokumalarının turistik değeri olduğu için Türkiye nin bazı bölgelerinde çalışılsa da ne yazık ki eski renk güzelliğine, iplik kalitesine ve kompozisyon özelliğine dikkat edilmediği için eski dokumalarla kıyaslanamamaktadır. Üretimi az olduğu için de turist pazarında önemini yitirmek üzeredir. Geçmişte dokuma çeşitleri olarak tezgahların basit ve ilkel oluşu, özellikle yün dokumalarda yalnızca çizgisel görünüm şeklinde dokumalara olanak sağlamakta, tezgah başında yalnızca kadınların çalışması, Karadeniz kadınının yılın her anında çalışma temposunun yoğun olması dokumalardaki çeşitliliği etkilemiştir (Çağlayan,1991,s.10) Yapılan araştırmalara göre Ordu köyleri, Trabzon köyleri, Van, Kütahya, Malatya çevresi, Adana çevresi, Afyon-Emirdağ, Ankara, Kayseri-Pınarbaşı, Osmaniye, Manisa civarlarında çok az da olsa dokuma örneklerine rastlanmaktadır. Üretimi yok denecek kadar az olan elde dokumaların yerini, teknolojik makinalarla üretilen şeritler almıştır. 14

32 Kolan Dokumalarının Tanımı Çözgü ve atkıda yün, keten, keçi kılı, pamuk ipliklerinin kullanıldığı, atkı ipliklerinin sıkıştırılmasıyla elde edilen, çözgü yüzlü yassı, şerit dokumalara Kolan Dokuma denilmektedir. Enleri dar, boyları uzun, şerit halindeki çözgü yüzlü dokumalar genel olarak yer tezgahında dokunan, gücü yerine gücü çubuğunun veya kartların kullanılmasıyla açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliklerinin sıkıştırılmasıyla elde edilen çözgü yüzlü şerit dokumalar olarak da tanımlanabilir. Kolan Dokumaların Kullanıldığı Yerler Geleneksel Mekanlarda /Topak ev ve Çadırlarda: Çadırların ahşaptan iskeleti vardır. Kolayca kurulup, yeri değiştirilebilen bu çadırların iskeletinin üstü keçelerle örtülmüş olup, kolanlarla bağlanarak sağlamlaştırılmıştır. Yine çadırların ve evlerin duvar süslemesinde kolan kullanılmıştır. Şekil 2. Kolan Dokuma Duvar Süsü (Özgün,2012) Taşıma İşlerinde/Çuvallarda: Kuru bakliyat gibi gıdaları muhafaza etmek amacıyla dokunan çuval, heybe gibi taşımaya yardımcı eşyanın sap ve kulplarında kolan kullanılmıştır. 15

33 Şekil 3. Heybe Sapında Kolan Dokuma (Özgün,2013) Çocuğu sırtta taşımak için ya da çocuk beşiğini sabit bir yere tutturmak, sallamak veya kundak bağı olarak da kullanılmıştır. Şekil 4. Bebek Beşiği Bağlamada Kolan Dokuma (Özgün,2013) Geleneksel Giyim-Kuşamda: Kadın elbise, önlük kuşaklarında, baş süslemelerinde, takıların dizilmesinde kullanılmıştır. Erkeklerde ise; çorap-tozluk bağı, kılıç askısı, fişek çantası sapı, barutluk, yay kurmak için kement, takunya bandı, Kur an-ı Kerim bağı olarak kullanılmıştır. 16

34 Şekil 5. Elbisede Kuşak Olarak Kolan Dokuma (Özgün,2013) Diğer süslemelerde: Koşum takımlarında, araba ve develerin baş süslemelerinde kullanılmıştır. Bu kolanların kullanıldıkları yerlere göre deniz hayvanı kabukları ve makreme örgü püsküller kullanılmıştır. Cirit oyunlarında, gelin alaylarında, at yarışında da süsleme olarak kullanılmıştır. Kolan Dokuma Teknikleri Kolan dokumalar 2 farklı şekilde yapılırlar. 1.Yer Tezgahında Kolan Dokumalar 2. Çarpanalı Kolan Dokumalar 17

35 Yer Tezgahında Kolan Dokumalar Yer Tezgahında Kolan Dokumaların Tanımı Yer tezgahı olarak adlandırılan, yere çakılan iki çubuk arasına, dokunacak yere göre boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilerek, arasına gücü ve tarak görevi yapan çubuklar geçirilerek, çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipi atılıp, kılıçla sıkıştırılarak oluşturulan dokumalardır. İstenilen desenin yapılabilmesi için havlu dokunan el tezgahlarında kullanılan miller yerine burada ince çubuklardan faydalanılmıştır. Yer tezgahlarında çözgüler sabit kalır, dokuyucu dokuduğu kısımları arkasında bırakarak çalıştıkça ileriye doğru hareket ederek dokumayı tamamlar ya da çözgü çift kat çekilerek dokuma yapıldıkça kılıç yardımıyla çubuklardan alta kaydırılarak devam edilir. Şekil 6. Yer tezgahı ( adresinden tarihinde alnmıştır) Kolan dokuma ayrıca kondu tezgahlarda da yapılmıştır. Kondu tezgahın, yer tezgahı olup tek farkı, tahta bir platform üzerine sabitlenmiş çubuklardan oluşması ve istenildiği zaman istenildiği yere götürülebilmesidir. Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Kullanılan Araçlar Tezgah: Yer tezgahı veya kondu tezgah kullanılmaktadır. Yer tezgahı, kolan dokumanın boyuna göre iki kazığın yere çakılması suretiyle oluşturulup çözgünün üzerinde çözülmesiyle yada kondu tezgahı olarak adlandırılan tahta levha üzerine iki çubuğun sabitlenmesiyle oluşturulan tezgahlardır. Genellikle uzun dokumaların yapımında yere çakılan iki kazık 18

36 düzeneği tercih edilmektedir. Kondu tezgahın genellikle, iskeleti 2-4m boyunda levha ve uçlarında iki ağaç parçasından meydana gelmektedir. Bu parçalar tezgahın üst kısmında, İki ucu yontulmuş silindir çubuklar ya da Y şeklinde çubuklar levhaya yatay monte edilerek sabitlenmektedir. Dokumaya bu kısımdan başlanmaktadır. Gücü çubuğu, ağaca ya da bulunduğu ortama göre tavana çengel sarkıtılarak sabitlenmektedir. Yörede genellikle kondu tezgah kullanılmaktadır. Şekil 7. Kondu Tezgah (Özgün,2013) Kılıç: Çözgüler arasından geçen atkı ipliğini sıkıştırmak için kullanılır. Şekil 8. Kılıç (Özgün,2013) El Tarağı: Tarama işlemi geleneksel olarak evlerde tahta bir gövdeden oluşan demir tarak kullanılır. Demir dişlere geçirilen yün iki elle karşılıklı çekilerek tekrar tekrar taranır (Akpınar-Şahinoğlu,2012,s.6). 19

37 Şekil 9. El Tarağı (Özgün,2013) Mekik: Ahşap, dayanıklı nitelikte el ile rahat kullanımı sağlanacak büyüklükte çözgüler arasından atkıyı geçirmek için kullanılan yardımcı araçtır. Şekil 10.Mekik ( adresinden tarihinde alınmıştır) Kirman: Yün duluplara tek büküm verilerek, eğirmek ve iplik haline getirmek için kullanılan, orta eksen çubuğu ve buna geçirilen iki tahta kanat parçasından meydana gelen el aletidir (Soysaldı dan aktaran Kosif, 2014,s.27). 20

38 Şekil 11. Kirman ( adresinden tarihinde alınmıştır.) Yiğ: İpliğin sarıldığı ucu çengelli gövdeden oluşan ve ağırlık vermesi için gövdeye geçirilmiş yuvarlak bir tahta olmak üzere iki kısımdan oluşan alettir. Lifler öncelikle elde paralel hale getirilerek uzatılır ve bükülür. Daha sonra iğin gövdesine sarılarak çengelden geçirilip aşağıya sarkıtılırken hızla döndürülür. Bu hareketin tekrarı ile lif demetleri iplik haline getirilmiş olur(aytaç,1982,s.6). Şekil 12. Yiğ (Özgün,2013) Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Kullanılan Gereçler İplik: Kolan dokumalar çözgü yüzlü olduğundan kullanılacak iplik seçimi önemlidir. Kolan dokumada, birbirine karışmayan, çabuk yıpranmayan, esnemeyen, kopmayan, düzgün iplikler seçilmelidir. Geçmişte genellikle yün ve kıl iplikler kullanılmıştır. Günümüzde iplik sektöründeki ilerlemelerden dolayı çeşitli iplikler kullanmak mümkündür. Kolan dokumacılığında yün, pamuk, keten, sentetik, klaptan(simli iplik) son yıllarda da merserize pamuk iplikleri kullanılmaktadır. İplik kalınlığı, dokumada kullanılacak iplik sayısına bağlı olarak dokumanın enini ve kalınlığını belirlemektedir. Bu yüzden ipliğin seçiminde, dokumanın kullanım yeri daha sonra da dokuma güçlüğü göz önünde bulundurulmalıdır. 21

39 Yer Tezgahında Kolan Dokuma İşlem Basamakları Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Çözgü ve Atkının Hazırlanması Kolan dokuması için gerekli olan çözgü iplikleri hazırlanmaktadır. Geçmişte doğal boyalarla boyanan yün iplikleri kullanılırken günümüzde genellikle çile halinde alınan sentetik iplikler kullanılmaktadır. Şekil 13. Kolan Dokuma Çözgü ve Atkı İpliği (Özgün,2013) Yöre dokumalarında çözgü ipliği, atkı ipliği ile aynı özellikte olan iplikler kullanılmaktadır. Çözgü uzunluğu belirlenerek çözgü iplikleri desendeki renklere göre uzunluk hesaplanarak kesilir. Çözgü Uzunluğu= Ürün boyu+dokuma Döndürme Payı(50cm)+Çekme Payı(%10) formülüyle hesaplanır. Atkı ipliği de mekiğe sarılarak hazırlanır. Mekiğin olmadığı yerlerde atkı ipliği hazırlanırken elde iki parmak üzerinde 8 şeklinde sarım yapıldıktan sonra sarılan iplik parmaktan alınarak üzerine sarım yapılarak devam edilir. 22

40 Şekil 14. Atkı İpliği (Özgün,2013) Kolan dokumada gücü-midar ve seren, genellikle sağlam pamuk ipliği ya da çözgüde kullanılan ipliklerle hazırlanır. Şekil 15. Midar ve Seren (Özgün,2013) Gerekli olan uygun ortam seçilerek tezgah kurulmaktadır. Tezgahın baş tarafındaki parçanın altına yerleştirilen çubuğa iplik bağlanarak çözgü işlemine başlanmaktadır. Çözgü ipliği tezgahın başından sonuna doğru yuvarlak silindirlerden, üstten alta doğru sarılarak geri dönülmektedir. Şekil 16. Yer Tezgahında Çözgü Hazırlama (Özgün,2013) 23

41 Tezgahın başına gelince alttan gelen iplik yuvarlak çubuğa sarılmaktadır. İstenilen çözgü sayısına ulaşıldığında çözgü ipliklerini gergin sabitlemek için bir çubuğa bağlanarak sabitlenmektedir. Çözgü çözme işlemi sırasında serene iplik seçme ve gücüleme işlemi iki yüzü aynı olan kolanlarda ve iki yüzü farklı kolanlarda aynı şekilde yapılmaktadır. Farklı desenler çıkarmak için midar sayısı arttırılır ve geçirilecek iplik grupları düz veya çapraz geçirilerek oluşturulur. Araştırma yapılan yörede genellikle taşıma amaçlı kolanlar yapıldığı ve desen tercih edilmediği için seren ve tek midar ile sıra kolan dokuma yapılmaktadır. Dokumada kullanılacak renkler elde bir araya getirilerek desene göre sırayla çekilir. Dokumanın kenarlarında genellikle koyu renkli iplik kullanılır. Çekilen ilk iplik üstte, ikinci aynı renk iplik altta kalacak şekilde üst grup iplikler seçilir. Şekil 17. İplik Seçme (Özgün,2013) Bu çift iplikler dokumada tek iplik olarak sayılır. Dokumada kullanılan iplikler desen tamamlanana kadar bu şekilde tekrarlanarak gücüleme işlemine geçilir. Şekil 18. Midara(Gücüleme) İplik Seçme (Özgün,2013) 24

42 Gücü ipliklerinin gerginliği, yöre tezgahında midarın iki ucundan sağlam bir iple yukarıya bağlanarak sağlanır. Şekil 19. Midarı Sabitleme (Özgün,2013) Yörede sade desenlerin kullanıldığı görülmektedir. Genellikle yarıdan itibaren raporun simetrik tekrarı şeklindedir. Çözgü çözme işlemi ve midara gücüleme işlemi tamamlandıktan sonra midardaki gücüleme işlemi dikkate alınarak serene iplik seçme işlemi yapılmaktadır. Yörede tarak da denilen bu yuvarlak çubuk, gücü ipliklerinin arka tarafına yerleştirilir. Üstte bulunan ikiye ayrılmış olan çözgü ipliklerinden, altta kalan ipliklerin altında,üst ipliklerin ise üstünde olacak şekilde, çubuğun iki tarafına iplik geçirilip, bağlanmaktadır. Şekil 20. Serene İplik Seçme (Özgün,2013) Bu işlem dokuyucunun isteğine göre değişmektedir. Önce seren seçilip sonra midara da geçirilebilmektedir. 25

43 Yer Tezgahında Kolan Dokuma Aşamaları Yörede yer tezgahlarında kolan dokumada gücü görevini gören tahta çubuk geriye doğru hareket ettirildiğinde gücü iplikleri yukarıya, gücü ipliklerine doğru hareket ettirildiğinde ise gücü iplikleri aşağıya doğru inmektedir ve ağızlık açılmaktadır. Açılan ağızlıktan atkı ipliği geçirilmektedir. Şekil 21. Ağızlıktan Atkı Atma (Özgün,2013) Atkı ipliği kılıç yardımıyla sıkıştırılmaktadır. Şekil 22. Atkıyı Kılıç Yardımıyla Sıkıştırma (Özgün,2013) Kolanın dokuma bölümünü arkaya iletmek için, gerdirme çubukları gevşetilerek kılıç yardımıyla kuvvetli bastırılmaktadır. Dokuma tamamlandıktan sonra başlangıçta bağlanılan çözgü ipleri, çözgü çubuğundan çıkarılmaktadır. Şekil 23. Çözgüleri Çözgü Çubuğundan Çıkarma (Özgün,2013) 26

44 Midar ve seren çözülüp, gücü iplikleri açılarak dokuma tezgahından çıkarılmaktadır. Şekil 24. Midar ve Serenin Açılması (Özgün,2013) Yer Tezgahında Kolan Dokumalarda Desen Uygulama Yörede, desenli olanları boyuna dikey çizgili ve enine yatay çizgili olarak dokunmaktadır. Dikey çizgili kolanların genelde orta kısımda çizgi yapılmaktadır. Tek renk atkı ipliği kullanılmak suretiyle elde edilmektedir. Yörede çoğunlukla her sırada el ile desen iplikleri seçilerek, desene göre açılan ağızlıktan atkının atılmasıyla ve çözgü iplik hareketinin değiştirilmesiyle istenilen desen oluşturulmaktadır. Desensiz olanlarında ise atkı ve çözgü tek renk kullanılarak oluşturulmaktadır. 27

45 YER TEZGAHINDA KOLAN DOKUMA ÜRETİM ANALİZİ YÜNÜ İPLİK HALİNE DÖNÜŞTÜRME İŞLEMİ KULLANILAN ARAÇ-GEREÇLER *Yün *El Tarağı *Kirman İŞLEM BASAMAKLARI 1) Yünler geniş kaplarda yıkanarak kurutulur. 2) Yünler el tarağında taranılarak paralellik sağlanır. 3) Taranmış yapak elyafının paralelliğini bozmadan bir biri üzerine sarılır. 4) Taranmış yün elyafını kirmanın ucuna sararak başlangıç işlemi yapılır. 28

46 5) Yün ipliğini istenilen inceliğe getirilir. 6) Oluşan ipliği kirmanın etrafına sarılır. 7) İstenilen uzunluğa ulaşana kadar 7, 8, 9 no lu işlemleri tekrar edilir. Hazırlanan ipliklerle çözgü ve atkı iplikleri dokumaya hazır hale getirilir. İki parmak üzerinde atkı ipliği 8 şeklinde sarılarak hazırlanır. KOLAN DOKUMADA ÇÖZGÜ ÇÖZME İŞLEMİ Kullanılan Araç-Gereçler *Tezgah *İplikler *Seren *Midar 29

47 İŞLEM BASAMAKLARI 1) Dokunacak desen belirlenir. ÖN ARKA 2) Dokunacak desenin midar bağlama, serene seçme ve hareket şeması çıkarılır ve renk sırası belirlenir. 3) Dokunacak desene göre çözgü iplik rengi ve çözgü boyu belirlenir. 8 Kırmızı, 8 Beyaz, 8 Mavi, 8 Sarı Çözgü Uzunluğu= Ürün boyu+dokuma Döndürme Payı(50cm)+Çekme Payı(%10) Çözgü Uzunluğu=35cm+50cm+%10= 95cm 4) Kolan dokumada çözgü çözme işlemine başlanabilir. KOLAN DOKUMADA ÇÖZGÜ ÇÖZME İŞLEMİ 1) İlk çözgü ipliği alınarak tezgahın diğer ucuna doğru götürülür. 30

48 2) İlk olarak beyaz çözgü ipliği alınarak tezgahın diğer ucundaki çividen döndürülür. 3) Toplamda 8 beyaz iplik olacak şekilde çözümü tamamlanır. 4) İkinci olarak mavi ipi aynı şekilde toplam 8 iplik olacak şekilde alarak tezgahın diğer ucundaki çividen döndürülerek tekrar başlangıç noktasına getirilir. 5) Mavi ipin bitiminden itibaren toplam 8 sarı iplik olacak şekilde iplikler döndürülüp çubuklara sarılır. 6) Son olarak kırmızı iplikler toplam 8 iplik olacak şekilde çubuklara geçirilir. 7) Çözgüsü yapılan iplikleri gücüye(midara) seçme işlemine geçilebilir. MİDARA İPLİK SEÇME İŞLEMİ 1) 1.Kırmızı iplik midarın üstünden 2.si altta kalacak şekilde 1 üst 1 alt olarak seçilir. 31

49 2) Kırmızı iplikler bitince sıradaki rengi aynı şekilde seçme işlemi yapılır. 3) Bütün iplikler bitene kadar seçme işlemi aynı şekilde tekrar edilir. 4) Gücüye(Midara) Bağlama işlemine geçilebilir. GÜCÜYE ( MİDARA) BAĞLAMA İŞLEMİ 1)Seçilen ipliklerden üst grubu oluşturan iplikler sırasıyla midara çürpi denilen başka bir ip yardımıyla gücüleme işlemi yapılır. 32

50 2) Bütün ipler bitene kadar işlemi tekrar edilir. 3) Gücü(Midar) çubuğu gergin bir şekilde üste bağlanarak serene iplik bağlama işlemine geçilebilir. SERENE İPLİK BAĞLAMA İŞLEMİ 1) Seçilen ipliklerden öncelikle kırmızı ipliği midardaki ipliklere çapraz, 1 alt 1 üst olacak şekilde çürpi ipliği adı verilen başka bir iplikle serene bağlanır. 2) Kırmızı ipliklerden sonra gelen renkleri de tek tek aynı şekilde serene bağlanır. Sırasıyla sarı, Mavi, 33

51 Beyaz, Kırmızı, 3) Bütün renkleri seçerek serene bağlama işlemi bitirilmiş olur. 4) Çözgü dokumaya hazır hale gelir. Dokuma işlemine geçilebilir. 34

52 YER TEZGAHINDA KOLAN DOKUMA İŞLEM BASAMAKLARI DOKUMA İŞLEM SIRASI 1) Gücüden(Midar) iplik alma ve 1.atkı ipliğini atma işlemi 2) Serenden iplik alma ve 2.atkı ipliğini atma işlemi 3) Dokuma bitene kadar 1 ve 2. Numaralı işlemleri tekrar ediniz. 1-Midardan iplik alma ve atkı ipliğini atma işlemi: 1) Kılıcı midardaki seçilmiş ipliklerin arasından geçiriniz. 2) Midardan alınan ipliklerin sırası aynı olacak şekilde eliniz yardımı ile dokuma yapılacak bölüme kadar getiriniz. 3) Açılan ağızlıktan atkı ipliğini atınız. 4) Atılan atkı ipliğini kılıç yardımıyla sıkıştırınız.(bu işlem ile birlikte midardan iplik alma ve ilk atkıyı atma işlemi tamamlanmış olur). 35

53 2-Serenden iplik alma ve atkı ipliğini atma işlemi: 1)Serenden dokuma yapılacak bölüme doğru kaydırılarak ağızlık açılmasını sağlayınız. 2) Açılan ağızlıktan kılıç yardımıyla dokuma yapılacak bölüme kadar getiriniz. 3)Atılan atkı ipliğini sıkıştırınız.(bu işlem ile birlikte serenden iplik alma ve 2. Atkıyı atma işlemi tamamlanmış olur). 4) Dokuma bitene kadar 1 ve 2. Numaralı işlemleri tekrar ediniz. Tamamlanmış ve tekrar edilmiş raporu kolan dokumanın sonuna kadar aynı şekilde tekrar ediniz. ANALİZİ YAPILAN YER TEZGAHINDA KOLAN DOKUMA BİTİM İŞLEMİ SARARAK VE PÜSKÜL YAPARAK BİTİRME 1)Dokuma işlemi bittikten sonra çözgü ipliklerini isteğe göre ikiye veya üçe ayırınız. 2)Ayrılan bu ipliklerin üzerine dokumada kullandığınız renklerden sarınız. 3)Sarma işlemi tamamlandıktan sonra herhangi bir renkten püskül yaparak sarılan ipliklerin uç kısmına takınız. 36

54 Analizi Yapılan Kolan Dokumanın Çözgü İpliklerinin Midara Bağlanması, Serene Seçilmesi ve Hareket Şeması 1. Çözgüyü Midara Bağlama İşlemi Çözgü çözme işlemi midara bir üst bir alt şekilde çözülmektedir. Tabloda midarın üstünden alınan çözgü iplikleri üst, midarın altından alınan çözgü iplikleri alt olarak işaretlenmiştir. Renk sırası renk tablosuyla aynı şekilde yapılmıştır. Şekil 25. Midar Şeması (Özgün, 2013) 2. Serene İplik Seçme İşlemi Serene çözülen iplik düzeni göz önüne alınarak yapılmaktadır. Serende çapraz alınan iplikler alttan alındığı için tabloda alt satırda işaretlenmiştir. Düz alınan iplikler ise serende üstte olduğu için üst satırda yer almaktadır. Şekil 26. Seren Şeması (Özgün, 2013) 37

55 Çarpanalı Kolan Dokumalar Çarpanalı Kolan Dokuma Tanımı Yer tezgahında çözgü ve atkıda yün, keten, keçi kılı, pamuk ipliklerinin kullanıldığı, gücü yerine çarpana kartlarının kullanılmasıyla açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliklerinin sıkıştırılmasıyla elde edilen çözgü yüzlü şerit dokumalara Çarpanalı Kolan Dokuma denir. Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Araçlar Çarpana: Kösele, fildişi, ahşap, formika, mukavva, presbant, plastik gibi malzemelerden, üçgen, kare, dikdörtgen, çokgen gibi çeşitli form ve büyüklükte hazırlanan, köşeleri delikli çarpanalı kolan dokuma levhalarına çarpana denir. Şekil 27. Çarpana Kartları(Özgün,2012) Çarpanalara kart, tablet, plaka da denilmektedir. Yörede eskiden ince tahtadan, köseleden, eski plastik kapların düz olan bölümlerini kullanarak çarpana kartları oluşturulmuş. Günümüzde pek dokuma yapılmadığı için kart nadir hazırlansa da genellikle mukavvadan kare çarpanalar hazırlanarak kullanılmaktadır. 38

56 Kare Çarpana Kartlarının Hazırlanması Pres bant karton üzerine 6-7-7,5 cm çarpana plaka ölçülerine göre biri tercih edilerek düzgün bir şekilde kareler çizilir. Kareler düzgün bir şekilde kesilir. Bir tanesi üzerinde karşılıklı köşeler 45 lik açı yapacak şekilde kesik çizgilerle birleştirilir. 39

57 Kartların köşelerinden 1 er cm çizilerek yay çizilir. Kartların çizilen dört köşesi delgi aleti yardımıyla delinir. Hazırlanan kartın köşelerine sol üst köşeden başlayarak, saat yönünde ilerleyerek harfler yazılır. Bütün kartlar aynı şekilde hazırlanır. Her kartın ortasına sıra ile numaralar yazılarak dokumaya hazır hale getirilir. A B A B 1 2 D C D C Mekik: Çarpanaların döndürülmesiyle çözgü ipliklerinin arası açılır. Ağızlık denilen, çözgüler arasındaki bu açıklığa atkı ipliğinin atılmasını sağlayan araçtır. Kılıç: Ağızlık denilen, çözgüler arasındaki açıklığa mekik yardımıyla geçirilen atkı ipliğini sıkıştırmak için kullanılır. 40

58 Yiğ: İpliğin sarıldığı ucu çengelli gövdeden oluşan ve ağırlık vermesi için gövdeye geçirilmiş yuvarlak bir tahta olmak üzere iki kısımdan oluşur. Lifler öncelikle elde paralel hale getirilerek uzatılır ve bükülür. Daha sonra iğin gövdesine sarılarak çengelden geçirilip aşağıya sarkıtılırken hızla döndürülür. Bu hareketin tekrarı ile lif demetleri iplik haline getirilmiş olur(aytaç,1982,s.6). Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Gereçler İplik: Çarpanalı kolan dokumada, çarpanaların hareketinden dolayı birbirine karışmayan, çabuk yıpranmayan, esnemeyen, kopmayan, düzgün iplikler seçilmelidir. Geçmişte genellikle yün ve kıl iplikler kullanılmıştır. Günümüzde iplik sektöründeki ilerlemelerden dolayı çeşitli iplikler kullanmak mümkündür. Çarpanalı kolan dokumacılığında yün, pamuk, keten, sentetik, klaptan son yıllarda da merserize pamuk iplikleri kullanılmaktadır. Çözgü İplikleri ve Dokumaya Hazırlanması Çözgü ipliklerinin uzunluğu çarpana dokumada yapılacak ürünün uzunluğuna göre belirlenir. Ürünün uzunluğuna dokuma sırasında ipliklerin birbiri üzerine sarılmasından ötürü ortaya çıkacak %5 ila %15 kısalma(iplik kalınlaştıkça kısalma artar) payı ayrıca çözgü artığı olarak 50cm ilave edilir. Çözgü artığı, çarpanaların arkasında kalan ve iplik boyları kısaldığı için kartların döndürülmesi mümkün olmadığından, dokumada kullanılmayan kısımdır (Sarıoğlu v.d., 2005,s.71). Desen raporundaki her kare çözgü ipini gösterir. Çözgü uzunluğu= Ürünün uzunluğu +%5-15 kısalma payı+50cm çözgü artığı formülü ile belirlenir. Mesela ürün uzunluğu 150cm olan ürün =205cm dir. Uzunluğu hesaplanan çözgü ipliklerinin renk dağılımına göre sayıları desen şemasından hesaplanarak gerekli uzunluk ve sayıda kesilir. 41

59 A B C D Pembe: 8 adet Mor: 8 adet Toplam:16 adet 205 cm uzunluğunda çözgü iplik hazırlanması gerekmektedir. Atkı İplikleri ve Dokumaya Hazırlanması Çarpanaların döndürülmesiyle açılan çözgü aralığında atılan en ipliğidir. İplik kalınlığı çözgü ipliğinin kalınlığı kadar veya daha ince olabilir. Atkı ipliği mekiğe sarılarak, kelebek ya da melik yapılarak kullanılır. Atkı ipliği için en uygun olanı meliktir(sönmez-demir,1995,s.85). Şekil 28. Melik (Özgün,2013) Melik; iki parmak arasında S çizerek sarılan iplik demetinin üzeri, demete dik doğrultuda sıkı şekilde sarılarak hazırlanan,atkı ipliğinin çözgü iplikleri arasından kolay geçebileceği şekilde düzenlenmiş bir çeşit yumaktır (Sarıoğlu v.d., 2005,s.80). 42

60 Çarpanalı Kolan Dokumaya Hazırlık İşlemleri Çarpanalı Kolan Dokumalarının Desen Raporunun Hazırlanması Çarpanalı kolan dokumaları desenlendirilirken renk dağılım tablosu oluşturulur. Renk dağılım tablosu, çarpana sayısı, çözgü ip sayısı, iplik geçiriliş sistemi, çözgü iplerinin renkleri, çözgülerin hangi çarpana köşesinden geçirileceğini belirten desen raporudur. Çarpanalı dokumanın desen raporunu hazırlarken hangi şekilde ve sayıda çarpana ile hangi renk ve nitelik ipliklerle hangi geçiriliş sistemine göre olacağı bilgileri belirlenerek hazırlanır. Desen raporundaki her kare çözgü ipini gösterir. Dikey sütunlar kart sayısını ifade eder, dikey sütun sayısı kaç kart kullanılacağı belirler. Yatay sütunlar ise kartlar üzerindeki delikleri ifade eder, karttaki delik sayısı yatay sütun sayısına bağlı olarak değişir. Karedeki her bir renk sayılarak, hangi renkten kaç adet çözgü ipi gerektiği hesaplanır. Dokuma için desen hazırlama aşamasında; kullanılan çarpana çeşidi (kare, dikdörtgen, çokgen gibi), kullanılan çarpana sayısı, kullanılan iplik çeşidi (merserize, yün, pamuk gibi), kullanılacak renkler, çözgü ipliklerinin geçiriliş sistemi (simetri, düz gibi) bilgilerinin belirlenmesi gereklidir. Çarpanalı Kolan Dokumalarda Desen Raporu Oluşturma Aşamaları 1.Çarpana sayısını 20 adet düşünerek kareli kağıda 20x4 kare belirlenir. 43

61 2.Kareler soldan sağa doğru numaralandırılır Alfabetik sıraya göre tablonun sol tarafında yukarıdan aşağıya doğru harfler yazılır. A B C D Uygulaması düşünülen desen renkli kalemlerle ya da sembollerle belirlenir. A B C D Renklendirerek Desen Çizme 44

62 A X Q X * X X X X Q + + Q X X X X * X Q X B X Q X * * X X X Q + + Q X X X * * X Q X C X Q X * * * X X Q + + Q X X * * * X Q X D X Q X * * * * X Q + + Q X * * * * X Q X Sembollerle Desen Çizme 5.Karta geçiriliş sistemi tablonun üst kısmına oklarla işaretlenerek renk dağılım tablosu dokumaya hazır hale gelir. A B C D Belirlenmesi Çarpanalı Kolan Dokumada Çözgü İplerinin Çarpanalara Geçiriliş Sisteminin Çarpanalı Kolan Dokumada Çözgü İplerinin Çarpanalara Geçiriliş Sistemleri Desene göre belirlenen çözgü ipliklerinin çözgü ipliklerinin çarpanalara önden arkaya veya arkadan öne geçirilişi 2 grupta incelenir. 45

63 Düz Dizgi Sistemi Çözgü ipleri çarpanalara hep aynı yönde geçirilir. Çarpana sayısının tek veya çift oluşu deseni etkilemez. Şekil 29. Düz Dizgi Sistemi (Özgün,2012) Simetri Dizgi Sistemi Grup Simetri Çözgü ipliklerinin gruplandırılarak çarpanalardan önden arkaya ve arkadan öne geçirildiği sistemdir. Gruplar en az 2 şer kartla yapılır. Orta Grup Simetri Çözgü ipliklerinin desenin yarısına kadar önden arkaya, yarısına kadar arkadan öne geçirildiği sistemdir. Dokumanın her iki yüzünde ayrı desen elde edilir. Çarpana sayısının çift olması gerekir. 46

64 Şekil 30. Orta Grup Simetri (Özgün,2012) Ayna Grup İki kartla yapılan gruplara ayna simetri denir. Ayna simetride çözgü iplikleri çarpananın tek numaralı olanlarından önden arkaya, çift numaralı olanlarından arkadan öne doğru geçirilir. Şekil 31. Ayna Grup Simetri (Özgün, 2012) 47

65 Karma Grup Karma grup sistemi dokuyucunun bilgisi ve tecrübesi dahilinde, desen özelliklerine göre belirlenir. Şekil 32. Karma Grup Simetri (Özgün,2012) Çözgü İpliklerinin Çarpanalara Geçirilmesi ve Gerilmesi İşlem Aşamaları 1) Kesilen çözgü iplikleri renkleri ayrılarak düzgün bir zemine serilir. 2) Çarpanalar sırayla alttan üste doğru dizilir. Şekil 33. Çarpana Kartları (Özgün,2013) 3) Bir numaralı kart alınarak desen raporuna göre dikey 1 numaralı sütunda bulunan renklere göre dörtlü çözgü iplik grubu alınır. 48

66 4) Önce A karesindeki renk çarpananın A deliğine, yönüne uygun olarak geçirilir. Şekil 34. Çarpana Kartlarına Çözgü İpinin Önden Arkaya Geçirilmesi (Özgün,2013) 5) Daha sonra aynı işlem B,C,D için de tekrarlanır. Şekil 35. İplik Geçirilmiş Çarpana Kartı (Özgün, 2013) 6) Her bir kart için 1-7 arasındaki işlemler tekrarlanır. Şekil 36. Çözgü İpleri Geçirilmiş Çarpana Kartları( Özgün,2013) 7) 1 numaralı çarpana üstte bulunacak ve aynı harfler alt alta çakışacak şekilde kartlar sıralanır. 49

67 8) Çarpanaların karışmaması ve dağılmaması için ortasından başka bir iplikle bağlanır. Şekil 37. Çarpana Kartları Başka Bir İple Bağlanması (Özgün, 2013) 9) Kartlara geçirilen dörtlü grup ipliklerin düğümleri eşit ölçüde çekilerek bir araya toplanarak bağlanır. Şekil 38. Çözgü İplerinin Bir Ucunun Bağlanması( Özgün,2013) 10) Bir elle çözgü iplerini gererken diğer elle de çarpanalar tutulup ileri geri hareket ettirilerek bolluklar düzeltilir. 11) Çözgü ipliklerinin eşit gerginlikte olup olmadığı kontrol edilir. Gerginliği bozmadan uçları bir arada düğümlenir. 12) Düğümlenen uçtan sabit bir yere bağlanır. 50

68 Şekil 39.Çarpanalı Kolanın Çözgü İplerinin Sabit Bir Yere Bağlanması(Özgün,2013) 13) Daha önce farklı düğümlenen diğer uç bele ya da sabit bir yere bağlanır. Şekil 40. Çarpanalı Kolanın Çözgü İplerinin Bele Bağlanması( Özgün,2013) Çarpanalı Kolan Dokumada Desenlendirme Yöntemleri Çarpanalı Kolan Dokumada Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme Kartları Aynı Yönde Çevirerek Desenlendirme Çarpanalı dokuma tekniğinde çarpanaların ileri çevirme veya geri çevirme olmak üzere 2 temel hareketi söz konusudur. Bu hareket yapılmadan dokuma yüzey oluşturulamaz. Çünkü çözgü ipliklerinin atkı iplikleriyle bağlantı kurması, çarpanaların kendi çevresinde ileri ya da geri doğru çevrilmesi ile değişen ağızlığa atkı ipliğinin atılması sureti ile gerçekleştirilir. 51

69 Dolayısıyla bu hareketler dokumayı ve deseni oluşturan temel hareketler olarak tanımlanabilir (Sarıoğlu v.d., 2005,s.83). Çarpananın dokuyucuya yakın olan deliği başlangıç noktası kabul edilerek döndürülüp başladığı noktaya gelmesiyle tam tur tamamlanmış olur. Dört delikli kare çarpana kartında tam tur sayısı dörttür. Dönüş açısı çarpanadaki delik sayısına göre değişir. Çarpana 4 delikli ise 90, 2 delikli ise 180, 8 delikli ise 45 lik dönüş açısı yapar. Çarpana döndürme desen oluşumunda önemli role sahiptir. Dokuyucuya çeşitli desenler elde etme imkanı sağlamaktadır. Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak devamlı ileri veya geri döndürülmesiyle dokuma oluşturulur. Bazı çözgü iplerinin geçiriliş sistemine bağlı ve kartların aynı yöne döndürülüş sistemiyle meydana getirilen dokuma teknikleri, fitilli ve saç örgüsü olarak isimlendirilmektedir. Fitilli Teknik *Çözgü iplikleri düz dizgi sisteminde geçirilir. *Çarpanalar aynı yönde önden arkaya ya da arkadan öne 90 çevrilir. *Çarpanalara tek renk iplik geçirilirse tek renkli fitil elde edilir. *Çarpanalara ayrı renk iplik geçirilirse çok renkli fitil elde edilir. Şekil 41. Fitilli Dokuma Tekniği(Özgün,2013) 52

70 Saç Örgüsü Tekniği *Çözgü iplikleri çarpanaların birine önden arkaya, diğerine arkadan öne doğru geçirilir. *Çarpanalar 90 hep aynı yöne çevrilir. Şekil 42. Saç Örgüsü Tekniği(Özgün,2013) Kartları İleri-Geri Çevirerek Desenlendirme Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak eşit sayılarda ileri geri döndürülmesiyle dokuma oluşturulur. Bazı çözgü iplerinin geçiriliş sistemine bağlı ve kartların ileri-geri döndürülüş sistemiyle meydana getirilen dokuma teknikleri, tel ve pirinç örgü olarak isimlendirilmektedir. Tel Örgü Tekniği *Çözgü iplikleri çarpanalara düz dizgi sisteminde geçirilir. *Çarpanalar iki kez önden arkaya iki kez arkadan öne doğru 90 çevrilir. 53

71 Şekil 43. Tel Örgü Tekniği( Özgün,2013) Pirinç Tekniği *Çözgü iplikleri çarpanaların birine önden arkaya birine arkadan öne doğru geçirilir. *Çarpanalar iki kez önden arkaya, iki kez arkadan öne doğru 90 çevrilerek dokuma sürdürülür. Şekil 44.Pirinç Dokuma Tekniği(Özgün,2013) 54

72 Kartların Yerini Değiştirerek Desenlendirme Dokuyucunun isteğine bağlı oluşturulur. Belirli bir desen raporu ve iplik geçiriliş sistemine göre oluşturulan kartların sıralamasında değişiklik yapmak suretiyle değişik desenler elde edilebilir. Kartın yeri, dokumanın başlangıcında ya da dokuma sırasında belirli tur aralıklarıyla değiştirilebilir. Dokumanın başlangıcında değişiklik yapılarak; Kartların sıralaması dokumaya başlamadan önce değiştirilir ve uygulanan temel hareketlerle dokuma oluşturulur. A B C D Şekil 45.Desen Raporu X(Özgün,2014) Orta grup simetrisi olarak düzenlenmiş deseni sürekli ileri döndürdüğümüzde oluşan dokuma deseniyle, dokumanın başlangıcında kartların yerlerinin değiştirilmesiyle oluşan dokuma deseni farklı görüntüye sahip olmaktadır. Dokumak istediğimiz farklı desenleri, aynı desen raporuyla dokumanın başlangıcında kartların yerinde değişiklik yaparak oluşturmamız mümkün olmaktadır. Şekil 46.Desen Raporu X e Göre Dokunan Kolan Dokuma Örneği(Özgün, 2014) 55

73 Şekil 47.Dokumanın Başında Kartların Yerleri Değiştirilerek Dokunan Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2014) 1. Desen Raporu X e göre kartlar hazırlanır arası kartlarla 4-6 arasındaki kartları, 7-9 arasındaki kartlarla da arasındaki kartların yerleri grup olarak çözgünün üstünden geçirilerek yer değişikliği yapılır (Sıralama olarak değişmiş olur). 3. Dokunmak istenen boyuta ulaşıncaya kadar süreklileri çevrilerek dokuma bitirilir. Dokuma sırasında belirli tur aralıklarla değişiklik yapılarak; Kartların sıralaması dokumaya başlandıktan sonra belirli tur tamamlanarak dokuyucu isteğine göre kartları üstten ya da alttan yerleri değiştirilir. Yine belirli turdan sonra kartlar eski konumuna getirilir. Bu şekilde belirli periyotlarla aynı işlemler tekrarlanarak dokuma oluşturulur. Şekil 48. Dokuma Sırasında Belirli Tur Aralıklarla Değişiklik Yaparak Dokunan Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2014) 1.Desen Raporu X e göre hazırlanan kartlarla 4 tur ileri dokunur. 2.Kartlardan 2-3 no lu kartları 5 ile 6. kartın,10-11 no lu kartları da 7 ile 8. kartın arasına çözgülerin üstünden geçirilerek yer değişikliği yapılır.(sıralama olarak değişmiş olur). 3.Sıralaması değişen kartlar bu şekilde 4 tur ileri dokunur. 4.Dokuma istenilen boyuta gelene kadar 1-3 arası işlemler tekrarlanarak dokuma bitirilir. 56

74 Kartların Yönünü Değiştirerek Desenlendirme Desen aktarma uygulamalarında dokumaya ve desene rehberlik edecek iki rapora ihtiyaç vardır. Yani diğer uygulamalarda olduğu gibi ipliklerin çarpanalara geçiriliş yönünü ve rengini gösteren rapor, aynı zamanda dokumanın desenini de belirlemez. Bu açıdan dokumada kullanılacak çarpana sayısını ve çarpanaların deliklerinden geçirilecek ipliklerin rengini ve geçiriliş yönünü gösteren bu rapor A raporu olarak tanımlanmıştır. İkinci rapor ise B raporu olarak adlandırılır. Zemin üzerine aktarılacak motif ve desenin raporudur. B raporu, A raporunun gösterdiği kart ve çözgü ipliği sayısına göre, motifin zemin dokuma üzerindeki yerleşimini verir. Kirkitli dokumada kullanılan bütün desenler, bu şekilde çarpana dokumalara aktarılarak kolayca uygulanabilir. Çarpanaların üstündeki deliklerden dokuyucuya yakın olanı, rapordaki karşılığı ile aynı renkteki ipliği taşımalıdır. Bunun için her atkı sırasından önce dokuyucuya yakın olan üst deliği rapordaki karşılığı ile aynı renkteki ipliği taşımayan kartlar, dikey ya da yatay eksende sağa ya da sola çevrilerek, raporla uyumlu hale getirilir. Şekil 49. Kartın Dikey Eksende Döndürülmesi(Özgün,2013) Şekil 50. Kartın Yatay Eksende Döndürülmesi(Özgün, 2013) 57

75 Desen aktarırken izlenen aşamalar: Şekil 51.Kartların Yönünü Değiştirerek Desen Oluşturma(Özgün, 2012) 1. Çözgü iplikleri A raporuna göre geçirilir ve gerilir. 2. Çarpanalar D ve A deliği üst konumdayken tek yöne döndürülerek bir müddet dokunarak zemin oluşturulur. 3. B raporunda atkı sırasına göre iplik renkleri uygun olmayan kartlar istenen eksende, ipliklerde büküm oluşturmayacak yönde kendi ekseninde çevrilerek raporla uyumlu renkteki ipliği taşıyan delik dokuyucuya yakın olan üst konuma getirilir. 4. Tekniğe uygun olarak hareket ettirilerek çözgü ipliklerinin renkleri raporla uyumlu hale getirildikten sonra atkı ipi geçirilir. 5. Kartlar 90 aynı yönde çevrilerek ağızlık değiştirilerek atkı atılır numaralı işlem tekrarlanır. 7. B raporunun her sırası için renk düzeni incelenerek aynı işlemler tekrarlanır. 8. Desen aktarma işlemi tamamlandıktan sonra çarpanalar başlangıçtaki düzene getirilerek tasarıma göre başlangıçtaki gibi bitirilebilir. 58

76 Atkı İpliği İle Desenlendirme Atkı İpliğini Dokuma Kenarlarından Bol Bırakarak Desenlendirme Çarpana kartlarının ileri-geri hareketiyle açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliğinin tek kenarda veya iki kenarda bolluk bırakılarak sıkıştırılmasıyla oluşturularak farklı görüntüye sahip dokumalar elde edilir. Şekil 52. Atkıyı Kenarlarda Bol Bırakarak Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2012) Atkı İpliğine Boncuk Geçirerek Desenlendirme Çarpana kartlarının ileri-geri hareketiyle açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliğinin istenilen kenarda bırakılan bolluğa atkı ipliğini hazırlarken pul, boncuk, inci gibi malzemelerin geçirilmesiyle farklı görüntüye sahip dokumalar elde edilir. Şekil 53. Atkıya Boncuk Geçirilerek ve Bol Bırakılarak Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2012) 59

77 Çift veya Daha Fazla Atkı İpliği Kullanarak Desenlendirme -Kartları gruplandırarak birden fazla kullanılan atkı iplikleriyle desenlendirme Çarpana kartlarının hareketiyle açılan ağızlıktan çarpana sayısına göre genellikle 2 ye veya 3 e ayrılan çözgülerin her birinden ayrı atkı ipliği geçirilerek dokuma ilerletilir. Oluşturulan ağızlıktan atkı iplikleri, her seferinde bulundukları çözgü grupları arasından geçirilir. İstenilen desene göre dokuma devam ettirilir veya atkı sayısı teke düşürülerek birleştirilir. Şekil 54.Tek Atkıyla Başlayıp 2 Atkıyla Devam Edilen ve Tekrar Tek Atkıya Düşürülerek Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün, 2012) Şekil 55.Tek Atkıyla Başlayıp 3 Atkıyla Devam Edilen ve Tekrar Tek Atkıya Düşürülerek Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2012) Şekil 56.Tek Atkıyla Başlayıp 3 Atkıyla Devam Edilen Ve İstenilen Uzunluğa Geldikten Sonra Saç Örgüsü Şeklinde Örülerek Tekrar Tek Atkıya Düşürülerek Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2012) 60

78 Şekil 57.Tek Atkıyla Başlayıp Belirli Aralıklarla Bir Grup Kenar Çözgülerini Serbest Bırakarak Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2012) -Zemin ipliği dışında motif oluşturmak için kullanılan atkı ipliğiyle desenlendirme Bu dokumalarda çözgü ve atkı ipliğinden oluşan, zemin dokumayı oluşturan iplik sisteminin dışında, motifleri oluşturmada kullanılan üçüncü bir iplik kullanılır. Bu ipliğe motif atkısı denilmektedir. Motif atkısı belirli düzende kullanılarak farklı dokuma tekniklerini oluşturmuştur. Susma tekniği: Motif atkısı çözgü ipliklerinin üzerinden motif bitene kadar her sırada atlama yapılarak yürütülür. Motif bitiminden kartlarla açılan ağızlıktan, zemini oluşturan atkı ipliğiyle birlikte, kenarlardan görünmemesini sağlamak için kenarlarda bulunan son çözgü iplikleri ile bağlantı yapılmadan dönüşü sağlanır. Yeni motif başlangıcına kadar motif atkısı iç kısımdan yürütülür. Şekil 58.Susma Tekniği ile Atkıda Desenlendirme(Özgün,2014) Daldırma tekniği: Bu tekniğin susma tekniğinden farkı her motif için ayrı motif atkısının kullanılmasıdır. Motif bitince iplik koparılıp çözgü ipliklerinin arasına daldırılarak gizlenir. Şekil 59.Daldırma Tekniği ile Atkıda Desenlendirme(Özgün,2014) 61

79 Atkı İpliğini Tek Yönden Geçirerek Desenlendirme Atkı ipliği çarpana kartlarıyla açılan ağızlıktan sürekli tek yönden geçirilerek oluşturulan çarpanalı kolan dokumalardır. Bu dokumalara yuvarlak veya tüp kolan denilmektedir. Şekil 60.Atkı İpliğinin Tek Yönden Geçirilmesiyle Desenlendirilen Kolan Dokuma Örneği(Özgün,2012) Çarpanalı Kolan Dokumalarda Desenin Çözümlemesi Dokumaya hazırlık yaparken uygulamak istediğimiz deseni raporlayacağımız gibi eski örneklerden de yararlanmamız mümkündür. Bunun yorumlayabilmemiz için bazı verilerine anlama geldiğini bilmemiz gerekmektedir. Kullanılan çarpana çeşidi Desen raporunda sol yan tarafa yukarıdan aşağıya işaretlenen harflerin sayısı çarpananın çeşidini belirtir. A,B=DİKDÖRTGEN A,B,C=ÜÇGEN A,B,C,D=KARE A,B,C,D,E,F=ÇOKGEN, DİKDÖRTGEN 62

80 Kullanılan çarpana sayısı Desen raporunda sol alt köşeden başlanarak sağa doğru numaralandırılan kısım çarpana sayısını verir. En son rakam dokumada kullanılacak, kullanılan çarpana sayısını belirtir. A B C D Çözgü ipliklerin geçiriliş yönü Desen raporunun üst kısmında yer alan okların yönü ipliklerin geçiriliş yönünü belirtir. A B C D

81 Kullanılan çözgü ipliği renkleri Desen raporunda belirtilen renkleri sayarak hangi renkten kaç adet iplik kullanılacağı tespit edilebilir. A B C D KIRMIZI: 4 MAVİ: 1 YEŞİL: 3 TOPLAM: Desen yerleşim planı Çarpanaların geçiriliş yönü yerleşim planını belirler. Düz ve simetrik olarak yerleştirilen desenlere uygulanabilecek hareket sistemleriyle farklı görüntüler elde edilir. Çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçiriliş yönünün desen hatlarına göre belirlenmesi gerekmektedir. Desen hatları sağdan sola gösteriyorsa Z yönlü ise; iplikler kartların ön yüzünden arkaya doğru geçirilir. Desen hatları soldan sağa gösteriyorsa S yönlü ise; iplikler kartların arka yüzünden öne doğru geçirilir. Uygulanabilecek çarpanalı kolan desenlendirme yöntemleri Dokuma ve deseni oluşturan hareketler; 1) Devamlı aynı yönde çevirerek, 2) Çarpanaları ileri-geri çevirerek, 64

82 3) Kartların yerini değiştirerek, 4) Kartların yönünü (kendi ekseninde sağa veya sola çevirme)değiştirerek, 5) Atkı İpliği ile desenlendirme yapabiliriz. Çarpanalı Kolan Dokuma Uygulama İşlem Basamakları 1) Atkı ipliğini hazırlanır. 2) Dokumanın başlangıcına dokuma genişliği sürekli aynı olsun diye sık dişli bir tarak geçirilir. 3) Çarpanalar kavranarak belirli hareket sistemine göre çevirme işlemi gerçekleştirilir. Şekil 61. Çarpana Kartlarının İleri Döndürülmesi( Özgün,2014) 4) Açılan çözgü aralığına kılıçla vurarak sıkıştırılır. Şekil 62. Çarpanalı Kolan Dokumada Kılıç ile Atkı Sıkıştırma(Özgün,2014) 65

83 5) Atkı ipliği çözgü aralığından geçirilir ve kılıçla tekrar sıkıştırılır. Şekil 63. Atkı İpliğinin Çözgüden Geçirilmesi (Özgün,2014) 6) Çarpanalara tekrar çevirme işlemi yapılır. 7) Dokuma bitene kadar belirli çevirme sistemiyle işlem tekrarlanır. 8) İstenilen uzunluğa ulaşınca, gerdirilen ipler çözülür. 9) Çözgülerin düğümlü uçları kesilir, çarpanalar çıkarılır. 10) Temizliği yapılarak işlem tamamlanır. Şekil 64.Çarpana Kartlarından Çıkarılan Dokuma( Özgün,2014) 66

84 ÇARPANALI KOLAN DOKUMA ÜRETİM ANALİZİ ÇARPANALI KOLAN DOKUMA ÇÖZGÜ ÇÖZME İŞLEMİ KULLANILAN ARAÇ GEREÇLER *Çözgü ipliği *Çarpana kartları İŞLEM BASAMAKLARI 1.Dokunacak deseni belirleyiniz. A B C D Dokunacak desene göre çözgü iplik rengi ve sayısı belirlenir. 16 Siyah,13 Bordo, 19 Pembe 3.Dokuma boyutları belirlenerek renklere göre çözgü iplik boyunda iplikler kesilir. Çözgü uzunluğu= Ürünün uzunluğu+%5-15 kısalma payı+çözgü artığı (50cm) Çözgü Uzunluğu= 35cm+15cm+50cm=100cm 67

85 4.Çözgü ipliklerini çarpana kartlarına geçirme işlemine geçilir. ÇÖZGÜ İPLİKLERİNİN ÇARPANA KARTLARINA GEÇİRİLİŞ İŞLEMİ 1.Numaralandırılmış çarpana kartlarından 1.sine harf sırasına, desen raporundaki renge ve geçiriliş yönüne göre iplikler geçirilir.yani 1. karta A harfindeki siyah iplik önden arkaya doğru geçirilir Çarpana kartının B harfli deliğine siyah iplik önden arkaya geçirilir çarpana kartının C ve D harfli deliğine de siyah iplik önden arkaya geçirilir. 68

86 4. 2.Çarpana kartının A, B,C,D harfli deliklerine de 1. Çarpana kartlarındaki işlem gibi siyah renkli iplik önden arkaya geçirilir Çarpana kartının A harfli deliğine bordo renkli iplik önden arkaya geçirilir Çarpana kartının B,C,D harfli deliklerine de bordo renkli iplik önden arkaya geçirilir Çarpana kartının A ve B harfli deliğine bordo, C ve D harfli deliklerine de Pembe renkli iplik önden arkaya geçirilir. 8. Bu işlemler tekrar edilerek 1-6 arasındaki çarpana kartları önden arkaya,7-12 arasındaki çarpana kartları ise arkadan öne, deliklerden sırasıyla desene göre harflere uygun renkteki iplikler geçirilir. 69

87 9. 12 kartı da desene ve geçiriliş sistemine uygun olarak geçirince çarpana kartlarına iplik geçirme işlemi bitmiş olur. Dokumaya hazırlık işlemine geçilir. ÇARPANALI KOLAN DOKUMAYA HAZIRLIK İŞLEMİ 1.Kartlara geçirilen ipliklerin bir ucu birbirine bağlanarak sağlam bir yere sabitlenir. 2.İpliklerin diğer ucu da düğüm yapılarak yine sağlam bir yere veya dokuyucu beline bağlanır. 3.Dokumaya hazır hale getirilerek dokuma işlemine geçilir. ÇARPANALI KOLAN DOKUMA İŞLEMİ KULLANILAN ARAÇ GEREÇLER *Çarpana Kartları *Kılıç *Makas *İplik 70

88 1.Atkı ipliği elde sarılır. 2.Çarpana kartları 1 tur ileri çevrilir. 3.Açık olan ağızlıktan atkı ipi atılır. 4.Atkı ipi kılıç yardımıyla sıkıştırılır. 71

89 5.Kartlar çevirme sistemine göre 1 tur ileri döndürülür. 6.Tekrar atkı atılarak kılıçla sıkıştırılır. 7.Dokuma istenilen boyuta gelene kadar 1-5 işlemleri tekrar edilir. 8.Dokuma bitince her iki taraftaki düğümler çözülerek çarpana kartları dokuma iplerinden çıkarılır. 9.Dokuma bitim işlemine geçilir. 72

90 ÇARPANALI KOLAN DOKUMA BİTİM İŞLEMİ ÖREREK BİTİRME 1.Dokuma işlemi tamamlandıktan sonra çözgü iplikleri 4e ayrılır. 2.Yuvarlak örgü olarak adlandırılan, çözgü ipliklerinin ikisi çapraz olacak şekilde karşılıklı yer değiştirilir. 3.Diğer iplikler de karşılıklı çapraz yer değiştirme işlemi uygulanır. 73

91 4.Ucu bağlanarak işlem bitirilir. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumaların Motif, Renk ve Kompozisyon Özellikleri Herhangi bir nesnenin yüzeyinde görülen çizgi, renk ve biçimlerinden oluşan görüntüye desen adı verilmektedir. Desen de motiflerin bir araya gelmesiyle oluşan bir kompozisyon ögesidir. İslamiyet ten önceki Türk bezeme örneklerini Orta Asya, Türk kavimleri ve Asya milletlerinin eşyaları üzerindeki motiflerinde görebiliriz (Güney, 2000,s.29). Anadolu nun zengin, etnik ve coğrafi yapısı el sanatları ürünlerine de yansımıştır. Özellikle el sanatları ürünlerindeki motif, renk ve kompozisyon düzeni halkın yaşam biçimi, istek, beklenti, acı ve sevinçlerini ortaya koyduğu gibi toplumsal ilişkileri de ele veren tarihsel birer belge niteliği taşımaktadır (Onuk v.d., 1998,s.50). Geleneksel Türk motiflerinde, yabancı etkiden daha çok yöresellik, milli kültür, gelenek ve görenekler etkilidir( Aytaç,2000,s.31). Gelenek ve göreneklerimizin birçok unsurunu oluşturan motifler; dokumalarda en güzel yansımalarını göstererek kültürel kimliğimizin en önemli unsurlarını oluşturarak iletişim görevini üstlenmiştir( Kosif, 2014,s.3). Yapılan araştırmalarda bölgesel farklılık, malzeme ve tekniğin getirdiği ufak tefek değişiklikler dışında motiflerin özünün değişmediğini görmekteyiz( Güney,2000,s.10). 74

92 Motif; başlı başına bir bütün olmakla birlikte, desenin bütününü oluşturan ve genel özelliklerini bir araya toplayan en küçük parçadır (Yavuz,1993,s.67). Geçmişte belki de köyünün birkaç kilometre dışına bile çıkmayan okuma yazma bilmeyen, sanat-renk gibi kavramları tanımayan Anadolu Türk kadını, yüreğindeki, kafasındaki duyguları, düşünceleri çevresindeki objeleri bir uyum içerisinde, simetrik halde, muhteşem renklerle birleştirerek dokumalara yansıtmıştır (Küyel den aktaran Aytaç,2000,s.31). Sanat ürününü oluşturan ögelerin belirli düzen bağlantıları içinde bir araya getirilmesi sonucunda kompozisyonlar ortaya çıkar. Sanatçının ustalığı ve yeteneğini gösteren bu kompozisyonları oluştururken motifler değişik düzende yerleştirilebilir. 1) Bir motifin tekrarlanmasıyla meydana gelen kompozisyon, 2) Seçilmiş iki motifin belirli düzende birbirini takip etmesiyle devam eden kompozisyon, 3) Bir motifin belirli düzende büyültülüp küçültülmesiyle oluşturulan kompozisyon 4) Motiflerin simetrik tekrarı ile oluşturulan kompozisyon 5)Çeşitli motiflerin içi içe oturtulmasıyla oluşturulan kompozisyon, olarak bütün bezemelerde bu esaslar geçerlidir ( Güney, 2000,s.10). Yörelerde kolan dokumalarda kullanılan bezemelerde genel olarak çizgi/ zikzak, su yolu, çengel, göz, tarak/el, bukağı, kıvrım, muska, koç boynuzu, kurt ağzı, ok ucu, sandık, eli belinde, yılan gibi motifler kullanılmıştır. Yörelerde kolan dokuyucuları motif isimleri konusunda pek bilgi sahibi değillerdir. Yörelerden elde edilen bilgiler doğrultusunda tespit edilen motifler ve isimleri bazı kaynaklar yardımıyla hazırlanmıştır. 75

93 Yararlanılan kaynaklar; Kosif (2014), Elazığ İli Kolan ve Çarpana Dokumaların İncelenmesi Karahan(2010), Hakkari El Sanatları Karahan(2007), Dünden Bugüne Hakkari Kilimleri Aytaç(2001), Halı Desen Tasarımı Eldener-Karadağ(2011), Yeni Dokunan Dekoratif Kilimler Küçükkurt(1999), Eşme Kilimlerinde Motif Kompozisyon Dejenerasyonu ve Nedenleri Topbaş, Seyirci(1997), Müzelerdeki Etnografik Eserlerin Koruma ve Tanıtımındaki İşlevi ile Antalya Müzesindeki Bir Grup Yörük Kilimi Onuk ve diğerleri(1998), İçel El Sanatları Onuk ve diğerleri(1998), Tarsus El Sanatları Çizgi-Şerit Motifi: Şekil 65. Çizgi-Şerit Şekil 66. Çizgi-Şerit Bukağı Motifi Şekil 67.Bukağı Şekil 68.Bukağı Şekil 69.Bukağı 76

94 Şekil 70.Bukağı Şekil 71.Bukağı Şekil 72.Bukağı Şekil 73.Bukağı Şekil 74.Bukağı Göz /Kutucuk Motifi: Şekil 75.Göz/Kutucuk Şekil 76.Göz/Kutucuk 77

95 Şekil 77.Göz/Kutucuk Şekil 78.Göz/Kutucuk Şekil 79.Göz/Kutucuk Şekil 80.Göz/Kutucuk Muska-Nazarlık-Küpe Motifi: Şekil81.Muska/Nazarlık/Küpe Şekil82.Muska/Nazarlık/Küpe Şekil 83.Muska/Nazarlık/Küpe 78

96 Şekil84.Muska/Nazarlık/Küpe Şekil85.Muska/Nazarlık/Küpe Şekil86.Muska/Nazarlık/Küpe Su Yolu-Yılan Motifi: 87.Su yolu/yılan Şekil 88.Su yolu/yılan Şekil 89.Su yolu/yılan Şekil 79

97 Şekil 90.Su yolu/yılan Şekil 91.Su yolu/yılan Şekil 92.Su yolu/yılan Ok ucu-merdiven Motifi: Şekil 93.Ok ucu/merdiven 80

98 Kurtağzı Motifi: Şekil 94.Kurtağzı Şekil 95.Kurtağzı Şekil 96.Kurtağzı Yaba Motifi: Şekil 97.Yaba 81

99 Tarak-El-Parmak Motifi: Şekil 98.Tarak/El/Parmak Şekil 99.Tarak/El/Parmak Çengel-Kıvrım-Koçboynuzu Motifi: Şekil 100.Çengel/Kıvrım/Koçboynuzu 82

100 Şekil 101.Çengel/Kıvrım/Koçboynuzu Şekil 102. Çengel/Kıvrım/Koçboynuzu Şekil 103.Çengel/Kıvrım/Koçboynuzu Şekil 104. Çengel/Kıvrım/Koçboynuzu 83

101 Eli belinde Motifi: Şekil 105.Eli belinde 84

102 BÖLÜM IV 4. BULGULAR VE YORUM Görüşme Formundan Elde Edilen Sonuçlar Ordu ili Kumru beldesinde yer tezgahında kolan dokuma yapmış ve yapmakta olan 24 kişiyle ve Malatya ili Çamurlu köyünde çarpanalı kolan dokuma yapmış ve yapmakta olan 19 kişiyle yapılan görüşme formu değerlendirilerek tablo haline getirilmiş ve yorum yapılmıştır. Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylere İlişkin Bilgiler Araştırma kapsamında yörelerde kolan dokuma yapan bireylerin tamamının bayanlardan oluştuğu tespit edilmiştir. Yörelerde yapılan araştırmaya göre son 10 yıla kadar dokuma yapan bireylerin sayısı daha fazla iken son yıllarda azalmıştır. Ayrıca yeni nesillerin dokumayı öğrenme çabası bulunmadığı için de yok denecek kadar azaldığı tespit edilmiştir. Araştırmaya alınan bireylerin hangi köylerde olduğu tespit edilmiş olup, dağılımı Tablo 1 de sunulmuştur. 85

103 Tablo 1. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Köylere Göre Dağılımı Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Yer n % n % Yukarı Damlalı 15 62, Aşağı Damlalı 9 37, Çamurlu Toplam , Yörede yapılan araştırmalar sonucunda Ordu iline bağlı Kumru beldesinde yer tezgahında kolan dokuma yapan bireylerin çoğunluğunun %62,50 oranıyla yukarı damlalı köyünden olduğu tespit edilmiştir. Kumru beldesi aşağı damlalı köyünde de az da olsa yer tezgahında kolan dokuma yapan bireye rastlanmaktadır(%37,5). Çarpanalı kolan dokuma yapan bireylerin tamamı araştırma yöresi olan Malatya ili Çamurlu köyünde bulunmaktadır. Yörelerde kolan dokuyucuların yaş grupları belirlenmiş, elde edilen veriler Tablo 2 de sunulmuştur. 86

104 Tablo 2. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Yaş Grubu n % n % 40- altı , , , , , , ,89 81-üzeri 2 8, ,53 Toplam , ,00 Tablo 2 de görüldüğü gibi yörede yer tezgahında kolan dokuma yapan bireylerin en yüksek oranla yaş grubunun, en düşük oranla ise 81 üzeri yaş grubunun bulunduğu görülmektedir. Yörede 40 yaş altı bireylerin yer tezgahında kolan dokumadıkları tespit edilmiştir. Araştırma yöresinde çarpanalı kolan dokuma yapan bireylerin, en yüksek oranla yaş grubunun, en düşük oranla ise 40- altı ile 81-üzeri yaş grubunun bulunduğu görülmektedir (%10,53). Araştırma yörelerinde kolan dokuyucuların, büyük çoğunluğunun yaş aralığında olması, yörede genç ve orta yaş grubunun kolan dokuma yapmadıklarını göstermektedir. Çarpanalı kolan dokumayı az da olsa genç ve orta yaş bireylerin yapmasına karşılık, yer tezgahında kolan dokumaya genç hatta orta yaş grubu tarafından bile ilgi gösterilmediği söylenebilir. Yörelerde yapılan araştırmalarda kolan dokuma yapan bireylerin yaş olarak ileri olmasına rağmen, genç kızların çeyizlerinde hala örneklere rastlanmaktadır. Yöresel el sanatlarına önem verildiği görülen yörelerde kolandan bele kuşak, çanta sapı, beşik bağlama, kundak sarma, bebek ve yük taşıma gibi alanlarda kullanılmak üzere çeyiz sandıklarında özenle saklanılmaktadır. 87

105 Kahvecioğlu(2009), Denizli ili Kocadere köyünde yapmış olduğu araştırmada kolan dokuyan bireylerin 2 kişi kaldığını ve bunlardan birinin 81 yaşında olduğunu ifade etmiştir. Sümerhan(1998), Trabzon Yöresi Geleneksel El Sanatları ile ilgili yapmış olduğu çalışmada dokuma yapan bireylerin ortalama kırk yaş ve üzerinde eski geleneklerden bağlarını koparmamış yaşlı kadınlar olduğunu belirtmiştir. Bu yörelerde de kolan dokumayla bağını koparmayan dokuyucu sayısı azdır. Araştırma yöresinde kolan dokuyucuların medeni durumları ile ilgili veriler Tablo 3 de sunulmuştur. Tablo 3. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Medeni Durumlarına Göre Dağılımı Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Medeni durumları n % n % Evli 19 79, ,22 Dul 5 20, ,52 Bekar ,26 Toplam , ,00 Tablo 3 te görüldüğü gibi yer tezgahında kolan dokuma ile uğraşan bireylerin %79,16 sının evli, % 20,84 ünün ise dul olduğu, kolan dokuma yapan bekar veya nişanlı bireylere rastlanmadığı tespit edilmiştir. Tablo 2 de elde edilen bilgilere paralel olarak, yörede kolan dokuyucuların çoğunluğunu 41 yaş üzeri evli grubun oluşturduğu, az sayıda dokuyucunun da eşlerinin vefatından dolayı dul olduğu görülmektedir. Yörede bekar veya nişanlı dokuyuculara rastlanmaması, gençler arasında bu dokumalara ilgi göstermemesi ile bağlantılı olduğu söylenebilir. Yöreden elde edilen bilgilere göre çarpanalı kolan dokuma ile uğraşan bireylerin %84,22 sinin evli, % 15,78 inin ise dul olduğu görülmektedir. Yörede kolan dokuma yapan bireylerin eğitim durumlarını belirtmek amacıyla elde edilen veriler Tablo 4 te sunulmuştur. 88

106 Tablo 4. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokuma Yapan Bireylerin Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Eğitim Durumları n % n % Okuma-yazma bilmiyor 13 54, ,36 Okur-yazar 9 37, ,58 İlkokul mezunu 2 8, ,79 Lisans mezunu ,27 Toplam , ,00 Tablo 4 de görüldüğü gibi, araştırma kapsamına alınan bireylerin önemli kısmının okuma yazma bilmediği tespit edilmiştir. Yörelerde yer tezgahında kolan yapan bireylerin %37,50, çarpanalı kolan dokuma yapan bireylerin ise %31,58 oranında okur-yazar olduğu tespit edilmiştir. Her iki yöre dokuyucularından, ilkokul mezununun nadir olduğu görülmüştür. Yörede yer tezgahında kolan dokuma yapan bireyler arasında ortaokul ve üstü eğitim yapan birey olmadığı belirlenmiştir. Yörede çarpanalı kolan dokuma yapan lisans mezunu %5,27 gibi düşük bir orandır. Türkoğlu-Dalgıç (2002), Zonguldak ili Ereğli ilçesi Elpek, Kolan, Yolluk Dokumacılığı isimli araştırmasında kolan dokuma yapan bireylerin çoğunluğunun ilkokul mezunu veya okuma-yazma bilmediklerini tespit etmiştir. Araştırma bölgesinde elde edilen veriler doğrultusunda kolan dokuma yapan bireylerin tamamının mesleklerinin ev hanımı olduğu tespit edilmiştir. Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Araç-Gereçlere İlişkin Bilgiler Yörede kolan dokumada kullanılan araç-gereçler tezgah, kılıç, midar, seren, çarpana kartları, yün iplik, pamuk ve sentetik iplikler olarak sıralanmaktadır. Kolan dokumada farklı tezgah tipleri kullanılmaktadır. Bunlar yer tezgahı, tahta tezgah, kolan döşeği, çarpana döşeği olarak sıralanmaktadır. 89

107 Yörede kullanılan araçlar ile ilgili veriler Tablo 5 te sunulmuştur. Tablo 5. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Araçlar Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Araçlar n % n % Kılıç 20 83, ,73 Midar , Tezgah , ,00 Seren , Tarak 4 16,66 1 5,26 Çarpana Kartları ,00 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 5 te görüldüğü gibi yörede araştırma kapsamında alınan bireylerin kolan dokumada atkı sıkıştırmak için kılıç kullandıkları görülmektedir. Yörede yer tezgahında kolan dokumada serenin, çarpanalı kolan dokumada ise çarpana kartlarının tarak görevi gördüğü için tarağa pek ihtiyaç duyulmadığını belirtmişlerdir. Kahvecioğlu(2009), Denizli Kocadere Köyünde yapmış olduğu çalışmada yörede kolan dokumada kullanılan araçlara delikli seren, delikli tahta, delikli kolan, gücüme tahtası gibi adlar kullanıldığını belirtmiştir. Cihanoğlu(1997), Trabzon yöresindeki araştırmasında kaytan-kolan tezgah, çivi, midar, güzi ve mekiğin kolan dokumada kullanılan araçlar arasında yer aldığını belirtmiştir. Kolan dokumada kullanılan tezgah tipleri bazı farklılıklar göstermektedir. Araştırma yöresinde kolan dokuma yapan bireylerin kolan dokumada kullandıkları tezgah tiplerini belirlemek amacıyla oluşturulan veriler Tablo 6 da sunulmuştur. Tablo 6.Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Tezgah Tipleri Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Tezgah Tipi n % n % Tahta tezgah 7 29, Yer tezgahı , ,05 Kolan döşeği 1 4, Çarpan döşeği ,00 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır 90

108 Yörede yer tezgahında kolan dokuma yapan bireylerle görüşmeler sonucu elde edilen bilgilere göre yer tezgahının, karşılıklı çakılan kazıklara çözgü çözülerek dokuma yaptıkları tezgah olduğu tespit edilmiştir. Yörede çarpanalı kolan dokuma yapan bireylerin tamamının çarpan döşeği diye adlandırdıkları, yine karşılıklı iki çubuğun yere çakılmasıyla oluşturulan bu tezgahta dokuma yaptıkları tespit edilmiştir. Yörede yer tezgahında kolan dokumanın tahta tezgahlarda da dokunduğu tespit edilmiştir. Tahta tezgah daha çok kondu tezgah diye tabir edilen, yerden bağımsız olarak istenilen her yerde dokuma olanağı sağlayan tezgah tipidir. Yörede yer tezgahında kolan dokuma yapan bireyler, % 29,16 oranında tahta tezgah kullanıldığını belirtmişlerdir. Yöre dokuyucularıyla birebir görüşmelerden elde edilen bilgelere göre dokuyucuların bir çoğunun, kullandıkları tahta tezgah düzeneğini de yer tezgahı olarak adlandırarak genelledikleri tespit edilmiştir. Yörede dokuyucular mevsim durumuna göre, bahar ve yaz mevsiminde yere çakılan iki çubuktan oluşan yer tezgahını tercih ettiklerini, havanın soğuk olduğu dönemlerde ise iç mekanlarda tahta tezgahta dokuma yaptıklarını belirtmişlerdir. Anadolu nun her köşesinde kolan dokumalarda kullanılan tezgahlara farklı isimler verilmektedir. Dokuyucular arasında yörük olduğunu belirten bir dokuyucu kolan dokumada kullandığı tezgaha Kolan Döşeği denildiğini belirtmiştir. Er, Demir (2009), Manisa ili Gördes ilçesi Kalemoğlu köyündeki çalışmalarında kolan dokumacılığında temel aracın tezgah olduğunu ve bunun çoğunlukla yer tezgahı olarak adlandırıldığını belirtmiştir. Kahvecioğlu(2009), Denizli Kocadere Köyünde Kolan Dokumacılığı ile ilgili yapmış olduğu çalışmada kolan dokumada kullanılan tezgahların yer tezgahı olduğu, yer tezgahına İç Anadolu bölgesinde yir hanası, Doğu Anadolu ve Toroslar Bölgesinde tevni, tavnı, üçayak, Karadeniz Bölgesinde ise dastar adı verildiğini belirtmiştir. Araştırma kapsamında gözlemlenen verilere göre yer tezgahında kolan dokumaların tezgahının çoğunlukla fındık ağacından yapıldığı görülmektedir. Fındık ağacı dışında az da olsa gürgen ve ayva ağacı da kullanılmıştır. Yörede çarpanalı kolan dokumada kartların ve iplerin yere tahta kazıklar arasına gerilmesini sağlayan yörede tezgah adı verilen düzeneğin yapımında ayva ağacının kullanıldığı tespit edilmiştir. Kolan dokumada kullanılan araçlardan kılıcın malzemesinin de genellikle gürgenden yapıldığı ifade edilmiştir. 91

109 Yer tezgahında kolan dokumalarda kullanılan midar ve seren yapımının kullanımında en fazla fındık ağacı, az da olsa gürgen ve çam ağacı da kullanıldığı gözlemlenmiştir. Araştırma yörelerinde kolan dokuma yapan bireylerin kolan dokumada kullandıkları gereçleri belirlemek amacıyla elde edilen veriler Tablo 7 de sunulmuştur. Tablo 7. Yer Tezgahında ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Gereçler Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Gereçler n % n % Sentetik iplik , ,00 Yün iplik 11 45, ,00 Pamuk iplik 5 20, ,15 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 7 deki değerler incelendiğinde Kumru beldesinde araştırma kapsamına alınan bireylerin kolan dokumada kullandıkları gereçler arasında daha çok yün veya sentetik iplik, az oranda pamuk iplik kullanıldığı görülmektedir. Çamurlu köyünde araştırma kapsamında alınan bireylerin çarpanalı kolan dokumada kullandıkları gereçler arasında, %100 ile yün ve sentetik ipliği, % 63,15 ile pamuk ipliği olduğu görülmektedir. Yörelerde eskiden yün ipliği, yünün işlenmesi ile üretilmektedir. Yünler yıkanıp kurutulduktan sonra taranarak diz üzerinde üst üste koyulup sarılmaktadır. Sarma işlemi tamamlandıktan sonra yörede kirman olarak adlandırılan araçla yün eğrilerek iplik haline getirilmektedir. Arzuya göre boyanmaktadır. Günümüzde ise yün eğirme ve boyama işleminin zahmetli olması nedeni ile piyasada bulunan yün ipleri ya da sentetik iplerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Yörede yapılan araştırmalara göre daha önce yapılan dokumalarda yün kullanılırken, günümüzde kullanılan malzemeler suni yün ve sentetik ipliğe dönüşmüştür. Kumru beldesinde yapılan araştırmalara göre sentetik iplik olarak çoğunlukla orlon adı verilen iplerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Çarpanalı kolan dokumalarda eskiden genellikle ince eğrilmiş yünler kullanıldığı tespit edilmiştir. Kalın yünler ise daha çok kilim dokumada tercih edildiği görülmektedir 92

110 Kahvecioğlu (2009), Denizli Kocadere Köyünde yapmış olduğu çalışmada eskiden dokunan kolanlarda koyun ve keçi kılı ipliklerinin, günümüzde ise çözgü ipliği olarak piyasada satılan orlon çile veya yumaklarının kullanıldığını belirtmiştir. Akpınarlı, Ortaç (2007), Ankara çubuk ilçesindeki çalışmalarında yöredeki dokumalarda gereç olarak yün ve pamuk iplik kullanıldığını, yün ve pamuğun teşi adı verilen alet ile eğilerek çıkrıkta büküldüğünü, günümüzde hazır ipliklerin daha çok kullanılmaya başlandığını tespit etmişlerdir. Kosif (2014), Elazığ ili Kolan ve Çarpana Dokumaların İncelenmesi isimli araştırmasında Şavak ve Beritan boylarının geçim kaynağının küçük baş hayvancılık olması sebebiyle dokumacılıkta kullandıkları yün ve kıl iplerinin kendi hayvanlarından temin ettiklerini tespit etmiştir. Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokuma Teknik Özellikleri Araştırma yapılan yörelerde yapılan görüşmelerle elde edilen veriler sonucunda kolan dokuma eni, kullanım alanlarına göre farklılıklar göstermektedir. Peştamallerde kolan eni daha dar, çocuk taşımada, bebek beşiğinde kullanılmak için dokunan kolanların daha enli olduğu görülmüştür. Yörelerde kolan dokuma eni ile ilgili elde edilen veriler Tablo 8 de sunulmuştur. Tablo 8. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Eni Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Genişlik n % n % 3cm 21 87, ,63 4cm , ,00 5cm , ,73 6cm-üzeri 4 16,66 1 5,26 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 8 de dokuma eni ile ilgili veriler değerlendirildiğinde yer tezgahında daha çok %100 oran ile 4-5cm eninde kolanlar dokunduğu görülmektedir. Yörede yapılan çalışmalardan elde edilen bilgilere göre yer tezgahında, %16,66 oranla en az 6cm ve üzeri kolan dokumalar yapıldığı tespit edilmiştir. Elde edilen verilere göre çarpanalı kolan dokumalar yörede %100 93

111 oran ile en çok 4cm enli olarak dokunduğu sonucuna ulaşılmıştır. Yörede çarpanalı kolan dokumanın %5,26 oran ile 6cm-üzeri ende çok az dokuma yapılmadığı tespit edilmiştir. Karşılıklı görüşmelerden elde edilen bilgilere göre daha enli dokumalar genellikle düz ve enine çizgiler şeklinde, farklı görünüme sahip kolan dokumalar olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Akpınarlı, Ortaç (2007), Ankara çubuk ilçesinde yapmış oldukları çalışmada dokumaların enlerinin 3-5cm arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Akpınar-Şahinoğlu (2012), Trabzon ili Düzköy ilçesinde yapmış olduğu araştırmada, kolan dokuma eninin kullanım alanlarına göre farklılık gösterdiğini, genellikle peştamal, süs ve dekorasyon amaçlı yapılan dokumaların 2-3cm, çanta sapları ve sepet bağları için dokunan kolanların ise orta kalınlıkta ve genellikle 4cm dokunduklarını belirtmiştir. Bebek taşımacılık amacı ile yapılan kolanlar da ise en geniş 5cm olan dokumalar olduğunu belirtmiştir. Araştırma yapılan yörelerde daha geniş dokumalara rastlanmış olmasına rağmen veriler bu araştırmalarla genellikle benzerlik gösterdiği söylenebilir. Yörelerde yapılan araştırmalar sonucunda kolan dokuma uzunluğunu belirtmek amacıyla elde edilen veriler Tablo 9 da sunulmuştur. Tablo 9. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Uzunluğu Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Dokuma Uzunluğu n % n % 1,5-2,5m 1 4, ,00 2,6-3,5m , ,00 3,6m-4m , ,00 4,1m-5m 10 41, ,47 5,1m-6m 11 45, ,31 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 9 da görüldüğü gibi yörede yer tezgahında kolan dokumaların %100 oranla genellikle 2,6-4m uzunluğunda dokunduğu tespit edilmiştir. Yörelerde kolan dokumalar, kullanım alanlarına göre %45,83 oranıyla az da olsa 5,1-6m uzunluğunda dokunduğu da görülmektedir. Veriler, yer tezgahında kolan dokumaların %4,16 oranıyla en az 1,5-2,5m dokunduğunu göstermektedir. Yöredeki çarpanalı kolan dokumaların ise %100 oranlarıyla 1,5-4m uzunluklarda dokunduğu tespit edilmiştir. Sümerhan (1998),Trabzon yöresindeki çalışmasında kolan dokumaların boyunun genellikle 1,5-2m olduğunu belirtmiştir. 94

112 Kahvecioğlu (2009), Denizli ili Kocadere köyündeki araştırmasında yörede kolan dokumalarının boyunun 2-5m arasında farklılık gösterdiğini belirtmiştir. Yörelerde yapılan araştırmalar sonucunda kolan dokumada bitim işlemleri incelenerek elde edilen bilgiler Tablo 10 da sunulmuştur. Tablo 10. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Bitim İşlemleri Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Bitim işlemleri n % n % Düğümleme 5 20, ,52 Püskül yapma , ,47 Sararak Bitirme , ,00 Plastik boncuk 19 79, ,63 Örerek Bitirme 15 62, ,00 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 10 incelendiğinde yörede yer tezgahında kolan dokuma tamamlandıktan sonra yapılan bitim işlemleri arasında püskül yapma ve sararak bitirme işlemi bireylerin tamamı tarafından kullanıldığı, bunun yanında %79,16 ile plastik boncuklarla süsleyerek bitirme işleminin de yapıldığı görülmektedir. Bitim işlemleri içerisinde en az olarak %20,83 oranıyla düğümleme işleminin yapıldığı tespit edilmiştir. Yörede çarpanalı kolan dokumada bitim işlemi olarak bireylerin tamamı sararak ve örerek bitirmeyi tercih ettikleri görülmektedir. Çarpanalı kolan dokumada %52,63 oranıyla plastik boncukla bitim işleminin, en az uygulanan bitim işlemi olduğu tespit edilmiştir. Sümerhan (1998), Trabzon Yöresi ile ilgili çalışmasında bitim işlemlerinde püskülün kullanıldığını, püskülün diplerine de nohut veya fındık büyüklüğünde topuz yapıldığını açıklamıştır. Akpınarlı, Ortaç (2007),Ankara çubuk ilçesinde yapmış oldukları çalışmada bitmiş ürünlerin ucunda boşta kalan çözgü ipliklerinin ince ince örülerek veya bükülerek uçlarına püskül yapılıp hem sabitlendiğini hem de süslendiğini, kullanım alanlarına göre eğer çuvala dikilecek ise ucu içe kıvrılarak veya kısa püsküller yapılarak temizlendiğini açıklamışlardır. Er, Demir(2009), Manisa ili Gördes İlçesi Kalemoğlu Köyü araştırmalarında yörede yapılan kolan dokumaların uç kısımlarının püsküller ile süslendiğini belirtmişlerdir. Bu araştırmalarda araştıma kapsamındaki yöreler ile benzerlikler olmasına rağmen farklı bitim işlemlerinin de kullanıldığı görülmektedir. 95

113 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumalarının Desen, Renk ve Motif Özellikleri Yapılan araştırmada yörede kolan dokumada kullanılan desen kaynakları ile ilgili veriler Tablo11 de sunulmuştur. Tablo 11. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Desen Kaynakları Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Desen Kaynakları n % n % Eski örneklerden , ,00 Kendi Tasarımları 1 4, ,21 İki örneğin birleştirilmesi ,84 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 11 incelendiğinde kolan dokumada kullanılan desenlerin çoğunlukla eski örneklerden yapıldığı görülmektedir. Yörede kolan dokumada kullanılan desenler arasında bireylerin kendi yapmış oldukları tasarımlardan az da olsa yararlanıldığı tespit edilmiştir. Yapılan çalışmalarda yöredeki yer tezgahında kolan dokumalarda kullanılan desenler arasında, iki deseni birleştirerek desen oluşturulmamışken çarpanalı kolan dokumada kullanıldığı tespit edilmiştir. Kosif (2014), Elazığ ilindeki çalışmasında kolan ve çarpana dokuyucularının en fazla eski kolan-çarpana örneklerinden veya halı-kilim motiflerinden esinlenerek dokuma yaptıklarını ifade etmiştir. Akpınarlı, Ortaç(2007), Ankara Çubuk ilçesinde yapmış oldukları çalışmada çarpana ve kolan dokumada kullanılan desenlerin eski örneklere bakarak veya bilen tecrübeli kişilere başlatılarak yapıldığını, eskiden desen isimlerinin olduğunu fakat günümüzde bu isimlerin bilinmediğini ifade etmiştir. Yörede çarpanalı kolan dokumada kullanılan renkler ile ilgili veriler Tablo 12 de sunulmuştur. 96

114 Tablo12. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Renklerin Dağılımı Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Atkı İpliği Çözgü İpliği Atkı İpliği Çözgü İpliği Renkler n % n % n % n % Kırmızı 5 20, , , ,00 Sarı 1 4, , , ,00 Pembe , ,84 Yeşil ,00 1 5, ,63 Mavi , , , ,83 Krem , , , ,00 Lacivert 10 41, , , ,00 Bordo , , , ,00 Beyaz , , , ,00 Siyah 22 91, , , ,73 Kahve , , , ,21 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 12 deki veriler değerlendirildiğinde yörede yer tezgahında kolan dokuma yapan bireylerin tamamı atkı ipliğinde genellikle krem, mavi, kahve, bordo, beyaz kullandığını belirtmiştir. Veriler değerlendirildiğinde yörede çarpanalı kolan dokumada kullanılan atkı ipliğinin genellikle kahve, lacivert, bordo, krem, siyah kullanıldığı tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalara göre kolan dokumalarda kenar renk ile aynı renkte atkı ipi kullanıldığı tespit edilmiştir. Yöre dokuyucularından elde edilen bilgilere göre çözgü ipliğinde tablodaki renklerden hemen hemen her renk ipliğin kullanıldığı belirtilmiştir. Sümerhan (1998), Trabzon yöresindeki çalışmasında kolan dokumada çözgü ipliklerinin çok renkli olduğunu, atkı ipliklerinin ise tek renk ve dokumanın kenar çizgisi ile aynı renkte olduğunu açıklamıştır. Cihanoğlu (1997),Trabzon yöresi ile ilgili çalışmasında kişiye göre farklı renkte ipliklerin seçildiğini, yörede genellikle siyah, sarı, kırmızı, beyaz, mavi ve yeşil renklerin kullanıldığını belirtmiştir. Kosif (2014), Elazığ ili kolan ve çarpana dokumalarıyla ilgili araştırmasında, çarpana dokumalarda genellikle beyaz, siyah, lacivert, bordo, kırmızı, yeşil, turuncu renklerinin kullanıldığını, çarpana dokumalar çözgü yüzlü olduğu için atkı ipliğinde koyu renkler tercih edildiğini belirtmiştir. 97

115 Yörede kolan dokuma yapan bireylerle görüşmelerde, dokumanın motif özellikleri ile ilgili elde edilen verileri Tablo 13 de sunulmuştur. Tablo 13.Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumada Kullanılan Motif İsimleri Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Motif Adları n % n % Su Yolu/Yılan 20 83, ,63 Çizgi/Şerit , ,84 Muska/Nazarlık/Küpe ,94 Kurtağzı ,36 Koçboynuzu ,52 Bukağı ,26 Göz /Kutucuk 6 25, ,00 Çengel ,00 Tarak/El/Parmak ,00 Yaba ,94 Ok ucu/merdiven ,00 Eli belinde ,00 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır Yörede yapılan araştırmalara göre yer tezgahında kolan dokuma yaparken dokuyucuların tamamı çizgi-şerit motifini kullanırken,%83,33 oranla da su yolu-yılan motifini kullandıkları tespit edilmiştir. Yörede göz-kutucuk motifinin az da olsa kullanıldığı belirtilmiştir. Yöreden elde edilen bilgilere göre yer tezgahında kolan dokuma yapan dokuyucular kendi tabirleriyle desen dökemedikleri için motif kullanamadıklarını ve isimlerini de bilmediklerini belirtmişlerdir. Yörede görüşmelerden edinilen bilgilere göre çarpanalı kolan dokumalarda, yörede dokunan halı kilim motiflerinin hemen hemen hepsi dokunabilmektedir. Yöre çarpanalı kolan dokumalarında dokuyucuların tamamı ok ucu-merdiven, eli belinde, göz-kutucuk, tarak-elparmak ve çengel-kıvrım motiflerini tercih ettiklerini belirtmişlerdir. Çok nadir de olsa bukağı motifinin yöre dokuyucuları tarafından çarpana dokumada tercih edildiği tespit edilmiştir(%5,26). Diğer motiflerin isimlerinin çizgi-şerit, muska-nazarlık-küpe, yaba, koçboynuzu, kurtağzı, su yolu-yılan olduğunu belirten dokuyucular bu motifleri de kullandıklarını belirtmişlerdir. Yörelerden elde edilen bilgilere göre farklı motifler dokudukları halde dokuyucuların motif isimlerini bilmedikleri tespit edilmiştir. 98

116 Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumaların Kullanım Alanları Yöredeki kolan dokuma kullanım alanlarını belirlemek amacıyla elde edilen veriler Tablo 14 te sunulmuştur. Tablo 14. Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokuma Kullanım Alanları Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Kullanım Alanları n % n % Bebek taşımada , ,94 Giyim aksesuarı 23 95, ,00 Yük taşıma , ,63 Bebek beşiğinde , ,00 Çanta Sapları 21 87, ,00 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır. Tablo 14 incelendiğinde yer tezgahında kolan dokuma yapan bireylerin tamamı dokumayı, bebek taşıma, yük taşıma, bebek beşiği olarak kullanıldığını belirtmişlerdir. Yöreden elde edilen veriler incelendiğinde çarpanalı kolan dokumanın kullanım alanları daha çok giyim aksesuarı, bebek beşiği, çanta sapı olarak tespit edilmiştir. Yörede çarpanalı kolan dokumanın, en az %52,63 oranla yük taşımada kullanıldığı görülmektedir. Günümüzde yörede çanta ve heybe dokuması azaldığı için çanta sapı olarak yer tezgahında kolan dokuma da pek tercih edilmemektedir. Araştırmalar sırasında birebir görüşmelerde edinilen bilgilere göre kolan dokuma cenazeyi bağlamada da kullanıldığı tespit edilmiştir.yörede çarpanalı kolan dokumanın salıncak yapımında da kullanıldığı belirtilmiştir. Akpınar Şahinoğlu (2012), Trabzon ili Düzköy ilçesindeki araştırmasında, yöreye özgü bebek beşiklerine bağlanan kolanların banda olarak adlandırıldığını belirtmiştir. Kahvecioğlu(2009), Denizli Kocadere Köyündeki çalışmasında yörede kolan dokumaları tarlaya giderken bebeğe sararak sırtta taşımada, eşeğe yük bağlamada, su testilerini taşımada, yük çuvallarının kenarlarında, hayvan koşum takımlarında kullanıldığını belirtmiştir. 99

117 Kosif (2014), Elazığ ilindeki çalışmasında yörede kolan ve çarpana dokumaların çoğunlukla kuşak olarak kullanıldığını, düşük oranla yük taşımacılık, çanta-kemer-çuval sapı, duvar süsü ve at süsü olarak kullanıldığını belirtmiştir. Akpınarlı, Ortaç (2007), Ankara Çubuk ilçesindeki çalışmalarında çarpana ve kolan dokumaların kullanım alanlarının kuşak, beşik bağı, sepet kulpu, silah askısı, çuval ve heybe askısı yani ip olarak kullanıldığını belirtmişlerdir. Kumru Beldesinde Yer Tezgahında Kolan ve Çamurlu Köyünde Çarpanalı Kolan Dokumalarının Günümüzdeki Durumuna İlişkin Bilgiler Yörede birebir görüşmelerden elde edilen dokuyucuların kolan dokumayı çevresine bu dokumaları öğrettiği kişilere ait veriler Tablo 15 te verilmiştir. Tablo 15. Dokuyucuların Yer Tezgahında Kolan ve Çarpanalı Kolan Dokumayı Öğrettiği Kişilere Göre Dağılımı Yer Tezgahında Kolan Çarpanalı Kolan Yakınlığı n % n % Komşuya 6 25, ,31 Akrabaya , ,73 Araştırmacılara 1 4,16 1 5,26 N:24 N:19 * Birden fazla seçenek yazıldığı için Toplam alınmamıştır Yörede kolan dokuma yapan bireylerden elde edilen bilgilere göre kolan dokuyucularının dokumayı en fazla %100 oranla akrabalarına öğrettikleri tespit edilmiştir. Günümüzde kolan dokumaya ilgi azaldığı için genç neslin pek öğrenmek istemediği belirtilmiştir. Ayrıca karşılıklı görüşmelerden elde edinilen bilgilere göre dokuyucular, kolan dokumaya yönelik kursların günümüzde pek açılmadığı için kurslardan da öğrenilme imkanının bulunmadığını belirtmişlerdir. Yörede eskiden kolan dokuma yapan bireylerden, yaşı ileri olanların gözlerinin pek iyi göremediği için çevresine tanıtamadıkları tespit edilmiştir. Yörelerdeki dokumacılar, köylerine gelen araştırmacıya da kolan dokumayı öğrettiğini belirtmişlerdir. Kahvecioğlu (2009), Denizli Kocadere Köyündeki çalışmasında yörede dokuma yapan bireylerin dokumayı ve desenleri yörenin ileri gelen yaşlılarından edindikleri bilgiler doğrultusunda yaptıklarını ifade etmiştir. 100

118 Araştırma yörelerinden elde edilen bilgilere göre yer tezgahında kolan dokuma üretimi az da olsa yapılmaktayken, çarpanalı kolan dokumalar günümüzde pek dokunmamaktadır. Geçmişte çoğunlukla yün iplikleriyle dokunan kolanlar, günümüzde yerini sentetik ipliklere bırakmıştır. Kolan dokumalarda kullanılan desenler geçmişteki örneklerle birebir örtüşmektedir. Geçmişte siyah, kırmızı, lacivert, hardal, krem renkleri ağırlıklı dokunurken günümüzde kolan dokumalar da daha çok renk kullanılmaktadır. Yörelerde görüşme yolu ile elde edilen verilere göre Kolan dokumalar geçmişte gelenekler ve zorunluluklardan dolayı yörelerde kullanım alanı geniş olan bir dokumayken, önemini kaybettiği için günümüzde yörelerde yok denecek kadar az dokuma yapıldığı ifade edilmiştir. Hatta bugün dokuyan bireyler dokumayı bıraktıkları takdirde dokumayı bilen ve yapan kimse kalmayacaktır. Geçmişte peştamallar, yük taşıma, çanta sapları, bebek beşiği, cenaze taşıma, çadır bağlama gibi çeşitli alanlarda kullanılmaktaymış. Günümüzde önemini kaybettiği için yöre kızlarının çeyizlerinde hala bulunsa bile kullanım alanı daralmıştır. Kolan dokumanın orta yaş üzeri bayanlar tarafından dokunuyor olması, genç neslin konuya ilgisizliği bu dokumanın zamanla unutulacağının göstergesidir. Günümüzde kolay temin edilebilen alternatif ürünler daha çok tercih edilmektedir. Bu ürünler kolan dokumalara benzer, modern tezgahlarda dar dokuma, şerit dokuma gibi adlandırılan dokumalar olarak üretilmektedir. 101

119 102

120 BİLGİ FORMU 1 Örnek No:1 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2cm Boy : 4,65m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 24 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Mavi, bordo, sarı,beyaz Kullanılan Motifler : Çizgi, şerit Kompozisyon : Dokumanın yüzeyi artarda gelen çizgi ve şeritlerle desenlendirilmiştir. Atkı ipi olarak mavi kullanılmıştır. Yük taşımada kullanılmak üzere üretilmiştir. 103

121 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : İSMİHAN İME : ORDU-1962 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ- YUKARI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 104

122 BİLGİ FORMU 2 Örnek No:2 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 4,80m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 30 Kullanılan Renkler : Siyah, Yeşil, Pembe,Sarı,Beyaz Kullanılan Motifler : Kutucuk, Çizgi Kompozisyon : Kare ve şeritlerle sade bir desen seçilmiştir. Dokumada kutucuk ve çizgi motifleri kullanılmıştır. İki yüzü aynıdır. Dokuma midar-seren sırası izlenerek dokunmuştur. 105

123 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : MELEK HEYİK : ORDU-1964 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ-YUKARI DAMLALI KÖYÜ-ORDU 106

124 BİLGİ FORMU 3 Örnek No:3 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 2m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 32 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Pembe, siyah Kullanılan Motifler : Şerit-Çizgi Kompozisyon : Dokumanın yüzeyi şeritler şeklindedir. Atkı ipi olarak pembe kullanılmıştır. Dokumada şerit-çizgi motifi kullanılmıştır. Kundakta bebek bağlamak için dokunmuştur. 107

125 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : İSMİHAN İME : ORDU-1962 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ- YUKARI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 108

126 BİLGİ FORMU 4 Örnek No:4 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 2m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : Seçilen Konu : Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Beyaz, lacivert Kullanılan Motifler : Göz 109

127 Kompozisyon : Dokumanın yüzeyi karelerden oluşmaktadır. Atkı ipi olarak beyaz kullanılmıştır. Kolan dokuma örneğinde göz motifi kullanılmıştır. Hayvan bağlamak için ahırda kullanılmaktadır. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : HATİCE ZEYBEK : FUNDACIK-1950 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : KUMRU MAH. YUKARI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 110

128 BİLGİ FORMU 5 DÜZ Örnek No:5 TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 3m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 28 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Kırmızı, mavi Kullanılan Motifler : Şerit-Çizgi 111

129 Kompozisyon : Dokumanın yüzeyi enine çizgilerden oluşmaktadır. Atkı ipi olarak kırmızı kullanılmıştır. Dokuma Midar -Seren şeklinde dokunmuştur. Hayvan bağlamak için ahırda kullanılmıştır.. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI : FATMA AYDIN DOĞUM YERİ VE YILI : KUTLUCA ÖĞRENİM DURUMU : OKUR-YAZAR MESLEĞİ : EV HANIMI ADRESİ : KUMRU BELDESİ- YUKARI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 112

130 BİLGİ FORMU 6 Örnek No:6 DÜZ TERS Ürünün Cinsi :Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 50cm Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 32 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Kırmızı, mavi, beyaz, sarı Kullanılan Motifler : Çizgi-Şerit Kompozisyon : Dokumanın yüzeyi boyuna çizgilerden oluşmaktadır. Atkı ipi olarak beyaz kullanılmıştır. İleride dokuma yapmak isteyenlere incelenmesi için örnek dokuma oluşturulmuştur. 113

131 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI : İSMİHAN İME DOĞUM YERİ VE YILI : ORDU ÖĞRENİM DURUMU : OKUR-YAZAR MESLEĞİ : EV HANIMI ADRESİ : KUMRU BELDESİ- YUKARI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 114

132 BİLGİ FORMU 7 DÜZ Örnek No:7 TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 8m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 36 Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Kırmızı, mavi, mor,siyah Kullanılan Motifler : Göz, Çizgi Kompozisyon : Dokumanın yüzeyi geometrik şekillerden oluşmaktadır. Atkı ipi olarak siyah kullanılmıştır. Dokuma Midar-Seren şeklinde dokunmuştur. Yörede 115

133 genellikle şerit kolan dokumalar yapılmıştır.kolan dokuma örneğinde Göz motifi kullanılmıştır. Bebek bağlamak için beşikte kullanılmıştır. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI : FATMA AYDIN DOĞUM YERİ VE YILI : KUTLUCA ÖĞRENİM DURUMU : OKUR-YAZAR MESLEĞİ : EV HANIMI ADRESİ : KUMRU BELDESİ- YUKARI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 116

134 BİLGİ FORMU 8 Örnek No:8 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2cm Boy : 4m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 28 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Koyu pembe, açık pembe, kırmızı, mavi, beyaz Kullanılan Motifler : Çizgi 117

135 Kompozisyon : İnce enine ve boyuna şeritlerle sade bir desen seçilmiştir. İki yüzü aynıdır. Yöreye ait kolan dokuma örneğinde göz motifi kullanılmıştır. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : MELEK HEYİK : ORDU-1964 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ-YUKARI DAMLALI KÖYÜ-ORDU 118

136 BİLGİ FORMU 9 DÜZ Örnek No:9 TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2cm Boy : 3m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkıda : Yün Kullanılan Çözgü Sayısı : 24 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Siyah, bordo, krem Kullanılan Motifler : Çizgi-Şerit Kompozisyon : İnce enine şeritlerle sade bir desen seçilmiştir. İki yüzü aynıdır. 119

137 DESEN RAPORU KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : HATİCE BABA : ORDU/1973 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ-AŞAĞI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 120

138 BİLGİ FORMU 10 DÜZ Örnek No:10 TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 3,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkıda : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 28 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Turkuaz, pembe Kullanılan Motifler : Çizgi-Şerit Kompozisyon : İnce enine şeritlerle sade bir desen seçilmiştir. İki yüzü aynıdır. 121

139 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : HAVVA TINIŞ : ORDU/1969 : İLKOKUL : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ-AŞAĞI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 122

140 BİLGİ FORMU 11 DÜZ Örnek No:11 TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2cm Boy : 4m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 28 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Beyaz, mor, bordo, mavi Kompozisyon : İnce şeritlerle sade bir desen seçilmiştir. İki yüzü aynıdır. Kolan dokuma örneğinde farklı desenlendirilmeye gidilmemiştir. Dokuma iplerinin renklendirilmesiyle şerit-çizgi motifi kullanılmıştır. Yörede bebek taşımak için kullanılmaktadır. 123

141 DESEN RAPORU KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : HAVVA TINIŞ : ORDU/1969 : İLKOKUL : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ-AŞAĞI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 124

142 BİLGİ FORMU 12 DÜZ Örnek No:12 TERS Ürünün Cinsi : Yer Tezgahında Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 5,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Sentetik Atkı : Sentetik Kullanılan Çözgü Sayısı : 24 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Mor, pembe, kahve, mavi Kompozisyon : İnce şeritlerle sade bir desen seçilmiştir. İki yüzü aynıdır. Kolan dokuma örneğinde farklı desenlendirilmeye gidilmemiştir. Dokuma iplerinin renklendirilmesiyle şerit-çizgi motifi kullanılmıştır. Yörede yatak-döşek bağlamak için kullanılmaktadır. 125

143 DESEN RAPORU KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI ÖĞRENİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : HAVVA TINIŞ : ORDU/1969 : İLKOKUL : EV HANIMI : KUMRU BELDESİ-AŞAĞI DAMLALI KÖYÜ/ORDU 126

144 BİLGİ FORMU 13 DÜZ Örnek No:13 TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme tarihi : Ürünün Boyutları En : 1,5cm Boy : 1m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 10 Geçiriliş Sistemi : Düz Dizgi Kullanılan teknik : Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme 127

145 Kullanılan Renkler : Kahve, krem, kırmızı Kullanılan Motifler : Merdiven-Ok ucu, Çizgi Kompozisyon : Düz dizgi sistemiyle iplikler geçirilmiştir. Dokumanın yüzeyi art arda gelen üçgen şeklindeki motiflerle düzenlenmiştir. Yörede genellikle şerit kolan dokumalar yapılmıştır.yöreden elde edilen bilgilere göre, örnekteki çarpana dokumanın belirgin motifi merdiven diye adlandırılmaktadır. Bordürü kahverengi olup, su yolu olarak kırmızı, krem renkleri kullanılmıştır. Sürekli aynı yönde 90 çevrilerek dokuma oluşturulmuştur. A B C D KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ/YILI EĞİTİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : HANIM POLAT : KARAGÖZ-1954 : OKUR-YAZAR : EV HANIMI : ÇAMURLU KÖYÜ/MALATYA 128

146 BİLGİ FORMU 14 Örnek No:14 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 5cm Boy : 50cm Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 14 Geçiriliş Sistemi : Ayna Simetri Uygulanan Teknik : Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme 129

147 Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı Kullanılan Motifler : Yaba Kompozisyon : Ayna simetri olarak geçirilmiş kartlarla sürekli ileri çevrilerek dokuma oluşturulmuştur. Yörede nazarlık olarak adlandırılan duvar süsüdür. yaba motifi olarak adlandırılan motif genellikle zemin ile motifi ayırt etmek için belirgin şekilde kullanılmıştır. A B C D KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ/YILI EĞİTİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : VİLDAN POLAT : ÇAMURLU-1989 : ÜNİVERSİTE : EV HANIMI : ÇAMURLU KÖYÜ /MALATYA 130

148 BİLGİ FORMU 15 Örnek No:15 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2 cm Boy : 3m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün, Klaptan Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 33 Geçiriliş Sistemi : Ayna Simetri Kullanılan Teknik : Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Sarı, lacivert, kırmızı Kullanılan Motifler : Ok ucu, yaba, çizgi 131

149 Kompozisyon : Ayna simetri olarak geçirilen kartların sürekli ileri döndürülmesiyle desen oluşturulmuştur. Geometrik bezemeyle süslenmiş olup ok ucu, yaba, çizgi motifleri yer almaktadır. Yük taşımada bağ olarak kullanılmıştır. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ/YILI EĞİTİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : MEHMET YÜCEKAYA : AKÇADAĞ-1946 : OKUR-YAZAR : ANTİKA HALI SATICISI : ELMAS HAN/MALATYA 132

150 BİLGİ FORMU 16 Örnek No:16 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 4,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Merserize Atkı : Merserize Kullanılan Kart Sayısı : 27 Geçiriliş Sistemi : Ayna Simetri Kullanılan Teknik : Kartların Yön Değiştirmesi ile Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Lacivert, bordo, krem 133

151 Kullanılan Motifler : Yaba, koçboynuzu, çizgi Kompozisyon : Ürün desenlendirmesi her sırada işlenmesi istenen rengin çözgü ipi üste gelecek şekilde kartlar yön değiştirilerek dokunmuştur. Yörede genellikle kullanılan motif olan koçboynuzu bu dokumada da kullanılmıştır. Kenarlar çizgi ve göz motifi ile bezenmiştir. Güç ve kuvveti temsil eden erkeklik sembolü olarak kullanılmaktadır. 134

152 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ/YILI EĞİTİM DURUMU MESLEĞİ ADRESİ : MEHMET YÜCEKAYA : AKÇADAĞ-1946 : OKUR-YAZAR : ANTİKA HALI SATICISI : ELMAS HAN/MALATYA 135

153 BİLGİ FORMU 17 Örnek No:17 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 4,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 30 Geçiriliş Sistemi : Ayna Simetri Kullanılan Teknik : Kartları Yön Değiştirerek Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik Bezeme Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, sarı, krem 136

154 Kullanılan Motifler : Ok ucu, koç boynuzu, çizgi Kompozisyon : Ayna simetri sistemiyle kartlara iplikler geçirilmiştir. Ürün desenlendirmesi arasındaki kartların her sırada işlenmesi istenen rengin çözgü ipi üste gelecek şekilde kartların yönü değiştirilerek dokunmuştur.iki yanda oluşan üçgen motifleri ok ucu olarak adlandırılmaktadır. Orta desende koçboynuzu motifi kullanılmıştır. Kartların sürekli ileri hareketiyle oluşturulmuştur. Desen Raporu 137

155 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ-YILI MESLEĞİ EĞİTİM DURUMU ADRESİ : SAADET POLAT : KARAGÖZ-1965 : EV HANIMI : OKUR-YAZAR : ÇAMURLU KÖYÜ/MALATYA 138

156 BİLGİ FORMU 18 Örnek No:18 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 4,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 30 Kullanılan Teknik : Kartların Yönünü Değiştirerek Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme 139

157 Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, sarı Kullanılan Motifler : Ok ucu, çengel, çizgi Kompozisyon : Grup simetri sistemiyle kartlara iplikler geçirilmiştir. Ürün desenlendirmesi arasındaki kartların her sırada işlenmesi istenen rengin çözgü ipi üste gelecek şekilde kartlar yön değiştirilerek dokunmuştur. İki yanda oluşan ok ucu ve çizgi motifleri kartların sürekli ileri hareketiyle oluşmuştur. Desenin orta motifi yörede çengel olarak adlandırılmaktadır. 140

158 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ-YILI MESLEĞİ EĞİTİM DURUMU ADRESİ : ELİF AKDAĞ :ÜZÜMLÜ-1934 :EV HANIMI :OKUMA YAZMA BİLMİYOR :ÇAMURLU KÖYÜ/MALATYA NOT: Bu dokumayı yapan dokuyucu vefat etmeden önce Elif Akdağ hanım a hediye etmiştir. Elif hanım uzun süre koruyabilmek için kat kat bir beze sarıp birkaç poşete koyarak tavan arasındaki sandığında muhafaza etmektedir. 141

159 BİLGİ FORMU 19 DÜZ Örnek No:19 TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2,5cm Boy : 3,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 20 Kullanılan Teknik : Kartların Yönünü Değiştirerek Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, turuncu, krem Kullanılan Motifler : Çizgi, kurtağzı 142

160 Kompozisyon : Grup Simetri sistemiyle kartlara iplikler geçirilmiştir. Ürün desenlendirmesi, 4 kez sürekli ileri çevrilerek dokuduktan sonra, u grup halinde ü grup halinde olduğu yerde saat yönünün tersine doğru çevrilmiştir. Bu şekilde 4 kez ileri dokunduktan sonra kartlar tekrar eski konumuna getirilerek 4 kez ileri dokunur. Dokuma bitene kadar her 4 ileri hareketten sonra değişim devam eder. Kenar bezemede çizgi, orta bezemede kurtağzı motifi kullanılmıştır. 143

161 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ-YILI MESLEĞİ EĞİTİM DURUMU ADRESİ : MEHMET YÜCEKAYA : AKÇADAĞ-1946 : ANTİKA HALI SATICISI : OKUR-YAZAR : ELMAS HAN/MALATYA 144

162 BİLGİ FORMU 20 Örnek No:20 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 1,5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 32 Geçiriliş Sistemi : Grup Simetri 145

163 Kullanılan Teknik : Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı,yeşil, mavi Kullanılan Motifler : Yaba, Merdiven-Ok ucu Kompozisyon : Grup Simetri sistemiyle kartlara iplikler geçirilmiştir. Ürün desenlendirmesi sürekli ileri çevrilerek dokuma boyunca devam eder. Desenin genelinde merdiven-ok ucu motifi kullanılmıştır.bordürlerde ve orta desende yaba motifleri kullanılmıştır.nazarlık olarak adlandırılır,duvar süsü olarak kullanılır. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ-YILI MESLEĞİ EĞİTİM DURUMU ADRESİ : OSMAN TİMURTAŞ : PÖTÜRGE-1940 : ANTİKA HALI SATICISI : OKUR-YAZAR : ELMAS HAN/MALATYA 146

164 BİLGİ FORMU 21 Örnek No:21 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 3cm Boy : 3m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 20 Geçiriliş Sistemi : Ayna Simetri Kullanılan Teknik : Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Kahve, krem, hardal, kırmızı, yeşil 147

165 Kullanılan Motifler : Yılan, yaba Kompozisyon : Ayna simetri sistemiyle kartlara iplikler geçirilmiştir. Ürün desenlendirmesi, desene göre kartların ileri veya geri hareketiyle oluşturulmuştur. Genellikle yük taşımada kullanılır. Yörede birebir dokuyuculardan elde edilen bilgilere göre dokumada kullanılan motifin ismi Yılan motifidir. Bu motif daha çok kilimlerde kullanılmaktadır. 148

166 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ-YILI MESLEĞİ EĞİTİM DURUMU ADRESİ : HATUN GÜR : KARAGÖZ-1938 : EV HANIMI : OKUR-YAZAR : ÇAMURLU KÖYÜ-MALATYA 149

167 BİLGİ FORMU 22 Örnek No:22 DÜZ TERS Ürünün Cinsi : Çarpanalı Kolan Dokuma İnceleme Tarihi : Ürünün Boyutları En : 2cm Boy : 2.5m Kullanılan Gereçler Çözgü : Yün Atkı : Yün Kullanılan Kart Sayısı : 10 Geçiriliş Sistemi : Ayna Simetri Kullanılan Teknik : Çarpana Kart Hareketleriyle Desenlendirme Seçilen Konu : Geometrik ve Sembolik Bezeme Kullanılan Renkler : Turkuaz, bordo, siyah 150

168 Kullanılan Motifler : Çengel, çizgi Kompozisyon : Ayna Simetri sistemiyle kartlara iplikler geçirilmiştir. Ürün desenlendirmesi, desene göre kartların ileri veya geri hareketiyle oluşturulmuştur. Yörede kullanılan motifler farklı isimlerle anılmaktadır. Yörede görüşmelerden elde edilen bilgilere göre çarpana dokumada kullanılan motifin ismi Çengel dir. Evlilik ve bereket motifleriyle bağlantılı olarak çalışılan bu dokumada çizgi motifiyle birleştirilerek kullanılmıştır. Genellikle yük taşımada kullanılır. 151

169 KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ: ADI-SOYADI DOĞUM YERİ-YILI MESLEĞİ EĞİTİM DURUMU ADRESİ : HATUN GÜR : KARAGÖZ-1938 : EV HANIMI : OKUR-YAZAR : ÇAMURLU KÖYÜ-MALATYA 152