T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI TEKNOLOJİ YÖNETİMİ Erhan YILDIZ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ OCAK-2007

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI TEKNOLOJİ YÖNETİMİ YRD.DOÇ.DR.MUSTAFA TAŞLIYAN YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ OCAK-2007

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TEKNOLOJİ YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROJESİ Kod No : Bu proje 09/02/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Mustafa TAŞLIYAN Doç. Dr. İsmail BAKAN Doç. Dr. Sami TABAN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Doç Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Proje No:... Not: Bu projede kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ TEKNOLOJİ YÖNETİMİ Erhan YILDIZ DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Mustafa TAŞLIYAN Yıl: 2007 Sayfa: 46 Jüri : Doç. Dr. İsmail BAKAN : Doç Dr. Sami TABAN : Yrd. Doç Dr. Mustafa TAŞLIYAN Teknoloji büyük bir hızla küreselleşmekte olan dünyamızda, hayatı her yönüyle etkileyen ve yaşam standartlarını en üst düzeye çıkaran en önemli olgudur. Teknoloji insan ihtiyaçlarının maksimum standartlarda karşılanması amacıyla örgütsel üretim aşamalarına bilgi uygulanmasıdır. İnsan ihtiyaçlarının karşılanmasını hedefleyen teknolojinin her alanda etkisi olduğu gibi, bunların en başında üretim, rekabet ve pazarlama aşamalarına olan önemli etkileri gelmektedir. Teknoloji, tarihsel gelişimi açısından 1960 lı yıllarda henüz ortaya çıkmakta olan bir olgu olarak bilimsel araştırmalarla yeni gelişmeler, 1970 lerde bilginin teknoloji üzerine gelişimi, 1980 den itibaren, teknolojinin ticari hayata yoğun etkisi sürecinde gelişme göstermiştir. Teknolojinin günümüzde etki gücünün çok yüksek olması ekonomik hayatta işletmelerde şekillendirmiştir. İşletmeler artık üretim, planlama, pazarlama ve rekabet aşamalarında yüksek teknolojiyi ön planda tutmakta ve teknolojik küreselleşmeyi geliştirmektedir. Bu kadar gelişme göstermekte olan teknolojinin ürün geliştirme ve süreç geliştirme aşamaları işletmelerin farklı pazarlara yönelmesi ve farklı özellikteki üretim tekniklerini uygulamalarını sağlamıştır. Bu aşamalarda teknoloji yönetimi işletmelerin teknoloji geliştirmedeki en önemli aşamasıdır. Teknoloji yönetimi, teknoloji yoğun endüstrilerde işletmelerin planlama, i

5 üretim, pazarlama ve rekabet aşamalarında teknolojik kararların uygulanması tekniğidir. Bu aşamada teknolojik planlama, işletmelerin üretim aşamasına etki edecek temel olgusudur. Teknolojik planlama; işletmelerin kullandığı bütün teknolojilerle ilgili kısa ve uzun dönemli planlama faaliyetleridir. Teknolojik planlamada belli süreçlerde geliştirilerek her sürece ayrı uygulanır. Teknoloji her an gelişme göstermekte ve hayatımızın her alanında karar vermemizi sağlamaktadır. Sonuç olarak teknoloji yönetimi küresel dünyanın ekonomik faaliyetlerini geliştirme bakımından işletmelerin en önemli aşamasıdır. Anahtar Kelimeler: Teknoloji, Teknoloji Yönetimi, Teknolojik Planlama, Üretim, Planlama, Pazarlama, rekabet, İşletme, Teknolojik Karar, Teknolojik Küreselleşme. ii

6 DEPARTMENT OF ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA PROJECT MANAGEMENT OF TECHNOLOGY Erhan YILDIZ SUPERVISOR : Asst. Prof. Dr. Mustafa TAŞLIYAN Year: 2007 Pages: 46 Jury : Assoc. Prof. Dr. İsmail BAKAN : Assoc. Prof. Dr. Sami TABAN : Asst. Prof. Dr. Mustafa TAŞLIYAN Technology is the most important fact that affects the lives and raises the living standards to top level in the world which is getting globalized very fast. Technology aims to satisfy the human needs with maximum standards. It is an information application to organizational production processes.as it affects every field of our lives, technology mostly affects production, competition and marketing phases. When we take a look at the history of technology, we can say that the technology fact appeared in 1960s. In 1960s, there were new developments in scientific researches; In 1970s, information develops uopn technology. Since 1980s, technology has been affecting trade. Because technology is very effective on every field of life, enterprises have been shaped by technology as well at the present time. Enterprises consider the high technology on production, planning, marketing and competition phases anymore. This develops the technological globalization. By means of product developing phases and process developing phases of technology, enterprises can aim to different markets and apply different production techniques. In those phases, we can say that Management of Technology is the most important phase of enterprises about technology development. Management of Technology is a technique for applying technological decisions in the phases of planning, production, marketing and competition on technology based industries. Here, technological planning, which is the main fact of enterprises, affects the production phase. Technological planning is a total process iii

7 which includes all the short and long term planning processes about all the technologies that enterprises use. Technological planning is applied to each process in different ways by being developed in certain levels. Technology is getting developed in every moment and it is affecting our decisions about every field of our lives. As a result, Management of Technology is the most important phase of enterprises about developing the economical activities of global world. Key Words: Technology, Management of Technology, Technological Planning, Production, Planning, Marketing, Competition, Enterprise, Technological Decision, Technological Globalization. iv

8 ÖNSÖZ Teknolojinin her şekliyle hayatımızın her parçasında karşılaşmakta, yaşamımızı da teknolojiye göre yönlendirmekteyiz. Teknolojinin nimetlerinden elimizden geldiğince yararlanırken bazen de teknolojinin getirdiği zorluklarla karşılaşmaktayız. Eğer teknolojinin bize ulaşamadığımız veya beceremediğimiz alanlarda yardımcı olduğunu, yol gösterdiğini düşünüyorsak zorluklarına da katlanmamız gerekecektir. Günümüzde kavramları üreten ülkeler, gelişen ekonomik, sosyokültürel, politik vb. birçok alanda söz sahibi hatta yönetsel bir gücü ellerinde bulundurmaktadırlar. Kavram, yeni ürün, üretim bilgisi vb. geliştirebilmek için Ar-Ge faaliyetlerine daha çok önem verilmesi gerekmektedir. Bu da teknolojinin yönetimine ağırlıklı olarak zaman ayırmamız anlamına gelmektedir. Bu nedenle teknoloji geliştirme ve teknolojinin yönetilmesi, üzerinde durulması gereken çok önemli bir konudur. Kısaca teknoloji bizi yönetmeden bizim teknolojiyi yönetmemiz gözüken en mantıklı çözümdür. Bu çalışmanın hazırlanmasında, engin bilgi ve tecrübesi ile bana yardımcı olan hocam Yrd. Doç. Dr. Mustafa TAŞLIYAN a teşekkürü bir borç bilirim Erhan YILDIZ v

9 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... iii ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER... vi KISALTMALAR... x TABLOLAR DİZİNİ... xi ŞEKİLLER DİZİNİ... xii 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR TEKNOLOJİNİN TANIMI ve KAPSAMI Teknolojinin Tanımı Teknolojinin Tarihsel Gelişimi Teknolojinin Tarihsel Gelişiminin Süreci Bilimsel Araştırma ( ) Teknoloji Geliştirme ( ) Ticari Uygulama ( ) Teknoloji ve Küresel Rekabet İlişkisi Teknoloji-Stratejik Üretim,Teknoloji-Organizasyon Arasındaki İlişki Geleceğin Fabrikasının Özellikleri Yüksek Teknoloji Kavramı Yüksek Teknoloji İşletmesi Kavramı Yüksek Teknoloji İşletmelerinin Özellikleri Yüksek Teknoloji İşletmelerinin Çeşitleri (1). Küresel Yüksek Teknoloji İşletmeleri (2). Küçük ve Orta Boy Yüksek Teknoloji İşletmeleri (3). Araştırma Laboratuar İşletmeleri (4). Askeri Uygulama Tabanlı İleri Teknoloji İşletmeleri Teknolojinin Sınıflandırılması Teknoloji Geliştirme Teknolojik Geliştirmede Lineer Model Firma Teknoloji Tabanı vi

10 Teknoloji Tabanı Modeli Ana Teknolojik Varlıklar Yönetimsel Varlıklar Destek Varlıklar Dışsal Varlıklar TEKNOLOJİ PLANLAMA Tanımı Kapsamı Genel Planlamanın Alternatifi Olarak Teknolojik Planlama Planlama Süreci Nasıl Bir Süreç İzlenir? (1). Genel İşletme Planları (2). Sektör Değer Zinciri (3). Sektör Matrisi (4). Teknoloji S-Eğrileri (5). Teknoloji Sistemleri (6). Teknoloji Darboğazları (7). Gelecek Nesil Teknoloji Sistemleri (8). İşletme Temel Teknoloji Yetenekleri (9). İşletme Teknoloji Stratejisi (10). Rekabetçi Kıyaslama (Benchmarking ) (11). Stratejik İş Birimi Planları Teknolojik Plan ile İşletme Planının Bütünleştirilmesi (1). Teknoloji Planlaması İçin Yapılandırılmış Bir Süreç Oluşturulması (2). Ar-Ge ve Diğer Fonksiyonlar Arasında Aktif Katılım Sağlamak (3). Yönetimin Katılımının Sağlanması (4). Tüm Fonksiyonlarına Yayarak, Teknoloji Planlamasının Etkin Bir Şekilde Organize Edilmesi (5). İş Birimleri ve Ar-Ge Departmanının Ölçülebilir Sonuçlarla Hesap Vermesi Planlamanın Kullanım Alanları vii

11 4.2. Teknolojik Planlamanın Amacı Neden Teknolojik Planlama? ADIMDA TEKNOLOJİK PLANLAMA YAKLAŞIMI Teknolojinin Tahmini Çevrenin Analizi ve Tahmini Pazarın ve Müşterinin Analizi Organizasyonun Analizi Misyon Geliştirme Misyon Nedir? Organizasyonel İşlemlerin Dizaynı Planı Uygulama TEKNOLOJİ EDİNİMİ Teknolojiyi Üretmek mi? Transfer Etmek mi? TEKNOLOJİNİN YÖNETİLMESİ Tanımı ve Kapsamı Teknoloji Yönetimi Süreci Teknolojik Değişimin Yönetimi Ürün Geliştirme Süreci Değerlendirmesi Genel Değerlendirme (1).Yeni Ürün Geliştirme Süreci Yönetimi (2). Ön Değerlendirme ve Geliştirme Öncesi Aşaması (3). Geliştirme Aşaması (4).Test ve Doğrulama Aşaması Yenilikçi Ürün Değerlendirmesi Yaratıcılık ve Yenilikçilik Ticari Mükemmeliyetçilik Endüstriyel Tasarım ve Kozmetik Çevre ve Lojistik Ticari Başarı/Ulusal Ekonomi ve Teknolojiye Katkı Firma Teknolojik Yeteneklerinin Evrimi Teknolojik Yetenek (1). Teknolojinin Tanımlanması (2). Teknolojinin Edinilmesi (3). Teknolojinin Uyarlanması (4). Teknolojinin Geliştirilmesi viii

12 (5). Teknolojinin Tasfiyesi Firma Düzeyinde Teknoloji Geliştirme SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ ix

13 KISALTMALAR ABD OECD CAD CAM CAE CTC CMC AR-GE YÜGS GSMH : Amerika Birleşik Devletleri : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Organizasyonu : Bilgisayar Destekli Dizayn : Bilgisayar Destekli Üretim : Bilgisayar Destekli Eğitim : Öz Teknolojik Yetenekler : Öz Pazarlama Yetenekleri : Araştırma-Geliştirme : Yeni Ürün Geliştirme Süreci : Gayri Safi Milli Hasıla x

14 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Yüksek Teknoloji Alanları Çizelge 3.2 Ürün Teknolojileri Çizelge 3.3 Süreç Teknolojileri xi

15 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 7.1 Teknoloji Yol Haritası xii

16 GİRİŞ 1. GİRİŞ Bu çalışma içerisinde teknolojik planlama ve teknolojik üretim aşamaları işlenmiş, farklılaşma süreçleri ve bunun ülkemizdeki konumu üzerinde durulmuştur. Çağımızda medeniyet seviyesinin en büyük göstergesi olan teknolojik gelişmişliğin temelinin, teknolojiyi etkin ve verimli şekilde yönetmekten geçtiği vurgulanmıştır. Günümüzde teknoloji devamlı ve hızlı bir şekilde yenilenmektedir. Buna bağlı olarak bu değişimden en çok etkilenen kurumsal şirketler olmaktadır. Teknoloji, üretim süreçleri ve ürün geliştirme giderek karmaşıklaşan bir organizasyon halini almıştır. Çalışmanın birinci bölümünde konuya giriş yapılmış, ikinci bölümde konu hakkında yapılan önceki çalışmalardan bahsedilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde teknolojinin tanımına ve tarihsel gelişim aşamalarına değinilmiştir. Ayrıca teknoloji kavramı ve sınıflandırması da işlenmiştir. Teknoloji yönetimi bir organizasyonun stratejik ve taktik amaçlarının şekillendirilmesinde ve bunlara ulaşılmasında ihtiyaç duyulan teknolojik kapasitenin planlanması, geliştirilmesi ve uygulanmasıdır. Mühendislik bilimleri, sosyal bilimler ve yönetim bilimi arasında bir köprü niteliği taşıyan teknoloji yönetimi farklı disiplinler arasında ara bir disiplin olarak, kendine has kavram, teknik ve bilimsel modelleri geliştirme yolunda 1970 li yıllardan bu yana emin adımlarla ilerlemektedir. Dördüncü bölümde teknolojinin planlama aşamaları üzerinde durulmuş, planlama süreçleri ve planlamanın kullanım alanları açıklanmıştır. Teknoloji yönetiminin en önemli özelliği, giderek zor ve karmaşık bir hal alan üretim süreci ve ürün geliştirme aşamalarının teknolojik kıstaslarla planlanmasıdır. Ortaya çıkan planın işletme üzerinde hangi aşamalarda ve hangi alanlarda kullanılması gerektiği de teknolojik planlamanın bir bütünü olarak düşünülmelidir. Üç ve dördüncü bölümü takip eden üç bölümde piyasa, çevre ve müşteri yapılarının analiz ve ihtiyaç değerlemesi üzerine çalışılmış, teknolojinin üretiminin mi yoksa transferinin mi daha uygulanabilir olduğu sorusuna yanıt aranmıştır. Ayrıca teknolojik gelişme ve başkalaşım süreçlerinde meydana gelen değerlendirme sorunları farklı branşlar içerisinde ortaya çıkarılmıştır. İyi bir teknolojik planlama ile işletmelerin ileri üretim teknolojilerinin maliyeti ile getirisi arasındaki ilişkinin ortaya çıkarılması planlamayı yapan işletme için teknoloji üretiminin mi yoksa transferinin mi daha uygun olduğunu belirlemede önemli bir rol oynar. Çalışmanın son bölümü ise konuyla ilgili varılan sonuçlara değinilmiş ve ülkemizde teknoloji yönetiminin gelişmesi için yapılması gerekenlerden bahsedilmiştir. 1

17 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR İşletmeler arası rekabetin en önemli silahı olan teknoloji yönetimi 1970 lerdeki petrol krizinden sonra gelişmeye başlayan bir disiplin olması nedeniyle henüz çok yeni bir disiplindir. Kavramsal sistemi yeni gelişen bir dinamik dalıdır ve teknoloji yönetimi tıp ve mühendislik disiplinleri gibi disiplinler arası bir nitelik taşır. Bu kadar yeni bir disiplin olması nedeniyle teknoloji yönetimi konusunda çok fazla çalışma yapılmamıştır. Herbert Simon (1985) yaptığı çalışmada şöyle demektedir; Makineler ve donatım, teknolojinin gerçek çekirdeğinin, daha çok dışsal görünümleridir. Bu tanımlamadan çıkaracağımız üç önemli sonuç vardır: 1. Teknolojinin bir madde (hardware) kısmı bir de bilgi (software) kısmı vardır. 2. Teknolojiyi asıl temsil eden kısım bilgi bölümü (software)dür. 3. Sevk ve idare teknikleri de teknolojik bilgi kısmının içinde yer almaktadır. Bu durumda, yönetim kısmını inceleyen sosyal bilimler ve madde kısmını inceleyen mühendislik teknoloji yönetimi kapsamında bir arada sentezlenmektedir. Ülkemizde teknoloji yönetimi ile ilgili çalışmalar 90 lı yıllarda başlamıştır. Bu konudaki ilk çalışmaları yapanlardan olan Halime İnceler (1998) çalışmasında teknoloji yönetimini her yönüyle incelemiştir. O na göre teknoloji yönetimi; yöneticilik ile teknik uzmanlık arasında bağlantıyı kurmak ve teknoloji transferi, teknoloji pazarlaması, teknolojik planlama, araştırma-geliştirme, tasarım, imalat, prototip oluşturma, test etme gibi teknoloji teminine ve teknoloji geliştirmesine yönelik faaliyetlerin planlanması, örgütlenmesi, koordinasyonu ve kontrolüyle ilgili faaliyetlerin tümüdür. Hızla gelişen teknolojiyi yönetemeyen ülkeler ve şirketler çağın gerisinde kalmaya mahkum oldukları gibi teknolojinin kendilerini yönetme tehlikesiyle karşı karşıya kalacaklardır. Enver Aydoğan ve Süleyman Semiz (2001) beraber yapmış oldukları çalışmada teknoloji yönetiminin işletmenin organizasyonunu oluşturan, yönetim ve teknik bölümler arasında irtibatı kuran en önemli olgu olduğunu vurgulamışlardır. Stratejik hedefler, gerekli yönetim ve teknik altyapı değerlendirilerek oluşturulmaktadır. Madde kısmı ile gerekli olan teknik altyapı ifade edilirken, bilgi kısmı ile tüm maddi varlıkların sevk ve idaresi için gerekli olan yönetim süreci anlatılmaktadır. Bir başka çalışmada Cahit Günaydın (2000) teknoloji yönetimini, ürün ve proses teknikleri olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Ürün teknolojisi yeni ürün geliştirme ve Ar-Ge yeteneğini belirleyen şirketin temel karakterini belirler. Proses teknolojisi ise üretimde kullandığımız yöntem ve ekipmanların niteliğini gösterir. Proses teknolojisinin kalite seviyesi kontrol teknikleri ve sürekli gelişme çalışmaları ile yükseltilebilir. Ayrıca yapılan metot geliştirme ve iş analizi çalışmaları standart zamanları düşürerek firmanın teslimat hızını artırırken, maliyet avantajı da sağlar. Kalite standardının yükseltilmesi, maliyet avantajı ve teslimat sürelerinde iyileşmeler, proses teknolojisi şirketin rekabet gücünü artıran parametreler haline getirir. Fakat bu parametrelerdeki gelişmeler başlangıçta büyük adımlar şeklinde gerçekleştirilirken, daha sonra küçük adımlar halinde devam eder. İşte bu son noktalar sizin ürün teknolojisinin kullanım ömrünün tamamlandığı ve ciddi teknolojik yatırımlar veya modernizasyon projeleri geliştirmek gereğini işaret etmektedir. Erdem Sedat (2003) yaptığı çalışmada teknoloji yönetimini iki farklı yaklaşıma ayırmıştır. Birincisi, mikro yaklaşım; teknolojiyi firma bazında planlama, koordine etme 2

18 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ve yönlendirmeyi içerirken, makro yaklaşım; ülke genelinde teknolojik tahmin, teknolojik planlama, bilim-teknoloji politikasının belirlenmesi, uygulanması ve kontrolüyle ilgili etkinliklerin tümünü inceler. Mikro yaklaşımda, yani firma bazında ele alınan teknoloji yönetiminde asıl hedef, firmanın kârını ve üretimini artırmaya dönük olarak, teknik olanaklarla insan gücü kaynaklarını en uygun şekilde planlama, örgütleme ve koordine etme suretiyle yönetim etkinliğini gerçekleştirmektir. Makro yaklaşımda ise, teknoloji yönetimi, ülkenin sosyo-ekonomik kalkınma hedeflerine uygun olarak, bilim-teknoloji planlaması, politikanın belirlenmesi, teknolojik yatırımlar teknolojik altyapıyla ilgili etkinliklerin yürütülmesi konularını ele almaktadır. Görüldüğü gibi teknoloji yönetimi ile ilgili yapılan çalışma sayısında son yıllarda büyük artış olmuştur. Teknoloji gelişme ve yeniliklere sahip olabilmek rekabette en güçlü silahtır. Bu bağlamda ülkemizdeki firmaların dış dünya ile rekabet edebilmeleri için teknolojiyi en iyi şekilde kullanmaları gerekmektedir. 3

19 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI 3. TEKNOLOJİNİN TANIMI ve KAPSAMI 3.1. Teknolojinin Tanımı o Bir sanayi dalı ile ilgili yapım yöntemlerini, kullanılan araç, gereç ve aletleri kapsayan bilgidir. o Üretimde kullanılan metotlardır. o Üretim araçlarının kullanarak bireyin çevresini değiştirmek amacıyla geliştirdiği metotlardır. o Araştırma ve geliştirme sonucu elde edilen tekniklerin üretime uygulanması sonucu geliştirilen süreç, metot ve bilgidir. o Yeni bir mal veya hizmet üretilmesine veya mevcut ürünlerin daha ucuz ve kaliteli üretilmesine imkan sağlayan üretim bilgisi, süreci ve tekniğidir (Porter vd., 1992:32-34). Bu tanımlar çerçevesinde özellikle bilgiyi vurgulayacak şekilde teknolojiyi genel olarak şu şekilde tanımlamak mümkündür: o Teknoloji, birey ihtiyaçlarının daha etkin biçimde karşılanması amacıyla, örgütsel süreçlere bilginin uygulanmasıdır. o Teknoloji: Ticari bir değer elde etmek için gerçekleştirilen üretim faaliyetlerinde bulunurken, insanların kullandığı yol ve yöntemler ya da insanların çevresini değiştirmek için sahip olduğu ve kullandığı tekniklerin tümü şeklinde tanımlanabilir. o Teknik: Üretme ve bu tekniğin uygulanması ile ilgili gerekli alet makine ve malzemeleri geliştirme bilgisidir. o İktisatçıya göre teknoloji milletlerin refahını yükselten bir araç, o Mühendislere göre teknoloji bir malın imali için gereken veya cam, çimento, plastik gibi maddelerin üretilmesinde kullanılan yöntemler dizisidir. o Bir ekonomist için teknoloji kaynak girdiler ile üretim çıktıları arasında sıkışmış bir ölçme tekniğidir. o Nasıl tanımlanırsa tanımlansın teknoloji; hayatımızı kolaylaştıran, iş ve üretimde verimliliği artıran sihirli bir güçtür. Ancak bu sihirli gücü insanların mutluluğu ve refahını artırmak için kullanmak, onun en iyi şekilde yönetilmesi ile mümkündür (Porter vd., 1992:37-40) Teknolojinin Tarihsel Gelişimi Tarihi süreç içerisinde teknoloji kavramının, önemli gelişmeler sonucunda anlam ve önem bakımından değişikliğe uğradığı görülmektedir. Teknolojinin gelişim sürecine ve teknoloji tarihine bakıldığı zaman, teknolojinin insanlık tarihi kadar eski olduğu görülmektedir. Bu noktada insanlık tarihinin başlangıcında kullanılan taş alet ve cihazların, o dönemin teknolojilerinin bir ürünü olduğunu söylemek mümkündür. Teknolojinin insanlık tarihi içerisinde görülen gelişme süreciyle birlikte eski çağlardaki mimari eserler, o dönem teknolojisinin ürünleridir. Bu teknolojik gelişmenin devamı olarak 19. ve 20. yy.da sağlanan gelişmelerle birlikte günümüz teknolojik düzeyine gelinmiştir. Bu sonuca bağlı olarak teknolojinin başlangıç noktasında ilkel ve basit birtakım teknoloji veya benzeri uygulamalar daha sonraki aşamada mekanik teknolojinin ve günümüzde de elektronik ve bilgisayarlı teknolojinin kullanıldığı görülmektedir (Akın, 1996:45). 4

20 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI Teknolojik gelişimin bir süreç olduğu ve devamlılık gösterdiği unutulmamalıdır. Özellikle çağımızın bilgi ve bilim çağı olduğu göz önüne alındığında, teknolojik gelişmelerin sürekli yapılan bilimsel araştırma-geliştirme çalışmalarına bağlı olduğu görülmektedir. Teknoloji kavramının gelişmesine bağlı olarak ortaya çıkan teknolojik yenilikler, araştırma ve geliştirme ile yakından ilgilidir. Teknolojinin gelişmesini ve boyutlarını etkileyen ve belirleyen araştırma-geliştirme faaliyetleri üniversiteler ve araştırma-geliştirme kurumları aracılığıyla sağlanabilmektedir. Teknolojinin tarihi gelişimi ile ilgili açıklamalar tamamlanmadan önce, teknolojik değişim kavramı üzerinde durulmasında yarar vardır. Ekonomik kalkınmanın temel unsurlarından birisi de teknolojik değişimdir. Makro ekonomik yapı içinde, verimlilikte artış sağlamadan ücretlerin artırılması, mevcut enflasyon düzeyini yükseltecek ve yaşam standardını düşürecektir. Bu nedenle sağlıklı biçimde yaşam standardını yükseltmek için verimlilik artışına bağlı olarak ücretler artırılmalıdır. Ulusal verimliliğin artırılması açısından teknolojik değişimin sağlanması kaçınılmazdır (Erkan, 1997:151). Bilimsel araştırma ve geliştirmenin hızla arttığı ve geliştiği günümüz dünyasında teknoloji kavramı sürekli biçimde yeni bir anlam, önem ve boyut kazanmaktadır. Bu bağlamda teknoloji bir anlamda günümüz uygarlığının ve toplumların üretim ve yönetim sürecinde kullandığı ortak bir dil konumuna gelmiştir. Ülkeler, sistemler ve toplumlar açısından teknoloji, özellikle üretim ve yönetim sürecinde kullanılan en önemli araç durumundadır. Teknoloji günümüzde mekanik boyutunun dışına çıkarak sosyoloji boyutunda birey ve çevresini oluşturan dünya ile arasında ilişki kuran bir faktör olarak algılanmaktadır. Teknoloji kavramı ekonomik açıdan ele alındığı takdirde de teknolojinin piyasa kuralları sanayi kollarının gelişimi ve aralarındaki ilişkiler mikro ve makro ekonomi üzerindeki belirleyici etkileri olduğu görülmektedir (Tekin, 2003:87) Teknolojinin Tarihsel Gelişiminin Süreci Yüksek teknoloji, tarihsel gelişimi içerisinde bugünkü konumuna üç ana evreden geçerek gelmektedir: o 1960 lı yıllar Bilimsel Araştırma o 1970 li yıllar Teknoloji uygulama o 1980 li yıllar Ticari Uygulama (Eren, 1982:9) Bilimsel Araştırma ( ) İkinci Dünya Savaşı ndan itibaren temel bilimsel çalışmalar artan bir oranda hız kazandı. Transistörün icadı elektronik alanda devrimci bir buluş olurken ilk bilgisayar çalışmaları da yine aynı dönemde başladı. Daha sonrasında imalat alanında kullanılan araç-gereçlerin özellikle tezgahların boyutlarının küçültülmesi ve işlevsel olabilmeleri için çalışmalar başlatıldı. Elektrik ve mekanik alanında bu ilerlemeler olurken, biyoloji ve tıp alanında hastalıklarla mücadelede yeni metodolojiler, yeni çareler bulunurken insan vücuduna ilişkin önemli bulgular edinildi. Diğer taraftan malzeme teknolojisi konusunda öncü bilimsel araştırmalar başlatıldı. 5

21 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI Teknoloji Geliştirme ( ) 1970 li yıllardan itibaren imalat alanında çok fonksiyonlu ve küçük hacimli donanımların kullanımı arttı. Endüstriyel robotlar ve yeni takım tezgahları konularında gelişmeler sağlandı. Bilgisayar modelleri ve onların kullanım alanları çoğaldı. Genetik mühendisliğinde ve yeni malzeme türevleri konusunda teknolojik uygulamalar, yeni denemeler dünya çapında yayılmaya başladı. Bu dönem teknolojik uygulamalar ve standardizasyon çalışmalarıyla ağırlık kazandı Ticari Uygulama ( ) 1980 li yıllardan itibaren ise hemen her alanda yapılan buluşlar hızla ticarileşme süreci kazandı. Bilgisayarların küçülmesi, maliyetlerin düşürülmesi vb. unsurların gündelik hayata hızla girmesi globalleşmeyi hızlandırdı. Yeni iletişim kanalları ve ortamları ivme oluşturdu. Biyoloji, tıp ve malzeme alanında o zamana kadar görülmedik bir bilgi patlaması yaşandı. Yeni bulunan her fikir hemen ürüne oradan da pazarlara sürülmeye başlandı. Teknoloji alanında bugün gelinen en son nokta ileri teknoloji dir. Temel bilimler bilgi keşfedicileri, yeni bilgi üreticileri olurken teknoloji bu bilgileri mevcut pazarlar için dönüştürmekte ve sonrasında pazar ortamında ürün ve hizmet şeklinde bilgi kullanıcılarına ulaşmaktadır (Snow ve Ottensmayer, 1990:83) Teknoloji ve Küresel Rekabet İlişkisi Küresel ticaret yolları binlerce yıldır mevcuttur. Son zamanlarda değişen birçok örgütün politik, ekonomik, sosyal ve teknolojik faktörlerin etkisi sonucu küresel erişim alanlarının genişlemesi ve hızlanmasıdır. Doğu Avrupa pazarlarının serbest rekabete açılması gibi politik değişimlerin bunda önemli bir etkisi vardır. Bu ekonomilerin dışında, halihazırda açık olan ekonomilerin deregülasyon ve özelleştirme faaliyetlerinin artması sonucu daha liberal ticaret rejimlerine kaymaları küreselleşmeye ivme kazandırmıştır. Bireylerin hareketliliğinin artması, örneğin uluslararası turizmin artması, daha önce bilinmeyen yabancı ürünlere ve markalara olan talebi artırmaktadır. Birçok örgütün bu çok yönlü baskılara dünyanın değişik bölgelerinde değiştirilmeden pazarlanabilecek küresel markaların geliştirilmesi ile yanıt vermeye çalışmaktadırlar. Teknoloji küreselleşmede önemli bir rol oynamaktadır. Ulaşım sistemlerindeki gelişmeler ve taşınan miktarlardaki artışın iki etkisi olmuştur. Ulaşım sistemlerindeki gelişme, ürünlerin hızlı ve daha ucuz biçimde nakledilebileceği anlamına gelmektedir. Bireysel ulaşım alanındaki gelişmelere, örneğin daha ucuz paket tatilleri, yabancı ürünlere olan talebin artmasına neden olmaktadır. Ulaşım teknolojilerindeki gelişmeler küreselleşmeyi desteklemekle beraber, en önemli değişim bilişim teknolojileri alanındaki gelişmelerden kaynaklanmıştır. Birçok ülkedeki borsalar ve finansal piyasalar artık dünya çapında birbiriyle sıkı bir biçimde entegre hale gelmiştir. Uluslararası örgütler yeni ağ teknolojileri vasıtasıyla faaliyetlerini kontrol ve koordine etmeyi daha kolay bulmaktadırlar. Nihai tüketiciler de bilişim teknolojisindeki gelişmeler sonucunda, ürünler ve hizmetler hakkında küresel medya ve internet vasıtasıyla kolayca bilgi sahibi olabilmekte ve dünyanın herhangi bir yerinden siparişte bulunabilmektedirler. Bu gelişmeler sonucunda dünya ekonomileri 6

22 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI küresel bir boyut kazanmıştır. Bu bağlamda dünyanın küresel köye (global village) dönüştüğü ve hatta sınırların ortadan kalktığı bir ülke konumuna geldiği söylenebilir. Bu durum ülke ekonomilerini ve sistemlerini yakından etkilemekte ve bilişim teknolojisiyle bir mal ve hizmetin tanımı ve pazarlaması kolaylıkla yapılabilmektedir. Bilişim ortamında elektronik ticaret, ekonomik pazarlama, elektronik bankacılık ve finansman işlemleri gerçekleştirilmektedir. Bu durum piyasaya çıkan mal ve hizmetlerin yaşam sürelerinin kısalmasına da neden olmaktadır. Bunun sonucunda örgütler yoğun bir araştırma-geliştirme ve bilimsel çalışma süreci içerisinde sürekli yeni ürün geliştirme ve yenilikçi pazarlama stratejisi uygulamak zorunda kalmaktadırlar. Teknolojik gelişmeyle birlikte üretim sürecinin örgütlenmesinde ve yürütülmesinde de köklü değişiklikler olmaktadır. Örneğin, internet ortamında zaman ve mekan sınırlaması olmadan, ortak üretim ve ürün geliştirme işlemleri yapılabilmektedir. Bilişim teknolojisindeki gelişmeler ana sanayi-yan sanayi ilişkilerini de önemli bir ölçüde etkilemiştir. Yeni ve yüksek teknoloji kullanımı iş ve çalışma hayatında kapsamlı ve sarsıcı değişikliklere neden olmuş ve yeni teknolojinin hakim olduğu bir teknoloji kültürünün hayatımıza hakim olmasına yol açmıştır. Örgütleri bilginin stratejik bir kaynak olarak kullanılmasına ve herkesin bilgiye kolaylıkla ulaşmasına olanak sağlayacak şekilde yeniden yapılanmalarını zorlamıştır (Tekin, 2003:88-91). Yukarıdaki gelişmelerden anlaşılacağı gibi teknolojik gelişmeler küreselleşmeye ivme kazandırmaktadır. Bununla beraber, küreselleşme eğiliminin gelişmesiyle birlikte teknoloji kavramının öneminin daha da arttığı görülmektedir. Küreselleşme olgusuyla birlikte, artan rekabet, üretilen mal ve hizmetlerde kalite kavramının öne çıkmasını sağlamıştır. Mal ve hizmetlerde yüksek kalite düzeyine ulaşabilmek ve kalite farklılaştırması yapabilmek için yeterli ve uygun teknolojinin kullanılması gerekli olmaktadır. Bu bağlamda teknoloji, kaliteyi belirleyen en önemli faktör durumuna gelmiştir. Küresel rekabet sonucu örgütler açısından rekabetin yoğunlaşması, teknolojik gelişmeye neden olmaktadır. Bu duruma bağlı olarak yeni geliştirilen teknolojiler, yeni pazarlar ve fırsatların doğmasına neden olmakta, örgütler artan tüketici taleplerini karşılamak için yeni ürün ve hizmetleri piyasaya sürmektedir. Bu sonuç, yeni teknolojilerin diğer örgütler tarafından kullanılmaya başlaması ve pazarın daralmasıyla birlikte daha ileri yeni teknolojilerin doğmasına fırsat tanımaktadır. Bu bağlamda değişimi öngören teknoloji yönetimi, dönüşümün lokomotifi konumundadır. Küreselleşme ve teknolojik değişim, günümüz iş dünyasında ve pazarında örgüt stratejilerinin temelini oluşturmaktadır. Örgüt stratejilerinde küreselleşmenin etkisi sektörlere göre farklılık göstermekle birlikte, ölçek ekonomisi kullanımını teşvik etmek, yenilikçi ürün araştırma ve geliştirme, maliyet yönetimi, küresel ürünler ve kullanıcılar için benzer talep oluşturma gibi çeşitli şekillerde olabilmektedir. Teknolojik yeniliğe ve gelişmiş teknolojilere sahip örgütler, küresel anlamda çalışma gerektiren küresel işletmecilik yapabilmektedirler. Küreselleşme olgusu, teknoloji yoğun sanayilerde önemli bir rekabet artışına neden olması, küresel ekonomide aşırı rekabet kavramını gündeme getirmiştir. Bu kavram küresel işletmecilik yapan örgütlerin stratejik çalışmalarının bir sonucu olarak oluşmuştur. Dünya pazarına sürekli şekilde yeni ve gelişmiş ürün ve hizmetlerin sunulması, örgütlerin pazar paylarının dağılmasına sebep olmuştur. Bu durum küresel çapta rekabetin artmasına ve bunun sonucunda kaçınılmaz olarak yeni teknolojik stratejik işbirlikleri ve kutuplaşmaların şekillenmesine yol açmıştır. 7

23 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI Küresel ekonomide rekabetçi ve rekabet üstü stratejilerin geliştirilmesi ve desteklenmesi amacıyla dünya çapında marka üreten firmalar uzun yıllardan beri teknolojiye önemli yatırımlar yapmaktadırlar. Teknolojik gelişme, beraberinde önemli sosyal gelişmeleri de getirmiştir. Dünyanın üç önemli teknoloji merkezi ABD, Avrupa Uzak Doğu hem rakip hem de ortak durumuna gelmiştir. Bu durum yeni sosyal süreçlerin oluşumuna katkı sağlamıştır. Örneğin; Japonya da teknolojik gelişmenin nedeni olan kültürel faktörler arasında yer alan milliyetçilik; teknolojik bağlamda tekno-milliyetçilik konseptine dönüşmüş ve Japonya daki firmaların küreselleşmesinin önünde en önemli engeli oluşturmuştur. Ancak aynı Japonya bugünkü yüksek teknoloji düzeyine tekno-milliyetçilik eğilimini kullanarak gelmiştir. Küreselleşme sonunda ekonomilerin sıkı bir biçimde entegre olması, son Güney- Doğu Asya krizinde olduğu gibi dünya çapında ekonomik sorunlara yol açmaktadır. Bu, özellikle üretim maliyetlerinin yüksekliğinden dolayı imalat sanayilerinin düşük maliyetli ülkelere transfer edildiği gelişmiş ekonomiler için stratejik bir sorundur. Doğal olarak teknolojinin bu şekildeki küresel transferi, teknolojinin türüne ve teknoloji transferinin güçlülüğüne bağlıdır (Koçel, 1995:98-100). Dünyada küreselleşmeyle birlikte pazarlarda yoğun rekabet yaşanmaktadır. Bu rekabet ortamında örgütlerin başarılı olmaları, tüketicilerin gereksinim ve isteklerinin istenilen yer, zaman, miktar, kalite ve en uygun maliyetle karşılayabilme yeteneklerini sürekli biçimde geliştirmelerine bağlıdır. Özellikle, kalite odaklı rekabetin yaşanmasıyla birlikte, kaliteyi belirleyen en önemli kavramlardan birisi olan teknoloji faktörü, iş yaşamında gündemin ilk sıralarında yer almaya başlamıştır. Bu bağlamda, günümüz örgüt yöneticileri, ürün ve süreç teknolojilerinin geliştirilmesi üzerine odaklanmaktadırlar. Günümüz değişen pazar koşullarında tüketicilerin gereksinim ve isteklerinin etkin biçimde karşılanabilmesi; özellikle süreç teknolojilerinde köklü değişikliklerin yapılmasını gerektirmektedir. Buna bağlı olarak ölçek ekonomisine dayanan montaj hatları ileri imalat teknolojileri vasıtasıyla esnek bir yapıya kavuşturularak çeşit ve hız ekonomisine uygun biçimde üretimde bulunulmasına olanak sağlayacak bir yapıya kavuşturulmalıdır. Bu şekilde üretim sürecinde bir ürünün üretiminden diğerine ekonomik biçimde geçiş mümkün olabilecektir. Örneğin; beyaz eşya üretiminde montaj hatları pazar talebine bağlı olarak üretimin tamamını bir anda buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi, fırın vb. üretimi olacak şekilde yapabilmektedir. Son yıllarda esnek üretim sistemleri üzerinde durulmasına neden olan başlıca gelişmeleri aşağıdaki şekilde belirtmek mümkündür: o Pazar şartlarına bağlı olarak üretim miktarının yüksekliği kadar, üretimin kaliteye yönelik yapılması, o Pazarda ürün çeşitliliğinin artması, o Pazarların daralmasına bağlı olarak satış ve dağıtımda problemlerle karşılaşılması, o Birey kaynaklarının artması ve çalışanların motivasyonunun önem kazanması, o Çalışma hayatında birey faktörünün öne çıkması ve örgütlerde Toplam Kalite Yönetimine geçişin iş hayatına sağladığı alternatif kolaylıklar ve iyileştirmeler, o Yüksek verimli ve düşük maliyetli üretimin yapıldığı, özellikle az gelişmiş ülkelerdeki üretim sistemlerinin pazarlarda üstünlük kazanması (Erol, 1982:121). Bu açıklamalar çerçevesinde günümüzde örgüt yöneticilerinin teknolojik değişim ve ileri teknoloji kullanımıyla daha yakından ilgilenmek zorunda kalacakları görülebilmektedir. Teknoloji yönetimi için geçerli olan salt tekdüze bir modelden söz 8

24 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI edilemez. Bu konuda geçerli olabilecek modellerin sağladığı kimi yararlar aşağıdaki gibi açıklanabilir: o İlgililere geri bildirim sağlaması, o Zamanla değişimin önemini kavraması, o Sorunların görünür hale getirilmesi ve hızlı bir biçimde analiz edilerek çözülmesi, o Ekip halinde çalışılması ve bu ekiplerde satıcılara yer verilmesi, o Eşzamanlı mühendislik uygulamalarının gerçekleştirilmesi, o Üretime değer katmayan ve fayda yaratmayan işlemlerin ortadan kaldırılması, o Otomasyona geçişin planlı ve aşamalı biçimde gerçekleştirilmesi, o Yeni otomasyon projelerinin uygulanmasına ilişkin teknolojik, işlemsel, örgütsel ve dışsal risklerin göz önüne alınarak karar verilmesi, yeni teknolojiye uyum sağlayacak, gerektiğinde teknik destek verecek bir bölümün oluşturulması, o İşletmelerde otomasyon projelerinin yürürlüğe konulması için yeterli zamanın tanınması, o Otomasyon projelerinin başarısında birey faktörünün öneminin kavranması ve örgüt çalışanlarının ileri teknoloji konusunda eğitimlerine süreklilik kazandırılmasıdır (Bilge vd., 2003:145). Üretim sürecinde yeni teknolojiye uyumun yavaş olması durumunda rakip örgütlerin gerisinde kalınabileceği unutulmamalıdır. Yeni teknoloji seçimi kararı çok yönlü değerlendirmeler sonucu ayrıntılı bir takım işlemlerin yapılmasıyla birlikte verilmelidir. Kimi durumlarda örgütün üretim teknolojisini tamamen değiştirmek yerine mevcut teknolojiye iyileştirmeler yapmak daha isabetli olacaktır. Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılabileceği gibi, örgütlerin rekabet gücünü arttırmaları, teknoloji yönetiminin ve teknolojik ilerlemenin önemini giderek arttırmaktadır. Bununla birlikte, teknolojinin bir örgütün performansını (rekabet gücünü) her zaman arttıracağını söylemek mümkün değildir. Teknoloji ve örgütsel performans değişkenleri arasındaki ilişkinin belirlenmesindeki güçlük şu faktörlerden kaynaklanmaktadır: o Birinci güçlük, değişkenlerin ölçülmesiyle ilgilidir. Özellikle örgütsel performansı, finansal göstergeler (kâr ve zarar gibi) veya müşteri memnuniyetinde artış gibi farklı şekillerde ölçmek mümkündür. Herhangi bir iyileştirme sürecinin, tedbirin uygulamaya konulması ve neticenin alınması (örgütsel performansta artışı) bakımından zaman aralığı söz konusu olacaktır. Toplam Kalite Yönetimi sonuçların uygulamadan birkaç yıl sonra alınmasına iyi bir örnek teşkil etmektedir. Gerçekte performans, kısa vadede kötüleşebilir ve bunun sonucu olarak çok kararlı olamayan örgütlerde teknolojik değişimin durdurulmasına yol açabilir. o Kimi durumlarda ise, belirli teknoloji tek başına önemli bir katkı sağlamamakla beraber, bir bütünü oluşturacak şekilde başka teknolojilerle entegre edildiğinde önemli gelişmeler sağlamaktadır. Örneğin, ağ teknolojileri elektronik veri değişimi veya intranetler gibi teknolojileri destekleyecek bir alt yapıyı oluştururlar. o Bir teknolojiyi nadiren kendisi gelişmeye yol açar. Teknolojik değişimin başarılı olabilmesi için diğer örgütsel değişkenler, teknoloji değişkeni ile uyum içinde 9

25 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI olmalıdır. Örneğin, başarılı teknolojik değişim için temel bir unsur üst yönetimin desteğidir. o Son bir güçlük ise, örgütlerin ve pazarların durağan olmamasından kaynaklanmaktadır. Kimse örgütsel performansın sadece teknolojik değişimden kaynaklandığını iddia edemez. Örgütsel performans, başka örgütsel düzenlemelerden kaynaklanabileceği gibi, pazardaki rekabet yapısının değişmesinden de kaynaklanabilir. Bu unsurlar teknoloji ve rekabet gücü değişkenlerinin ilişkilendirilmesini güçleştirmektedir (Bilge vd., 2003: ). Teknolojik gelişmenin başarıya yol açacağı kuralına istisna teşkil edecek temel bir neden de, yeni teknoloji geliştirmenin çok büyük miktarlarda çaba ve kaynak gerektirmesidir. Kimi durumlarda örgütler için teknoloji konusunda takipçi firma stratejisi izlemek daha yararlı olabilmektedir. Lider örgütün teknolojiyi geliştirmek için büyük maliyetlere katlanması gerektiğinden, takipçi firma daha gelişmiş bir ürünü daha düşük maliyetle piyasaya sürebilir. Lider örgüt stratejisinin savunucuları, lider örgütün konumunun patent ile korunabileceği esasına dayanmaktadır. Bu konuda iyi bir örnek ilaç endüstrisidir. İlaç endüstrisinde yüksek araştırma ve geliştirme maliyetlerinden dolayı yeni ilaç üreten örgütler, pazardaki konumlarını patent hakları ile korumaktadırlar. Bununla beraber, başka endüstriyel sektörlerde patent ile pazar konumunu korumak bu kadar kolay olmayıp, kimi durumlarda pahalı bir yeni teknolojinin uygulamaya konulması, örgütün zor bir duruma düşmesine yol açabilir Teknoloji-Stratejik Üretim, Teknoloji-Organizasyon Arasındaki İlişki Sosyo-ekonomik sistemin dinamik bir parçası olan organizasyonlar, dışsal çevre ile karşılıklı etkileşim içinde bulunmaktadırlar. Günümüzde dışsal çevre faktörleri sürekli değişmektedir. Organizasyonların, girdilerini çıktılara dönüştürme sürecinde yararlandıkları fiziksel ve zihinsel süreçleri içeren teknolojiler gün geçtikçe gelişmekte ve karmaşıklaşmakta, pazarlar uluslararası nitelik kazanmakta, organizasyonların işlevleri ve etki alanları genişlemektedir. Dışsal çevre faktörlerinde ve teknolojide yaşanan bu kapsamlı yaygın dönüşümler, organizasyonların amaç yapı ve davranış tarzlarını uzun dönemde yetersiz hale getirmekte ve çevreye uyum sağlamaya zorlamaktadır. Dolayısıyla, organizasyonların varlıklarını sürdürebilmeleri; yenilikçi politikalar izlemelerine, açık, dışa dönük, uzak görüşlü stratejiler formüle edebilen bir yönetim yapısına sahip olmalarına bağlanabilir. Strateji, organizasyona dışsal çevreyi değerlendirme, teknolojiyi etkin kullanma ve geleceği öngörmeyi olanaklı kılmaktadır. Strateji formülasyonu ve uygulamasında etkili olan organizasyonların yönetsel kararlarının ve teknoloji projelerinin daha nitelikli olduğu ileri sürülebilir. Strateji oluşturulmaksızın, küresel teknolojik fırsatlardan yararlanılamayacağı gibi, ekonomik ve politik risk unsurları da zamanında öngörülemeyecektir. Günümüz sanayi örgütlerinde kullanılan stratejik üretim, son derece dinamik bir yapıya sahip bulunmaktadır. Üretim sürecinde örgütlerin tarihsel süreç içerisinde farklı teknoloji stratejilerini kullandıkları görülmektedir. Son yıllarda dünyanın önde gelen teknoloji ve üretim merkezleri olan Avrupa, Amerika ve Japonya daki üreticiler yeni üretim teknolojileri olan robotlu esnek üretim sistemlerine önemli yatırım yapmışlardır. Kimi örgütler, ileri teknoloji uygulamaları konusunda zorlukları 10

26 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI aşabilmek için Toplam Kalite Yönetimi ve Tam Zamanında Üretim metotlarından önemli ölçüde yararlanmaktadırlar. Teknolojik ilerlemeler örgütlerde strateji geliştirmenin teknoloji odaklı olmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu duruma bağlı olarak bilgisayara dayalı denetim sistemlerinin robotlar, sayısal denetimli tezgahlar, bilgisayar tarafından otomatik olarak yönlendirilmiş araçlar gibi ileri teknoloji ürünü araçlarla birleştirilmesi ve böylece dünya pazarlarında rekabet edebilecek malları üretebilecek örgütlerin kurulması olanaklı hale gelebilmiştir. Günümüzde çeşitli sanayi örgütlerinde sayısal denetimli tezgahlar, otomatik malzeme taşıma araçlarıyla birleştirilmiş durumdadır. Bu örgütlerde bütün araçlar bilgisayar sistemlerine bağlı olarak çalışmakta olup; elektronik bilgi akış sistemiyle ileri teknoloji ürünü makine ve araçlar arasında güçlü bir iletişim ve bağlantı sağlanmıştır. Bu üretim sistemlerinde üretimde kullanılan parçaların makine ve tezgahlar arasında hareketi, takım değişiklikleri ve makinelerin parça işlemesi, parçaların muayenesi, hataların düzeltilmesi işlemleri otomatik olarak yapılmaktadır. Bununla birlikte, örgütte üretime yol gösteren, karşılan problemleri teşhis eden ve bunları çözmek için önlem alan bilgisayara dayalı uzman sistemlerin kullanıldığı daha karmaşık sistemler de geliştirilmiştir. Küreselleşme olgusu sonucu yaşanan yoğun rekabetle birlikte, ileri teknolojiyle çalışan geleceğin fabrikasının ürün ve üretim sürecinin özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz (Yeldan, 1991:336): o Ürün yaşam sürelerinin kısalması. o Kalite ve güvenilirliğin ön plana çıkması. Japon üreticiler yüksek kaliteli ürünlerin düşük fiyatla üretilebileceğini göstermişlerdir. o Standart ürünlerden kaçınma. Bu eğilim sonucu küçük partiler halinde üretim zorunlu hale gelmiştir. o Üretimde yeni malzemelerin kullanılmaya başlanması. Yeni malzemeler tamamen farklı üretim süreçlerinin kullanılmasını gerektirmektedir. o Elektronik ve bilgisayar alanındaki gelişmeler. Elektronik sistemler ve bilgisayarlaşma sonucu parça ve ürünlerin üretiminde temizliğe aşırı özen gösterilmesi gerekil olmaktadır. Üretim hijyen koşullarına uygun olarak, özellikle gıda maddeleri üretiminde birey eli değmeden yapılmalıdır. Bu üretim sistemine geçiş ve temiz bir çevrenin oluşturulması için, üretim sisteminde otomasyon zorunlu hale gelmiştir. o Stokların düşürülmesi ve hatta sıfır stokla yapılan üretim rekabet için zorunlu hale gelmiştir. o Fason üretimin yaygınlaşması. Örgütler ürettikleri üründe kullandıkları kimi parçaları dışarıdan satın almayı veya maliyet avantajına sahip örgütlerde fason üretimle sağlama yoluna gitmektedir. o Tam zamanında üretim sistemlerine duyulan ilginin artması ve bu sistemlerin kullanımının yaygınlaşması. Tam zamanında üretim sistemine geçişle örgütteki tüm stokların düşürülmesi, hatta sıfırlanması mümkün olabilmektedir. Bu durun örgüt maliyetlerinde önemli düşüşle birlikte maliyet avantajı sağlamaktadır. o Kullanım noktasında üretim. Bu yaklaşımla montaj işleminde kullanılan alt montajları üreten iş istasyonları, bunların kullanıldıkları montaj hattının önüne yerleştirilir. Böylece üretilen parçaların montaj istasyonlarına doğrudan akışı mümkün olabilecektir. o Üretimde giderek daha fazla bilgisayar kullanılması. Son yıllarda üretim işlemlerinin planlanması, izlenmesi, denetimi ve yönetiminde bilgisayar 11

27 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI kullanımı yaygınlaşmakta olup, bu eğilimin giderek daha da artacağı görülmektedir. Üretim sitemlerinde ve sürecinde yaşanan bütün bu eğilimler ve gelişmeler geleceğin bilgisayarlarla bütünleşik fabrikasına giden yolu açmıştır Geleceğin Fabrikasının Özellikleri o Otomasyon, birey eliyle yerine getirilen işlemlerden kaynaklanan hataları ve değişkenleri ortadan kaldıracağından ürün kalitesi yüksek olacaktır. o Üretim sürelerinin tasarımında esnek teknolojiler kullanılacağından çeşit, miktar ve kalite esnekliği sağlanacaktır. o Yeni ve gelişmiş ürünler hızlı biçimde piyasaya sürülebilecektir. o Üretim sistemlerinde küçük partiler halinde üretimin ekonomik biçimde gerçekleşmesiyle, bir ürünün üretiminden diğerine hızlı biçimde geçiş olanaklı hale gelebilecektir. o Üretim süreleri kısalacak ve bunun sonucunda yarı mamul stokları düşük tutulabilecek ve siparişlerin anında hızlı biçimde teslim edilmesi mümkün olabilecektir. o Geleceğin fabrikasında sabit maliyetler (makine bakım, onarım, yazılım ve hazırlama vb. maliyetler) ürün maliyetleri içinde önemli bir paya sahip olacak, dolaysız iş gücü yerini, dolaylı işgücüne bırakacak, işçiliğin önemli bir bölümü sabit maliyet kapsamına giren bakım ve programlama maliyetlerinden oluşacaktır. Bunun sonucunda malzeme maliyetlerinden oluşan değişken maliyetlerin toplam içindeki payı azalacaktır. o Bilgisayar destekli tasarım, bilgisayar destekli üretim, ürün tasarımının ve süreç planlamasının temelini oluşturacaktır. Bilgisayarla bütünleşik üretim, ortak veri tabanını kullanarak üretimle ilgili tüm işlemleri ve fonksiyonları birleştirecektir. Böylece siparişlerin işlem sıralarının belirlenmesi, atölye programlama gibi partiler halinde üretim yapılan tesislerde görülen karmaşık ve güç optimizasyon problemlerinin bilgisayar desteğiyle ve bütünleşik bir yapı içinde çözülmesi olanaklı hale gelebilecektir. o Geleceğin fabrikasında birey gücü, bilgi yoğun bölümler ve sektörlerde yoğunlaşacağından; mevcut iş gücü gerekli yeteneklerle donatılacak şekilde eğitilmelidir. Bakım, ürün kalitesinin sağlanması, mühendislik, teknolojik değişimin yönetimi, yazılım geliştirilmesi, robot ve otomasyon projelerinin hazırlanması ve değerlendirilmesi örgütün en önemli faaliyetleri haline dönüşecektir. o Geleceğin fabrikasında yüksek maliyetli tesis ve makinelerin üç vardiya halinde sürekli çalışması olanaklı hale gelebilecektir. Bunun sonucunda kapasite kullanım oranları yükselecektir. o Stokların, malzeme taşımalarının ve işgücünün kullanımının azaltılması nedeniyle geleceğin fabrikası küçük, üretim esnekliği ve kapasite kullanımı büyük olacaktır. Yukarıdaki açıklamalarının ışığında, geleceğin fabrikasında, hücresel imalata dayalı esnek otomasyona geçiş olacak; ürün esnekliği, hızlı üretim, düşük üretim maliyetleri ve yüksek ürün kalitesi gibi stratejik boyutların tümünde birden başarı sağlanabilecektir. Bu sistemler sermaye yoğun, mümkün olduğu kadar az stok ile çalışan ve müşterilerin gereksinim ve isteklerine uygun olarak küçük yada orta büyüklükteki partiler halinde yapan küçük ve orta ölçekli örgütler halinde faaliyet 12

28 TEKNOLOJİNİN TANIMI VE KAPSAMI göstereceklerdir (Thatcher, 1985:77-78). Bilgi teknolojisindeki gelişmenin özellikle, esnek üretim sistemi ve bilgisayarla bütünleşik üretim sistemlerinde ilerlemeler yaratması beklenmektedir. Gerçekte, geleceğin fabrikasını büyük bir üretim sistemi olarak kabul etmek mümkündür. Geleceğin otomatik fabrikası büyük bir ölçüde sınırlı bir dizi süreç teknolojisi kullanan ve faaliyetlerini belli ürün aileleriyle sınırlandıran odaklaşmış bir tesis olacaktır. Geleceğin fabrikasında esnekliğin temel özellik olması sebebiyle, son yıllarda sabit ya da katı otomasyon karşısında, esnek otomasyona dayalı sistemlerin gündemde önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Değişen tüketici gereksinimlerine cevap verebilme yeteneği saylayan tüm makine, araç ve üretim sistemlerinin kullanılması ile üretim sistemlerine büyük bir esneklik kazandırılması ve aşağıda belirtilen yararların elde edilmesi mümkündür: o Siparişlerin hızlı bir şekilde karşılanması. Bazı durumlarda müşterinin hızlı teslimat konusunda olağan dışı bir isteğinin karşılanması için üretim programlarının değişmesini gerektirebilir. o Üretim kapasitesinin talep artışları karşısında hızlı bir şekilde yükseltilebilmesi. o Değişen tüketici gereksinimleri karşısında yeni ürünlerin hızla geliştirilip, üretilerek piyasaya sürülebilmesi. Hacim esnekliğinin fazla mesai kullanımı, stoklama ve atıl kapasite bulundurma yoluyla sağlanması mümkündür. Ancak bunların sağladığı esneklik karşısında maliyetlerin göz önünde tutulması gerekir. Üretim sistemlerinde hacim esnekliğinden daha önemlisi ürün esnekliği yani başka ürünlerin üretimine hızla ve düşük maliyetle geçebilme yeteneğidir larda esneklik, işlemler stratejisinin en önemli unsuru haline gelmiş durumdadır. Dolayısıyla, günümüzde tasarlanan, üretim süreçlerinde bu stratejik özelliğin sağlanmasına özen gösterilmektedir. Geleceğin fabrikasında, ölçek ekonomisinden ziyade çeşit ekonomisi kavramı büyük bir önem kazanacaktır (Yeldan, 1991:337). Örgüt üretim sisteminde, sürece yönelik üretim sistemleri ürün esnekliği sağlamakta, ancak yüksek maliyete katlanılmasını gerektirmektedir. Günümüz koşullarında geleneksel sürece yönelik ürün sistemleriyle, birim üretim maliyeti üzerinden rakiplerle rekabet mümkün olmadığı için, birçok örgüt atölye tipi üretime alternatif aramak durumunda kalmıştır. Üretim teknolojisinde meydana gelen ilerlemeler, ürün esnekliğine olanak ve aynı zamanda üretimin düşük maliyetle gerçekleşmesini sağlayan seçenekler sunmuştur. Sayısal denetimli tezgahların bütün türleri, robotlar, otomatik kalite denetim aygıtları, otomatik tanıma sistemleri, otomatik depolama ve çekme sistemleri, bilgisayar destekli tasarım ve bilgisayar destekli üretim sistemleri, bilgisayarla bütünleşik imalat sistemlerinin tümü ürüne esnekliği sağlayan teknolojik gelişmeler olarak değerlendirilebilir. Bu makine ve üretim sistemleri esnek otomasyonun çekirdeğini oluşturmaktadır. Geleceğin fabrikasında, bireysiz bütünleşik bir işlem düzeyine ulaşmak hedeflenmiştir. Bu tesislerde bireyin gücünün üretim faaliyetlerinde fiilen gelişmesi söz konusu olmayacak, tamir bakım faaliyetlerini yerine getirmek, bilgisayar sistemlerini programlamak, bilgisayar denetimli süreçleri izlemek, tesisisin güvenliği ile ilgilenmek ve gönderme-teslim alma gibi dış çevre ile etkileşim gerektiren faaliyetleri yürütmek üzere sadece 5 ila 10 kişilik bir gruba gereksinim duyulacaktır. 13