The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 59, p , Autumn I 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date ORTA ANADOLU DA KADIN ÂŞIKLARIN İCRA ORTAMLARI THE PERFORMANCE ENVIRONMENTS OF WOMEN MINSTRELS IN CENTRAL ANATOLIA Yrd. Doç. Dr. Serenat İstanbullu ORCID ID: orcid.org/ Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Öz Âşıklar, Türk toplumunun yaşam biçimini, geleneklerini, kültür ve sanat yapısını ürünlerine yansıtarak, yayan, yaşatan ve yeni nesillere taşınmasını sağlayan kültür aktarıcısıdırlar. Bu aktarımın yıllarca göz ardı edilmiş temsilcileri olan kadın âşıklar; âşık sanatının içerisinde var olan ancak başta toplumsal cinsiyet eşitsizliği olmakla birlikte çeşitli nedenlerle âşıklık geleneği içerisinde hak ettiği yeri edinememiş halk sanatçılarıdır. 17. yüzyıldan itibaren tespit edilebildiği ölçüde gelenek içinde yer bulan kadın âşıklar 1970 li yıllara kadar yazın çalışmalarına dâhil edilmemiş, geniş çaplı kültürel etkinliklere çağırılmamış, kendilerine genellikle kadınların bulunduğu ortamlarda yer bulabilmişlerdir. Medya ve iletişim araçlarının etkisiyle halk kültürü içinde dikkat çekmeye başlamış olan kadın âşıklara gereken ilgi son yıllarda artmaktadır. Kadın âşıkların girmekte oldukları ortamlar ve bu ortamlardaki sanatsal, müzikal, edebi ve toplumsal cinsiyet açısından durumları, incelenmeye değer konular olarak çeşitli disiplinler içerisinde araştırılmaktadır. Halk âşıklarının girmekte oldukları ortamlar müzikolojik açıdan da alana birçok katkı sunan unsurlar içermektedir. Bu araştırmada Orta Anadolu da yaşayan kadın âşıkların kendilerine yer buldukları icra ortamları; bu ortamların geleneğin yaşatılması açısından değerlendirilmesi ve icra ortamlarında yaşadıkları sorunlar ortaya konulmuştur. Orta Anadolu da âşıklık geleneğini yerine getirmeye çalışan kadın âşıklarla ve Orta Anadolu yöresi erkek âşıkları ile araştırma konusu ekseninde görüşmeler yapılarak veriler ortaya konulmuş, bu veriler kadın âşıklar hakkında yapılmış mevcut bilimsel çalışmalar, televizyon programları, dergiler ve röportajlarla desteklenmiştir. Anahtar Kelimeler: Kadın Âşık, İcra Ortamları, Âşıklık Geleneği, Orta Anadolu, Müzikoloji

2 154 Serenat İstanbullu Abstract Minstrels are a culture conveyors who spread and keep the lifestayles, traditions, cultural and artistical structure of Turkish people alive by reflecting them in their products and help them to be handed down to new generations. Women minstrels, the ignored representatives of this transposition for years, are folk artists who have been in this minstrel tradition but haven t been able to come to the point they deserve place for various reasons, especially with gender inequality. Women minstrels who have found their place in this tradition to an extent from the 17th century onwards until 1970's which can be determined hadn t been included in the written work, invited to importent cultural events and found a place solely on occasions where there are only women. The interest in women minstrels has been increasing in the recent years thanks to the influence of mass media and communication means. Musical occasions to which women minstrels are attending and their status on these accasions in terms of artistical, musicial, literal and social role are being studied in diffrent disciplines as subjects which worth to be studied. The environments that they get included in the musicological definition contains many contribution in the field. In this study, the occasions on which women minstrels living in Central Anatolia find an oppurtunity to perform, the assessment of these occasions in terms of keeping the minstrel tradition alive and the problems they face in the places where they perform have been evaluated. The data have been put forward throught interviews with woman minstrels, who have been fulfilling many aspects of this tradition, and men minstrels from Central Anatolia and these data have been supported through magazines, TV programmes, interviews and scientific studies as regard women minstrels. Keywords: Woman Minstrel, Performance Environment, Minstrel Tradition, Central Anatolia, Musicology GİRİŞ Âşıklık geleneği; Türk kültürünün, bilinen en eski toplumlarından günümüze kadar uzanan, işlevi ve uygulanışı bakımından doğal etkileşimler içinde, çok büyük değişimlere uğramadan yaşatılagelmiş önemli bir unsurudur. Türk halk kültürünün önemli bir bölümünü teşkil eden ozan-baksı edebiyat geleneğinin devamı olan âşıklık geleneği, köklerini Orta Asya dan almış ve geçmişten günümüze Türk kültürüne ait unsurları bünyesinde mayalayarak varlığını günümüze kadar sürdürmüştür (Bayraktar, 2014: 22). Anadolu nun tüm yörelerinde görülmekte olan âşıklar, saz çalma ve doğaçlama durumlarına göre gelenek içerisinde farklı adlarla anılmaktadırlar. Âşıklar; sazlı (telden), sazsız (dilden), doğaçlama yoluyla, kalemle (yazarak) geleneğin özelliklerini taşıyan birkaç biçimde şiir söyleyenlere âşık, bu söyleme biçimine âşıklık-âşıklama, âşıkları yönlendiren kurallar bütününe de âşıklık geleneği adını vermektedirler (Artun, 2011: 1). Âşıklık, gerek edebi gerekse halk bilimi alanında değerli olduğu kadar müzikolojik alanda da önem taşıyan; müzik tarihi, müzik sosyolojisi, Türk halk müziği dallarıyla da bu disipline pek çok katkı sağlayan bir gelenektir. Âşıkların havalandırdıkları sözlerde yörenin insanı, gelenekleri, yaşanmış olayları var olduğu gibi; aşığın gözlemleri, deneyimleri ve eleştirileri de mevcuttur. Âşıklara ait ürünlere sadece edebi açıdan bakmak ve bu sözleri gelenek ölçüsünde, oluşturmuş oldukları ezgilerle süsledikleri sözler olarak görmek yeterli bir yaklaşım değildir. Çünkü âşıklar aynı zamanda yetiştikleri ve gezmiş oldukları yörelere ait olan müzikal dokuyu, yaygın kullanılan makam dizisini, usulü, yöreye özgü ezgisel ahengi de çabucak kavrayıp sözleri ile buluşturan sanatçılardır. Âşık söylemleri, halk arasında o kadar sevilmiş ve yayılmıştır ki birçok aşığa ait eserler bugün anonimleşerek türküye dönüşmüş, dilden dile söylenerek yayılmıştır. Türk kültürünün var olduğu her coğrafyada geçmişten bugüne varlığını sürdürmüş olan âşıklar kültür varlığının yaşatılması,

3 Orta Anadolu da Kadın Âşıkların İcra Ortamları 155 taşınması ve aktarılmasında önemli bir yere sahiplerdir. Yazın araştırmalarında genellikle erkek âşıklara yer verilmiş olmasına rağmen Türk kültür ve geleneği içerisinde varolagelmiş kadın âşıklar da aynı gelenek içerisinde üstlenmiş oldukları bu vasfı, imkânları ölçüsünde yerine getirmektedirler. Âşık kültürü denildiğinde akla gelen Dadaloğlu, Köroğlu, Karacaoğlan, Âşık Veysel gibi isimlerin yanında varlığından büyük ölçüde haberdar dahi olunmayan Fatma Kamile, Şerife Soykan, Ayşe Berk, Döne Sultan, Güllühan Hanım, Derdimend Ana, Fatma Taşkaya, ŞahturnaAğdaşan, Ayten Gülçınar, Telli Suna, Şahsenem Akkaş gibi birçok kadın âşık, bu kültürü devam ettirmiş ve ettirmektedir (Gülbudak, 2017: 333). Tespit edilebildiği ölçüde 17. yüzyıldan günümüze kadar çevrelerinde tanınan, bilinen birçok kadın âşığın, geleneğin birtakım şartlarını (çıraklık, gezgin olma, âşık meclislerinde bulunma, vb.) yerine getirememeleri yüzünden şiirleri, türküleri, ağıtları, manileri ve ninnileri büyük oranda unutulmuş veya anonimleşmiştir (Sever, 2010: 98). Oysa kadın âşıklar Anadolu nun kadın yüzüdür. Anadolu ya kadının gözünden bir bakış, bir yorumdur. Bu nedenle kadın âşıkların hem sözleri hem ezgileri hem de gelenek içerisindeki var olma şartları kültürümüzün önemli bir bölümüne ışık tutar. Âşıklık geleneğinin gerektirdiği koşul ve ortamlara ulaşmada erkekler kadar kolay imkânlara sahip olamayan kadın âşıklar, yetişmelerinden tanınmalarına, hayatlarını sürdürebilmelerinden kabul görmelerine kadar birçok güçlükler yaşamaktadırlar. Bu araştırma, kadın âşıkların kendilerine yer buldukları müzik ortamları özelinde ele alınmış ve kadın âşık perspektifiyle icra ortamları çeşitli açılardan değerlendirilmiştir. Durum tespitine dayalı olarak yapılan çalışma; içeriği, yöntemi ve amacı bakımından tarama modelini esas alan betimsel bir çalışmadır. Geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan (Karasar, 2006: 77) tarama modelli bu araştırmada görüşme ve kaynak taraması yöntemlerinden yararlanılmıştır. Orta Anadolu da gelenek ölçülerine uyumlu ya da yarı uyumlu olarak sanatını icra etmekte olan kadın âşıklara ve Orta Anadolu erkek âşıklarına araştırma konusu ekseninde hazırlanmış sorular sorularak veriler ortaya konulmuş, bu veriler kadın âşıklar hakkında yapılmış mevcut çalışmalar, televizyon programları, dergiler ve yapılmış olan röportajlardan da yararlanılarak değerlendirilmiştir. Kadın Âşıklar Kadın âşıkların doğup büyüdükleri ortam, yetiştirilme şartları, yaşadıkları olaylar, âşıklık geleneği ile iç içe olup olması gibi etkenler onların âşıklığa geçiş aşamalarında etkili olmaktadır. Kadın âşıkların ortaya çıkmasında ve kendilerini fark etmelerinde; çok erken yaşta evlenmenin getirdiği sorunların söze dökülmesi arzusu; yaşadıklarını dillendirerek rahatlama istekleri; şiiri, müziği bir sığınak olarak görmeleri, şiir söylemedeki yeteneklerinin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Yine, geleneğin canlı olduğu bir coğrafyada yaşamaları; aileye yakın birinin, babanın, annenin, kardeşin veya eşin saz ve sözle meşguliyetine tanıklık etmeleri de şiir ve müzik serüvenlerinde etkili olmuştur. Kadın âşıkların bir kısmı yaşadıkları zorluklar nedeniyle kendilerini anlatma biçimi olarak saza ve âşıklığa yönelmişler bir kısmı ise âşık olan baba veya eşin etkisiyle, yönlendirme ve eğitimi ile âşıklığa başlamışlardır (Sever, 2010: 100). Ailelerinin karşı çıkmasına rağmen yeteneğini fark eden, bu uğurda ailesine ve çevresine karşı mücadele verenler olduğu gibi diğer kadın ve erkek âşıklar tarafından yönlendirilen kadın âşıklar da bulunmaktadır. Yaşadıkları yerlerde ya da göç ettikleri yerlerde tanınıp kabul görmeye başlayan kadın âşıklar zamanla yeteneklerini geliştirerek geleneğe uyum sağlamak için özellikle çaba sarf etmiş, âşık ortamlarına katılarak

4 156 Serenat İstanbullu diğer âşıkları gözlemlemişlerdir. Zaman içinde âşıklığı kabul gören, yönlendirilen kadınlar, meclis içinde itibar görmeye başlamış ve kendilerine söz verilmiştir. Kadın âşıklardan bazıları geleneğin tüm kategorilerine uygun olarak atışma yapabilirken kimileri ise yazılı olan metinlerini çeşitli etkinliklerde söyleyerek icralarını gerçekleştirmektedirler. Kadın Âşıkların İcra Ortamları Âşıkların sanatlarını icra etme ortamlarını Taşlıova, sözel (aktif) icra ortamları ve elektronik (pasif) icra ortamları olarak ayırmaktadır. Sözel icra ortamlarını; düğünler (nişan, nikâh, toy meclisleri, sünnet düğünü meclisleri), köy odaları (köy odası veya köy evi, ağa-bey konağı-evi), kahvehaneler, günlük fasıllar, ramazan geceleri, hanlar, bayramlar, şenlikler, festivaller, âşıklar bayramı, yerel kutlamalar, özel gün ve gece programları, cem merasimi, anma geceleri, yurt dışı programları (Türklerin evleri, Türk kahvehaneleri, cemiyetleri, lokalleri, federasyonlar, birlikler) olarak tanımlamıştır. Elektronik icra ortamlarını ise televizyon programları, radyo programları, teyp kasetleri/cd ve internet olarak sıralamıştır (Taşlıova, 2009: 2210). Siyasi, etnik ve kültürel toplantılar da âşıkların icra ortamları arasında yer almaktadır. Kadın âşıkların katıldıkları icra ortamları ise genellikle yöreye özgü festivaller, şenlikler ve müziksel etkinlikler, düğün, kına geceleri, kadın erkek köy meclisleri, kadın meclisleri, dernek etkinlikleri, bayramlar gibi ortamlardır. Bu ortamlar her ne kadar erkek âşıkların katıldıkları müziksel ortamlarla ortaklık gösterse de kadınlar için koşullar birçok açıdan erkek âşıklarla aynı değildir. Bununla birlikte kadın âşıklar, âşıklık geleneğine uygun olarak serbest bir şekilde yöre yöre gezememekte, sanatını tanıtamamaktadırlar. Âşıklık geleneğinin aktarıldığı öğrenildiği ve öğretildiği erkekler arası âşık meclislerine kadın âşıkların tek başına girememeleri, geleneği özümseme ve kendilerini geliştirme imkânını kısıtlamaktadır. Bununla birlikte yapmış olduğumuz görüşmeler sonucu Orta Anadolu da kadın âşıklardan kendisini geliştirmek isteyenlerin erkek âşıklarla ekip oluşturarak bu eksikliği mümkün olduğunca giderdikleri, tanıdıkları âşıklarla birlikte etkinliklere katıldıkları bilgisine ulaşılmıştır. Bazı kadın ve erkek âşıkların ikili olarak gezerek karşılıklı atıştıkları, işbirliği ve dostluk geliştirerek onlarla aile meclislerinde, kadın ve erkeklerin bir arada bulunduğu ortamlarda atışmalar yaptıkları, mevcut kayıtları dinledikleri ve yöresel etkinliklerde halk önünde yer alarak kendilerini geliştirdikleri ifade edilmiştir. Âşıklık geleneği sözlü bir kültüre dayanmakla birlikte XIX. yüzyıldan sonra yazılı kültür ve son yüzyıllarda da elektronik kültürün yoğunluğu, gelenek üzerinde önemli bir değişim yaşanmasına sebep olmuştur (Aslan, 2007: 74). Bu değişim kadın âşıklar açısından doğru örneklere ulaşma bakımından kolaylık sağlasa da gelenek adabından uzak kalma, usta çırak ilişkisini yaşayamama, âşıklığın sergilendiği mekânların öğreticiliğinden yararlanamama gibi pek çok etkenle birlikte piyasa müziğine ve ezgi yapılarına yaklaştırma bakımından büyük zararlar vermiştir. Saz ve söz âşık olmak için yeterli değildir bunun yanında âşıkların farklı hünerlere de sahip olmaları gerekmektedir (Özdemir, 2011: 134). Âşıklığın beyin jimnastiği ve pratik yapmakla, çok bilgilenip çok dinlemekle alakalı olduğu, halka mesaj verebilmek için önce bilgiye sahip olmak gerektiği ve bunları dost sohbetlerinde sazla sözle geliştirmek gerektiği kadın âşıklarla yapmış olduğumuz görüşmelerde vurgulanmaktadır. Orta Anadolu da âşıklığın tüm kollarını yerine getirebilen kadın aşığın çok az sayıda olduğunu belirten bir kadın âşık, diğer kadın âşıklardan çoğunun gelenek kurallarını bilmediği, bu nedenle âşık atışmalarda çeşitli kategorilerde yer edinemediklerini hatta geniş çaplı etkinliklere birçok kadın âşığın çağırılmadığını belirtmektedir. Yapılmakta olan geniş çaplı kültürel etkinliklere erkek âşıklar yoğun olarak davet edilmekte; Anadolu genelinde kadın âşıkların sayılarının azlığından dolayı bu etkinliklerde az sayıda kadın âşık

5 Orta Anadolu da Kadın Âşıkların İcra Ortamları 157 görülmektedir. Erkek âşıkların birbirleri ile iletişimlerinin daha kolay olması nedeniyle bazı etkinlikler hakkında haberleşmelerinin daha etkin olduğu, yapılan etkinliklerden daha fazla haberdar olmaları nedeniyle katılımlarının da daha yüksek olduğu bilgisi edinilmiştir. Bazı erkek âşıklar bu tür ortamlarda kadın âşıkları başlangıçta kabul etmemekte, yapamayacağını düşünmekte ve git evinde bulaşık yıka diyecek kadar ileri gitmektedirler. Ancak zaman içinde âşığı tanıyıp sanatında yetkin olduğunu kabul ederlerse saygı duymaya başladıkları görülmektedir. Ustalığını kabul ettirmiş kadın âşıklar, âşık topluluklarında tanındıkları için zaman içinde erkek âşıklardan ve çağırıldıkları ortamlardaki topluluktan genel olarak saygı ve hürmet gördüklerini ifade etmişlerdir. Kadın âşıkların bir diğer icra ortamı olan âşık atışması yarışmalarında kadın âşıklar çok az sayıda bulunmakta hatta bazı yarışmalara çağırılmamaktadır. Ancak kadın âşıklar yarışma sonucu ödül aldığında bazı fikirler değişmekte, giderek tanınmaya ve kabul edilmeye başlanmakta, çevrenin bakış açısında farklılıklar oluşmaktadır. Çok sayıda âşığın bir araya geldiği yarışmalarda kadın âşıkların kasıtlı olarak seviyesiz, ağzı bozuk ve kinayeli sözler eden âşıklarla eşleştirildiği, bu tür olumsuzlukların kadın âşıklar için motivasyon kırıcı ve üzücü bir hal aldığı söylenebilir. Bazı erkek âşıkların kadının fiziksel özelliklerini dile getirdiği, kadının dış görünüşü hakkında küçümseyici sözler kullandıkları belirtilmiştir. İcra ortamlarında kadın âşıkların ise erkek âşıklar kadar rahat davranamadığı, karşıdaki âşığın niyetini, sözü nereye götüreceğini önceden sezinleyip ona göre davranmak gerektiği, her duruma hazır olup cesaretli ve temkinli olarak karşılık vermek gerektiği, bazı erkek âşıkların kelime oyunları ile kadın âşığı zor durumda bırakabildiği vurgulanmaktadır. İcra ortamlarında bulunan birden fazla sayıdaki kadın âşıkların genellikle birbirlerine destek olmalarına rağmen zaman zaman kadının kadını engellediği durumların da olabildiği yapılan görüşmeler neticesinde kaydedilmiştir. Sunumların, sıralamaların ya da âşıklar yarışmalarındaki sonuçların eleştirileri sırasında sözle ya da davranışsal olarak ortaya çıkan bu durumlar kadın âşıkların kendi aralarındaki rekabetle ilişkili olabileceği gibi; kişisel davranışlarla da alakalı olabilir. Yapılan görüşmelerde kimi kadın âşıklar bu tip davranışları çok engelleyici bulmaktadırlar. Yine de kadın âşıkların bu mesleği yapmalarının ne kadar meşakkatli olduğunu bilmelerinden dolayı genel olarak birbirlerini destekledikleri söylenilebilir. Kadın âşıkların da Anadolu da erkek âşıklar kadar değerli ve başarılı olduklarını ifade eden erkek âşıklar bulunmaktadır. Bununla birlikte sanatında yetkinliğini gösteren kadın âşıklara zaman içinde saygı duyulduğu, yer verildiğini hatta cinsiyetinden dolayı pozitif ayrımcılık yapılarak öncelik verilebildiği, atışmalarda kadın aşığın rakibini kendisinin seçmesi konusunda zaman zaman serbest bırakılarak nezaket gösterilebildiği erkek âşıklar tarafından belirtilmiştir. Eskiden ve kısmen günümüzde, saz çalmanın sadece eğlence amaçlı olduğu düşüncesiyle günah ve ayıp sayıldığı; bu nedenle birçok kadının ailesi veya eşi tarafından çalma konusunda engellendiği, yapılan birçok araştırma ve röportajda yer almaktadır. Hatta bu nedenle kadın âşıkların evliliklerinde ciddi sorunlar yaşamakta oldukları; bazılarının evliliklerini sürdüremedikleri bilinmektedir. Zorlu hayat şartları içerisinde kadın âşıkların, çocuklarına hem annelik hem de babalık yapmak zorunda kalmaları ayrıca girmekte oldukları icra ortamlarının genellikle erkeklerden oluşması nedeniyle kadın âşıkların bu ortamlarda erkek gibi davranmak ve erkek gibi konuşmak zorunda kaldıkları görülmektedir. Kadın âşıkların vokal icralarındaki ses sahaları, kadın seslerine uygun olmaktan öte, erkek sesine yakınlıkları ile dikkat çekmekte-

6 158 Serenat İstanbullu dir, kimi kadın temsilcilerin erkeksi okuma üslubu da bu yakınlığı örnekler niteliktedir (Çınar vd. 2008: 49). Yapmış olduğumuz görüşmelerde kadın âşıklar bu durumun bir tür savunma mekanizması olduğunu, meclis içinde ciddiye alınmak, yanlış anlaşılmamak ve sizden biriyim imajını çizmek için kadın âşıkların genellikle böyle davrandığını belirtmektelerdir. İcra ortamlarında erkeklerin sayısal çokluğu nedeniyle kadın âşıkların atışma esnasında erkek âşıkların ses alanlarından atışmaya devam etme ihtiyacı da bu durumun bir gerekçesi olarak sayılabilir. Günümüzde belediyelerin yapmakta oldukları etkinliklerde özellikle kadın âşıklara halk tarafından büyük ilgi gösterildiği, yerel etkinliklere yıldan yıla artan bir ilgiyle çağırıldıkları, dinleyici kadınların da kadın âşıkları ilgi ve saygı ile karşıladıkları söylenebilir. Katıldıkları icra ortamlarını genellikle yöresel etkinliklerin oluşturması ve bu tip etkinliklerin çoğunlukla gönül işi olması nedeniyle çok az miktarda para kazanabildikleri; bu miktarın ancak harçlık olarak yetebilecek kadar olduğu anlaşılmaktadır. Sürekli olarak seyahat etmenin yoruculuğu nedeniyle zaman içinde kadın âşıkların gidecekleri yerler konusunda daha seçici davrandıkları, kalacakları yerlerin onlar için önemli olduğu, kendilerini zor duruma düşürmeyecek yerleri, kurumları ve kişileri tercih ettikleri görülmektedir. Kadın âşıkların icra ortamlarında, halkın ilgisini toplayabilmek ve onların gönüllerine girebilmek için öncelikle eğlenceli ezgilere ve sözlere yer verdikleri, bu nedenle kimi zaman halkın, onların sanatını anlamadıkları belirtilmektedir. Halkın, kadın âşıklardan türkü söylemelerini ya da oyun havası çalmalarını istedikleri, kadın âşıkları solist olarak gördükleri durumlar olabilmektedir. Kimi zaman kadın âşıklara şarkıcı diyenlerin de olduğu belirtilmiştir. Bu durumda âşıklar, içinde bulundukları topluluğa kendilerini uygun bir dille anlatmakta, yaptıkları mesleğin amacını açıklamaktadırlar. Âşıkların icra ortamlarından biri olan köy düğünlerinde ise gelin ve damadın adına methiyeler okudukları ancak yukarıda anlatılan sebeplerle kadın âşıkların düğünlere davet edilmelerine rağmen gitmeyi tercih etmedikleri ya da çok az sayıda gittikleri söylenebilir. Kadın âşıklardan bazıları yaptığımız görüşmelerde zaman zaman cenaze törenlerine de çağırıldıklarını ifade etmişlerdir. Cenaze evlerinde ağıtları ile yer alan kadın âşıklar hem çevreyi ve öleni tanımalarından dolayı hem de cenaze evinin üzüntülü ortamına uygun olarak ölen kişiye yönelik doğaçlama yapabilmelerinden dolayı buralarda bulunmakta ve çağırılmaktadırlar. Bu bağlamda cenaze evlerinin de kadın âşıklar için bir icra ortamı olduğunu söylemek mümkündür. Kadın âşıklar, geleneğin âşıklar bayramı/festivali, âşık meclisleri gibi geçerli icra ortamlarında çalıp-söyleseler de söz konusu temsilcilerin bazılarının bulundukları etkinliklerde tek başlarına sahne alıyor olmaları ve icralarda bir repertuar anlayışına sahip olmaları dikkat çeken icra biçimi örneğidir (Çınar, 2016: 3129). Görüşme yapmış olduğumuz bazı kadın âşıklar bu durumun âşıklık geleneği ile ilgisi olmadığını kadın âşıkların da erkek âşıklar gibi irticâlî okuma, usta malı okuma, karşılaşma gibi geleneğe uygun icralar gerçekleştirmeleri gerektiğine vurgu yapmaktalardır. Görüşme yaptığımız bazı kadın aşıklar bu durumun gelenek içinde yeri olmadığını, kadın âşıkların da kendi içerisinde ustalığı ve mesleği anlayış tarzı ile alakalı olduğunu belirtmektelerdir. Ancak geleneği tam olarak yerine getiren kadın âşıkların sayısının oldukça sınırlı olduğu bilgisini hem kadın âşıklardan hem de erkek âşıklardan edinmekteyiz. Bazı kadın âşıkların kendilerine ait kalıplaşmış sözleriyle ve ezgileriyle etkinliklerde yer aldıklarını, kendilerini geliştirmek için çaba harcamak yerine daha çok maddiyata dayalı bir meslek anlayışına büründüklerini, tüm icra ortamlarında aynı repertuvar ile yer aldıklarını ve mesleki anlamda kendilerini zorlayacak icra ortamlarından kaçındıklarını belirten kadın ve erkek âşıklar vardır. Ticari amaçlarla âşıklık mesleğine kalkışan bazı kadın müzisyenlerin bulunduğu ancak üslup,

7 Orta Anadolu da Kadın Âşıkların İcra Ortamları 159 tür ve icra bakımından piyasa müziği dışına çıkmayan ve eğlence endüstrisinin beklentilerine cevap veren kadın müzisyenlerin de olduğu belirtilmektedir. İlgi çekici olması bakımından kendisine âşık, bacı, ana gibi isimler edinen bu kadın müzisyenlerin, gelenek adabından vazgeçmeyen kadın âşıklara yönelik olarak da benzer talepler getirdiği ifade edilmektedir. Kadın âşıkların çoğunluğunun albümü veya kitabı olduğu çeşitli araştırmalarda ortaya konulmuştur. Ayrıca kadın âşıkların topluca yer aldığı bir albüm çalışması yapılmıştır. Kendi imkânları ölçüsünde albüm çıkarmakta olan kadın âşıklar olduğu gibi ticari amaçlı olarak türkü formunda albümler yapanlar da bulunmaktadır. Bu albümlerin bazılarında kendileri solist olarak yer almakta, saz topluluğu ise çalmaktadır. Başlangıçta âşıklık geleneğine uygun icralarda bulunan kimi kadın âşıklar sonraları piyasa müziğine ve eğlence kültürüne hizmet etmeye başlamaktadırlar. Dolayısıyla eğlence kültürüne hizmet eden ortamlar da kadın âşıkların icra ortamları arasına girmiştir. Artan radyo ve televizyon kanal sayısıyla TRT, bunun yanında hemen her şehirde kurulan, yerel ve ulusal düzeyde yayın yapan özel radyo ve televizyonlar, genel olarak âşıkların (bu arada kadın âşıkların da) sanatlarını geniş kitlelere ulaştırmalarında sanatlarını daha hızlı yaymada ve eserlerini muhafaza etmede vasıta olmakta, hatta yeterli olmasa da âşıklara maddî kazanç da sağlamaktadır (Sever 2010: 103). Kadın ve erkek âşıklar, kadın âşıkların eğitim kurumlarına da çağırıldıklarını, burada eğitimciler tarafından kendilerine konu verilip atışma yaptıklarını ve âşıklık geleneğini tanıtıp, anlatarak örneklediklerini; bu durumun kişisel olarak kendilerini çok mutlu ettiğini ve özellikle eğitim kurumlarına gitmek istediklerini belirtmiştir. Bu bilgiden hareketle eğitim kurumlarının da kadın âşıklar için birer icra ortamı olduğu söylenebilir. Kadın âşıklar, katıldıkları icra ortamları ile ilgili olarak hangi beklentiler içerisinde oldukları sorusuna; en çok maddi güçlükler nedeniyle etkinliklere gitmekte zorlandıklarını ve bu sebeple birçok etkinliğe katılamadıklarını belirtmişlerdir. Kurumlar ya da etkinlikleri düzenleyen kurulların âşıkların yol, barınma ve yemek gibi masraflarını genellikle karşılamadıklarını bu nedenle söz konusu masrafları kendilerinin ödediklerini belirtmişlerdir. Bu tür masrafları karşılayan etkinliklerde de âşıkların başka bir ile gitmelerinden dolayı belirli harcamalar yaptıklarını, en azından bu harcamaları karşılayacak kadar maddi bir desteğe ihtiyaç duyduklarını belirtmişlerdir. Görüşülen âşıkların pek çoğunun kitapları bulunmakla birlikte bu kitapları da kendilerinin yayınladıkları ifade edilmiştir. Bu verilerden yola çıkılarak âşıkların, özellikle de kadın âşıkların çalışmalarını yürütebilmeleri için maddi desteğe hatta düzenli bir gelire ihtiyaç duydukları aşikârdır. Sonuç Kadın âşıkların, âşıklık geleneğine uygun olarak âşıklar arasında yetişememelerinden dolayı geleneğin gerektirdiği teknik bilgilerden yoksun kaldıkları, toplumsal cinsiyet eşitsizliğinden kaynaklı meslekî özgüven eksikliği duydukları, sosyal konumları gereği erkek ortamlarına giremeyerek performanslarını geliştiremedikleri görülmektedir. Bu durumu gidermek için kadın âşıklar kendilerince icra yolları aramakta, toplum değerlerine ters düşmeyecek ortamları yaratmaktadırlar. İcra ortamlarında erkek âşıklar tarafından istenmeyen sözlere ve itibarsızlaştırılmaya maruz kalabilen kadın âşıklar katıldıkları icra ortamlarında seçici davranmakta, tanıdıkları bildikleri âşıklarla birlikte gezmekte ve atışmaktadırlar. Erkekler tarafından mesleki ve sosyal anlamda küçümsenmeye maruz kalan kadın âşıklar zaman içinde kendilerini kanıtladıktan sonra kabul görmeye başlamaktadırlar. Birçok alanda olduğu gibi âşıklık ge-

8 160 Serenat İstanbullu leneğinde de kadının kendisini kabul ettirebilmesi için öncelikle önyargılarla baş etmesi gerektiği araştırma bulgularından anlaşılmaktadır. Kadın âşıkların sadece erkek âşıklar tarafından değil erkek topluluk tarafından da kabul görmesi için icra ortamlarında öncelikle mesleğinde yetkinliğini kanıtlaması gerektiği görülmektedir. Ticari amaçlarla âşıklık geleneğinden uzaklaşmış olan kimi kadın âşıklar da bulunmaktadır. Geleneğin gerektirdiği ortamlar dışında da yer almakta olan bu âşıklar üslup, tür ve icra bakımından piyasa müziğine yönelik ürünler vermektedirler. Bu tip beklentilerle geleneğe uygun davranan kadın âşıklara da benzer talepler gelmektedir. Gelenek adabından vazgeçmeyen kadın âşıklar, aynı nedenlerle düğün, belirli konserler ve eğlenceye yönelik kimi etkinliklerden uzak durmaktadırlar. Kadın âşıklar arasında âşıklığın bütün dallarını yerine getirebilenlerin sayısı oldukça sınırlıdır. Bunun ardında toplumsal rollerden kaynaklanan, geleneğin gerektirdiği ortamlara girememe görsel ve işitsel örneklerden uzak kalma ve kadın âşıkların kendilerini geliştirmelerine engel olan diğer nedenler yatmaktadır. Kadın âşıkların geçmişten günümüze artan oranda ilgi ve itibar gördükleri; bu durumun değişen toplumsal şartlar, radyo ve televizyonun etkisi, bilgi, ses ve görüntüye daha çabuk ulaşabilmeyi sağlayan teknolojik gelişim ile alakalı olduğu söylenebilir. Sanatını öylesine geliştirmiş kadın âşıklar vardır ki günümüzde usta âşık ödülleri ile âşıklık geleneğinin otoriteleri tarafından ödüllendirilmektedir. Görüşme yapılan birçok kadın âşık sosyal güvencelerinin ve herhangi bir gelirlerinin olamadığını belirtmişlerdir. Âşıklara, bilhassa kadın âşıklara maddi destek sağlanması konusunda devletin ve özel kurumların acil olarak çözüm üretmesi âşıklık sanatının canlandırılması, teşvik edilmesi ve yayılması bakımından önemlidir. Eğitim kurumlarının, yalnızca kadın âşıklar için değil; âşıklık geleneğini yayan, yaşatan ve tanıtan herkes için önemli bir icra ortamı olduğu, bu geleneğin sürdürülmesi, aktarılabilmesi ve özendirilmesi için özellikle eğitim kurumlarında âşıklık geleneğine ve onun temsilcilerine daha çok yer verilmesi önerilmektedir. Kültür Bakanlığı, valilikler ve belediyelerin, yörenin kadın âşıklarını tespit ve teşvik etmesi; onlara, yapılacak etkinliklerde daha fazla yer verilmesi, eserlerinin kalıcı hale gelebilmesi için kitap ve albüm çalışmalarına olanak ve destek sağlanması, eğitim ve kültür kurumlarının da özellikle kadın âşıklarla daha fazla iletişime geçerek kadınlar arasında da geleneğin özendirilmesine katkıda bulunmalarının halk kültürü açısından büyük yarar sağlayacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Artun, E. (2011). Çukurova Âşıklık Geleneğinde Kadın Âşıklar, Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli Belediyesi Kadın Âşıklar Şöleni Bildiriler Kitabı Mayıs 2014, (Baskıda) Kültür Bakanlığı Yayınları. Aslan, F. (2007). Kars Yöresi Âşıklarının Usta Çırak Geleneği Bakımından Değerlendirilmesi İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 36/36, Bayraktar, Z. (2014). Âşıklık Geleneğinin Yaşatılmasında Kültürel İcra Mekânı Olarak Eğitim Kurumlarının Rolü İzmir Halk Âşıkları Derneği Örneklemi, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7/1, Çınar S., Karahasanoğlu S., Şenel S. (2008). Kadın Âşıkların Âşık Sanatı İçerisinde Toplumsal Rolleriyle Konumlanma Problemleri, itüdergisi/b sosyal bilimler 5/2, Çınar, S. (2016). Kadın Âşıkların Müzikal Kimlikleri, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5/8, Gülbudak, C. (2017). Kırık Sazlar, Kadın Âşıklar, Boğaziçi Üniversitesi Kadın Araştırmaları Kulübü Platformu.

9 Orta Anadolu da Kadın Âşıkların İcra Ortamları adresinden tarihinde erişildi. Karasar, N. (2006). Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Özdemir, C. (2011). Âşıkların Dilinden Âşıklık Geleneği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/17, Sever, M. (2010). Âşık Tarzı Kültür Geleneğinde Günümüz Kadın Âşıkları, Türkbilig Dergisi, 20, Taşlıova M. M. (2009). Kadın Temsilcileriyle Birlikte Çorum da Halk Şiiri Ve Âşık Tarzı Üzerinde Tespit ve Öneriler, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic 4/8,

10 162 Serenat İstanbullu