MÜZİK EĞİTİMİNDE KADIN ÂŞIKLARIN YERİ. Sevilay ÇINAR

Transkript

1 MÜZİK EĞİTİMİNDE KADIN ÂŞIKLARIN YERİ Sevilay ÇINAR GİRİŞ Halk Edebiyatı ve Halk Musikisinin yaşatılmasında, nesilden nesile aktarılmasında çok önemli rolü olan sanatçılardır âşıklar. Kültür tarihimizin önemli taşlarından olan ozanların-âşıkların müzik eğitiminde yer alıp almadıklarını, verilen örneklerin çeşitliliği içinde kadın âşıkların toplum ve ders kitaplarında ki yerlerini sorgulamak ve konumuz doğrultusunda tespit etmek isteğiyle sorular oluşturarak kitaplarımızı inceledik. Lise müzik ders kitaplarında; Âşık deyince kadın âşık örneği verebiliyor muyuz? Kadın âşıklardan herhangi birini görebiliyor muyuz? Yoksa kadın âşık yok mu? Var da biz mi bilmiyoruz, bilmiyorsak neden bilmiyoruz? Bu bildiriye hazırlanırken tarihten günümüze bir araştırma yaptık. Bu gelenek içerisinde yaşamakta olan, sanatsal faaliyetleri kimi aktif, kimi pasif durumda olan ulaşabildiğim kadın ozanların -Ezgili Kevser, Âşık Nurşah, Sinem Bacı, Sarıcakız, ŞahSenem, ŞahTurna - sahip oldukları deneyimleri, kültürel faaliyetleri, bu geleneğe katkıları, kadın kimlikleriyle yaşadıkları sorunları, kısaca yaşamları ve eserleri, sanatçı nitelikleri, kendi ağızlarından ve yazılarından tespit edildi. Kadın âşıkların niteliklerine baktığımızda her biri ayrı ayrı ele alınacak değerdedir. Geçmişten de verebileceğimiz örneklerin yanı sıra, toplum içinde üretkenlikleri hala devam eden kadın âşıklar bulunmaktadır. O zaman bu kültürde ayrı ve çok önemli yeri olan ozan kadınlarımızı neden ders kitaplarımızda göremiyoruz? İstanbul Teknik Üniversitesi, Türk Musikisi Devlet Konservatuarı, Müzikoloji ve Müzik Teorileri Bölümü, Doktora Öğrencisi.

2 Kadın âşıklara müzik ders kitaplarında yer verilmesi, müzik eğitiminde çeşitlilik sağlamasının yanında öğrencilerin ilgisini arttıracak, toplumsallaşma adına önemli katkıları olacak düşüncesiyle bildirimizin ana konusunu oluşturduk ve kadın âşıkların müzik eğitimindeki yerlerini sorgulamayı amaçladık. Bunun için ilk yaptığım araştırma âşık-ozan kültüründe kadının varlığıyla ilgiliydi. İkinci araştırma İstanbul da müzik eğitiminde kullanılan lise müzik ders kitaplarının içeriğine bakmaktı. Ders kitaplarının incelenmesi yanında, belirlediğimiz okullarda lise öğrencilerine anket hazırlandı ve müzik öğretmenleriyle görüşüldü. Kadın âşık konusu ilköğretim kitaplarında da incelenebilir. Fakat cinsiyet bilinci ve cinsiyet ayrımcılığı düşüncesi lise çağlarındaki gençlerde daha belirgin ve bilinçli hale dönüşmektedir. Bu nedenle öncelikle lise müzik ders kitaplarını ele aldım, inceledim, yazarlarına ulaşmaya çalıştım ve yukarıda andığım sorulara cevap aradım. görelim. Sırasıyla önce ders kitaplarını daha sonrada anketlerden çıkan sonuçları LİSE MÜZİK DERS KİTAPLARINDA CİNSİYET Eğitim kurumları ve eğitim-öğretimin toplumsallaştırmadaki önemi büyüktür. Çünkü toplumun ortak değer ve kuralları tüm bireylere eğitim yoluyla aktarılır. Eğitim-öğretim sisteminde toplumsallaşma, eğitim-öğretim yapıları ve onları denetleyen, aralarındaki koordinasyonu sağlayan kişiler (öğretmenler, idareciler ) ve eğitim-öğretim sürecinde kullanılan araç-gereçler, yani ağırlık olarak ders kitapları gibi birkaç öğenin birlikteliğiyle sağlanır. Bu bağlamda toplumsal cinsiyet düzeninin yeniden oluşturulması ve sürekli devam ettirilmesinde eğitimin payı büyüktür.

3 Ders kitapları en önemli eğitim girdilerindendir. Metinler bir ulusal kültüre ilişkin temel fikirleri yansıtır. Bir toplumun yıllar ya da yüzyıllar içinde oluşturduğu gelenekleri içinde barındıran ders kitapları, bireyin kişiliğinin gelişmesinde katkıda bulunur ve söz konusu toplumun kültürel özelliklerini tanıtır ve belirler. Günümüzde birçok ders kitabı fotoğraf, grafiklerle desteklenen görsel malzemelerle doludur. Eğitimde bilinen bir gerçektir ki öğrenciler yazılı bir metne oranla görsel malzemelerin kullanıldığı bir metni daha kolay belleklerinde saklarlar. Biz de bu amaçla anket yaptığımız okullarda, araştırma yaptığımız dönem içerisinde kullanılan lise müzik ders kitaplarını incelemeye aldık: Doç. Dr. Salih Akkaş, Lise 1 Müzik Ders Kitabı, Ocak Yayınları, 2000; Doç. Sabri Yener, Lise 2 Müzik Ders Kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı, Devlet kitapları, Ankara, 2001; Doç. Sabri Yener, Lise 3 Müzik Ders Kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı, Devlet kitapları, Ankara, 2001; Bekata Kemal Özen, Liseler için Kredili Sisteme Göre Ders Kitabı, Emel Yayınevi, Örnekleme metoduyla seçtiğimiz bu kitaplarda hem yazılı metni hem de görsel malzemeyi inceledik. Maalesef yazılı metinlerde olduğu gibi görsel malzemelerde de kadın ozanlar yer almamıştır. Özetle, incelediğimiz lise müzik ders kitapları ele alındığında, hemen hemen hepsinde bir eşitsizlik olduğu görülmüştür. Örneğin, incelediğimiz lise müzik ders kitaplarında yer alan âşık örneklerinin erkek olduğunu görürken; ülkemizde birçok kadın âşık olmasına rağmen kadın âşıkları görememekteyiz. Bu eksikliğin sebebi olarak; cinsiyet ayrımcılığının söz konusu olabileceğini, kitap yazarlarının bu örnekleri bilmediklerinden öğrencileri bilgilendiremediklerini ya da bu örneklerin yeterli olabileceğini düşündüklerini, vb. varsayımları sıralayarak değerlendirebiliriz. Bu düşüncelerle ulaşabildiğimiz kitap yazarlarımızın görüşlerini aldık, sorularımızı onlara da yönlendirdik, nihayetinde değerlendirdiğimiz sonuçlara benzer cevaplar aldık. Bu görüşmelerdeki güzel gelişme bilgilerimizi paylaşmalıyız kararıydı. Özet olarak diyebiliriz ki; müzik eğitiminde örnek verilmesini düşündüğümüz kadın âşıkları tespit ederek, bilgilerimizi paylaşarak başta müzik ders kitabı yazarları olmak üzere, eğitimcileri ve öğrencileri eğitim süreçlerinde destekleyebiliriz.

4 ANKETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Anket yapılacak okulları belirlerken bir kültür merkezi olduğu için İstanbul daki okulları tercih ettik. Örnekleme metodu göz önüne alınarak, orta sınıf ve elit tabakanın eğitim gördüğü Avcılar ve Nişantaşı nı bölge olarak ele aldık. Müzik dersi ve öğretmenleri olan Avcılar daki Süleyman Nazif Lisesi, İnsa Lisesi; Nişantaşı ndaki Nişantaşı Anadolu Lisesi ve Nuri Akın Lisesi okullarını anket için belirledik. Anket soruları ve cevapları Sorular Âşık teriminin anlamını yazınız. Bildiğiniz kadın âşık var mı? Müzik ders kitaplarında kadın âşık örneklerini de görmek ister miydiniz? Öğrendiğiniz türkülerde, müzik ders kitaplarınızda cinsiyet ayrımcılığı olduğunu düşünüyor musunuz? Cevaplar doğru yanlış Var yok olabilir evet Hayır Olabilir evet hayır olabilir tanım tanım kız öğr Erkek öğr. Toplam Yapılan anketlerde konuyu anlatmama yardımcı olan çeşitli cevaplar gördüm. Bunlardan bazıları daha fazla düşünmemi, başka açılardan da bakmamı sağladı. Konum kadın âşıklardı, bu konuyu araştırmam için öğrencilerin âşıklık kavramını bilmeleri gerekir, düşüncesiyle öncelikle tanım yapmalarını ve örnek vermelerini istedim. Ankete katılan tüm öğrenciler yeterli olmasa da genel olarak âşık kavramını tanımladılar. Örnek olarak verilen isimler kitaplarında da görülen erkek âşıklardı. Kitaplardan da incelediğim kadarıyla kadın âşık örneğine rastlamadığımdan öğrencilerin kafasında âşıklık sadece erkeğin işi midir, böyle mi düşünülüyor düşüncesiyle, Kadın âşık var mıdır? Sorusuyla birlikte örnek vermelerini de istedim. Âşıklığı erkek örnekler üzerinde gördüklerinden dolayısıyla erkeğe

5 yakıştırdıklarından çoğunluk kadın âşık olamayacağını, kimi öğrenciler kadın âşık düşüncesini garipsediklerini açık açık yazmıştı. Bağlamayı kadına yakıştırmayan, garipseyen öğrenciler de vardı. Bu durumu, bağlamanın daima erkekler ile gösterilmesi ve tabii ki kitaplarında âşıklık geleneğine dair bilgilerde, resimlerde erkek isimleri ve resimleri görmelerine bağlıyorum. Kadın aşığa örnek veren öğrenciler de oldu. Bu örnek sevindiriciydi, verilen örnek bir dönem klipi yayınlanan, gündemde olan bir halk ozanıydı. Gösteriyor ki bu örneği verebilmelerini sağlayan, örneğimizin bir dönem popüler olmasıydı. Örneği verebilen öğrencilerin bir kısmı, kitaplarında da görmek istediklerini, bu örneğin yanı sıra televizyonda gördükleri sanatçıların da kitaplarında yer almalarını istediklerini yazıyorlardı. Görüyoruz ki; öğrenci yaşamış olduğu zaman dilimindeki popüler kültürü kendi kitabında da görmek istiyor. Bu durumda kitap bilgilerinin, tabii ki belirli ölçütler doğrultusunda güncellenmesinin gereği olabileceğini düşünebiliriz. Böylelikle öğrencilerin bu güncel bilgilerden yola çıkarak, konuya ilgilerini arttırabilir ve daha çok örnek aramalarını sağlayabiliriz. Diğer soruda, müzik ders kitaplarında kadın âşık örneğini görmek isterler mi? sorusuydu ve nedenleriyle cevaplamalarını istedim. Çoğu olumlu karşıladı, sebep olarak kız öğrenciler böyle bir örnek görürlerse gurur duyacaklarını ve böylelikle daha sonra kadın âşıkları kendilerine öncü alan örneklerin de olacağını, çoğalabileceğini belirtmişlerdi. Kız öğrencilerin, kadın âşıkları görmek istemelerinin sebepleri arasında, kendilerine güvenlerinin artacağını söylemeleri de sevindiriciydi. Son olarak öğrencilerin cinsiyet ayrımcılığının yapılıp yapılmadığını düşünmelerini istediğim için Öğrendiğiniz türkülerde, müzik ders kitaplarınızda cinsiyet ayrımcılığı olduğunu düşünüyor musunuz? sorusuna cevap aradım. Aldığım cevaplarda görüldüğü gibi çoğunluk hayır dedi. Ancak bu hayır cevabının altında yatan gerçek; kadın aşığın varlığını bilmedikleri için cinsiyet ayrımcılığının da olmadığını düşünmelerine sebep olmuştur kanısındayım. Öğrencilerin bir kısmı doğal olarak kadın âşık örneği görmediklerine göre kadın âşık yoktur ki cinsiyet

6 ayrımcılığı olsun düşüncesiyle cevaplarını yazdılar. %44 gibi yüksek oranda evet diyen öğrenciler ise ki bu ve benzeri cevapların çoğunluğunu kız öğrenciler oluşturuyor; kadınların geçmişten günümüze birçok alanda eşit sayılmadıklarını ve bu sebeple de kitaplarımızda yer almadıklarını, ayrıca televizyonlarda da birçok saz çalan, türkü söyleyen kadın var öyleyse neden kadın âşık da olmasın düşüncelerini yazarak cinsiyet ayrımcılığı yapılıyordur dediler. Öğrencilerin verdikleri cevapların pasta diliminde gösterilmesi 21% doğru tanımlayan öğrenciler yok var 100% 79% 1. sorunun yüzdelik dilimi 2. sorunun yüzdelik dilimi 13% 3% 3% evet hayır olblr 56% 41% var yok olabilir 84% 3. sorunun yüzdelik dilimi 4. sorunun yüzdelik dilimi Öğrencilerin düşündürücü, sorgulayıcı cevapları sonucunda; sunulan bilgilerin ve örneklerin çeşitliliğinin, bilgilerin güncellendirilmesinin, öğrencinin kişiliğinin gelişimine katkıda bulunan, kültüre ilişkin temel fikirleri yansıtan ders kitaplarında ki yazılı metin ve görsel malzemelerde verilen örneklerde kadın-erkek eşitliğine dikkat edilmesinin önemini vurguluyoruz.

7 Öğretmenlerin kendi uygulamalarına ve eğitim ortamına sorgulayıcı biçimde yaklaşmalarını hedefleyen bu çalışma kapsamında, öğretmenler de görüşmemizde düşündürücü cevaplar verdiler. Sevindirici sonuçlardan biri de bu konuyu daha önce düşünmediklerini ama bundan sonra araştıracaklarını ve onlarda bir merak uyandırdığını söylemeleri oldu. Kısa zamanda elde edilen bu olumlu sonuç hedeflerimizden bir tanesiydi. SONUÇ Günümüzü incelediğimizde görüyoruz ki örnek verebileceğimiz birçok kadın âşık var. Bildirime konu olan, yaşayan kadın âşıklarımız sazla, şiirle tanışmışlar, gönül vermişler ve bu gelenek içinde var olmaya çalışmışlar. Ama kolay olmamış var olma çabaları. Kadın olmanın getirdiği yükümlülükler dönüm noktaları diyebileceğimiz dönemlerde engel olmuş. Kadın âşıklar konusunu incelerken amacım sadece âşıklık konusu üzerinde yoğunlaşmaktı böyle gerekecek diye düşünüyordum ama kadınlık söz konusu olunca bir eşitsizlik ve cinsiyet konusu gündeme gelmemesi mümkün değildi. Bu çok geniş konuyu daraltmam gerekiyordu. İTÜ TMDK dan hocam Yrd. Doç. Dr. Recep Uslu nun önerisiyle konuya lise müzik ders kitaplarıyla başladım. Gerek verdiği öneriyle gerekse bu yazının oluşumunda katkılarından dolayı burada teşekkürü borç bilirim. Bu düşüncelerle lise müzik ders kitaplarında kadın aşığa dair bilgi var mı? Yoksa neden yok? Sorularına cevap aradım. Çalışmamız sonucunda, eğitim sisteminde müzik ders kitaplarının içeriklerinde kadın-erkek eşitsizliğinin boyutlarını belli bir ölçüde görmüş olduk. Toplumsallaşma adına, bu durumun doğuracağı sonuçların olumlu olmayacağı ortadadır. Bireylerin toplumsallaştırılmasında ders programlarının, ders materyallerinin toplumsallaşma bilincini kadın-erkek eşitliğini destekleyecek şekilde düzenlenmesi bu sürece önemli katkılar sağlayacaktır. Öğrencilere verilen örneklerin çeşitliliği eğitim süreçlerinde öğrenmelerine destek sağlayarak onları düşündürecektir. Verilen cevaplarda destekliyor ki özellikle kız öğrencilerin

8 özgüvenlerinin arttırılmasında, kültürlerini temsil eden bu örnekler önemli katkılar sağlayacaktır. Bu çalışmanın sonucunda; eğitimcilerin, öğrencilerin ve kitap yazarlarının dikkatini bu konu üzerine çekmektir amacımız. Müzik eğitimine gönül vermiş, emek vermiş eğitimcilerimizle fikirlerimizi paylaşmak ve küçük de olsa bu yolda bir ışık yakmak en önemli hedeflerimizdendir.

9 KAYNAKÇA Koray, Meryem, Türkiye de Kadınlar, Türkiye nin Sorunları Dizisi, Yeni Yüzyıl Kitaplığı Pingel, Falk, Ders Kitaplarını Araştırma ve Düzeltme Rehberi, İstanbul, Unesco, Tarih Vakfı, Kasım Tanrıöver, Hülya Uğur, Ders Kitaplarında İnsan Hakları Tarama Sonuçları, Ders Kitaplarında Cinsiyet Ayrımcılığı, İstanbul, Tarih Vakfı, Kasım Tüfekçi, Nida, Âşıklarda Müzik Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 42 Seminer Kongre Bildirileri Dizisi: Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri 3. Cilt basın yayın Yüksekokulu, Çınar, Sevilay, Türk Halk Müziğinde Kadın Ozan Geleneği, Bitirme Çalışması, Danışman: Öğr. Gör. İrfan Kurt, İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Musikisi Devlet Konservatuarı, İstanbul, Ağustos 2002.