Yeni Kurulan Yerleşim Alanlar ı ndaki Tar ımsal Yap ı lar ın Analizi*

Transkript

1 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2004, 10 (2) Yeni Kurulan Yerleşim Alanlar ı ndaki Tar ımsal Yap ı lar ın Analizi* H. Eylem POLAT' Metin OLGUN' Geliş Tarihi: Özet: Bu çal ışmada, Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü taraf ı ndan baraj alt ı nda kalan, orman içinde bulunan ve göçebe yaşayan topluluklar için kurulan yeni yerle şim alanlar ı ndaki tar ımsal üretim amaçl ı yap ı lar ı n yap ı sal ve fonksiyonel planlama özellikleri yönünden yeterlilik durumlar ı ara ştı r ı lm ış ve sorunlar ı belirlenmeye çal ışı lm ışt ı r. Çal ışma, Diyarbak ı r ve Hatay illerinde bulunan toplam 12 yerle şim alan ı ndaki 7 farkl ı tip proje uygulanan 120 tar ı m i şletmesinde yürütülmü ştür. Tar ı m işletmeleri, konut ve tar ımsal üretim amaçl ı yap ı lardan olu şmaktad ı r. Araşt ı rma s ı ras ı nda, tar ımsal üretim amaçl ı yap ı lar ı n hayvan bar ı nağı olarak kullan ı ld ığı, büyükba ş ve küçükba ş hayvan yetiştiricili ği yap ı ld ığı belirlenmi ştir. Ara şt ı rmada tar ımsal üretim amaçl ı yap ı lar ı n tamamen kapal ı olarak planland ı klar ı ve hayvanlar ı n çevresel ve fonksiyonel isteklerini yerine getirmekten uzak 'olduklar ı belirlenmi ştir. Ara şt ı rma sonucunda yörelerin iklim ko ş ullar ı ve literatür bilgileri gözönünde tutularak, mevcut tip proje boyutlar ı ve yeti ştiricilik çe şidine göre uygun düzenlemeler yap ı lm ış ve uygulamaya yönelik öneriler geli ştirilmeye çal ışı lm ışt ı r. Anahtar Kelimeler: k ı rsal yerle ş im, k ı rsal konut, hayvan bar ı naklar], çevre ko ş ullar ı Analysis of Farm Structures in New Settlement Areas Abstract: In this study, the sufficiency of structural and functional planning features of farm structures which were constructed for whose village were under dam reservoir or in a forest and who lives like nomadics by General Directorate of Rural Affairs in new settlement areas were investigated and tried to determine their problems. The study was conducted on 120 agricultural enterprises which were applied 7 different agricultural enterprises projects in 12 new settlement areas which were in Diyarbak ı r and Hatay. Agricultural enterprises are existed a farm house and a farm structure. During the research, ıt was determined that the farm structures was used for cattle and sheep housing. During the study, it was determined that all the farm structures were closed and were far from satisfying the environmental and functional requirements of the animals. At the end of the study, according to the climatic conditions of the regions and literature review, it was tried to improve appropriate tie- stall type cattle barns and closed sheep barns housing plans on existing structures. Key Words: rural settlement, farm house, animal buildings, climatic conditions Giriş Ülkemizde, k ı rsal bölgelerde sosyo ekonomik ve fiziki alt yap ı ko şullar ı n ın yetersiz olmas ı, özellikle son y ıllarda k ırsal bölge ya şam ı n ı n çekiciliğini kaybetmesine ve k ı rsal bölgelerden kentlere do ğru olan göçün artmas ı na neden olmu ştur. Bu durum kentlerde çarp ı k bir şehirle şmeye ve tar ımsal üretimin önemli düzeyde azalmas ı na yol açm ışt ı r. Tüketici konumundaki nüfusun sürekli olarak artmas ı, hiç de istenen bir geli şme değildir. Tar ı m i şletmelerine daha rantabl üretim yapabilecekleri olanaklar ın sunulmas ı, bu olumsuz geli şmelerin önlenebilmesi yönünden büyük önem ta şı maktad ı r. Bunun için de faaliyetlerini sürdüren i şletmelerde özellikle üretim amaçl ı kullan ılan yap ı lar ın en uygun şekilde ıslah edilmesi, yeni kurulacak i şletme yap ı lar ı n ın da planlama ilkelerine uygun tasarlanmas ı gerekmektedir. Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü, 1996 y ı l ı itibariyle, baraj alt ında kalan, orman içinde bulunan, göçebe olarak ya şayan ve göçmen gruplar için Adana, Ayd ı n, Burdur, Çanakkale, Çank ı r ı, Diyarbak ır, Elaz ığ, Hatay, izmir, Kahramanmara ş, Konya, Malatya, Şanl ıurfa ve Van illerinde toplam 38 adet tar ımsal üretim amaçl ı yeni yerle şim alanlar ı projelerini gerçekle ştirmektedir. Kurulan yeni yerle şim alanlar ı n ın %16's ı Diyarbak ır, %40'1 da Hatay illerinde bulunmaktad ı r. Ara şt ı rmada Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü Köy içi inşaat Dairesi Ba şkanl ığı taraf ından Diyarbak ı r ve Hatay illerinde olu şturulan yeni yerle şim alanlar ındaki tar ı msal yap ılar ın yap ısal ve fonksiyonel aç ıdan analizlerinin yap ılarak sorunlar ı n ın belirlenmesi ve bu sorunlara çözüm önerilerinin geli ştirilmesi amac ıyla yap ı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Ara şt ırma materyali olarak, Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü'nün, baraj alt ında kalan, orman içinde bulunan ve göçebe olarak ya şayan topluluklar için tar ı msal üretim amaçl ı olarak kurdu ğu yeni yerle şim alanlar ındaki tar ı msal yap ı lar seçilmi ştir. Ara şt ı rma, Diyarbak ı r iline ba ğ l ı 2 ilçe ve 4 köy ile Hatay iline ba ğ l ı 3 ilçe ve 4 köyde yürütülmü ştür. Yeni kurulan bu yerle şim alanlar ı na: Batman, Dicle, Yarseli ve Çat Barajlar ı alt ı nda kalan köylerdeki 530 aile, Beritanl ı göçebeleri olarak bilinen, Diyarbak ır, Elaz ığ ve Ad ıyaman çevresinde ya şayan 663 aile, Dazk ı rl ı, Kerim Güzel, M. Şahin, Halil Deveci, Honaml ı, Hayta ve Sar ıkeçili göçebeleri olarak bilinen, Hatay ve Ad ıyaman çevresinde ya şayan 509 aile ve Hatay'da orman içinde bulunan 131 aile yerle ştirilmiştir. * Yüksek Lisans Tezi'nden haz ı rlanm ışt ı r 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı msal Yap ılar ve Sulama Bölümü-Ankara

2 POLAT, H. E. ve M. OLGUN, "Yeni kurulan yerle şim alanlar ı ndaki tar ı msal yap ı lar ı n analizi" 223 Ara şt ı rma, tar ı m i şletmelerinin seçimi, arazi çal ışmalar ı ve büro çal ışmalar ı olmak üzere üç a şamada yürütülmü ştür. Tar ım işletmelerinin seçimi: Çal ışmada, öncelikle Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü Köy içi in şaat Dairesi Ba ş kanl ığı 'ndan tar ı msal amaçl ı kurulan yeni yerle şim alanlar ı n ı n bulundu ğu bölgeler ve bu yerle şim alanlar ı nda uygulanan tar ı msal i şletme tip projeleri elde edilmi ştir. Yap ı lan incelemelerde yeni kurulan tar ı msal amaçl ı yerle şim alanlar ı n ın Diyarbak ı r ve Hatay illerinde yo ğ unla şt ığı belirlenmi ştir. Bu nedenle ara şt ırma için, Diyarbak ı r ilinde bulunan dört yeni yerle şim alan ı ve Hatay ilinde faaliyete geçti ğ i belirlenen sekiz yeni yerle şim alan ı seçilmi ştir. Bu yerle şim alanlar ındaki tar ı msal üretim amaçl ı yap ı lar ara şt ı rma materyalini olu şturmaktad ı r. Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü taraf ı ndan ayn ı yerle şim alan ı nda her i şletmeye e şit miktarda tar ı m arazisi verildi ğinden i ş letmelerin arazi varl ı klar ı nda bir farkl ı l ı k bulunmamaktad ır. Yerle şim alanlar ı nda uygulanan tar ı msal i şletme tip projeleri ayn ı yerle şim alan ı nda tek tip oldu ğundan konut ve tar ı msal üretim amaçl ı yap ı lar bir i şletmeden di ğerine de ğ i şmemektedir. Bu nedenle, yerle şim alanlar ı na yerle ştirilen ailelerin birey say ı lar ı ve hayvan varl ı klar' tar ım i şletmelerinin seçiminde göz önünde bulundurulmu ştur. Diyarbak ır ve Hatay Köy Hizmetleri il Müdürlüklerinden elde edilen veriler do ğ rultusunda, konut ve tar ı msal üretim amaçl ı yap ı lar ı n yeterlili ğ ini belirlemek için her yerle şim alan ı nda aile birey say ı lar ı ile hayvan varl ı kiar ı değ i şkenlik gösterenlerden 10'ar tar ı m i ş letmesi tesadüfi olarak seçilmi ştir. Arazi çal ışmalar ı : Ara şt ı rman ı n arazi çal ışmalar ı y ı llar ı aras ı nda yürütülmü ştür. Çal ış man ı n tüm i şletmelerde homojen olarak yürütülebilmesi için konut ve tar ı msal üretim amaçl ı yap ı lar ı n yap ı sal ve fonksiyonel özelliklerini, sorunlar ı n ı ve gereksinimlerini içeren bir anket formu düzenlenmi ştir. Anket çal ış mas ı n ı n yan ı s ı ra, ölçme, gözlem, kroki çizimi ve çekilen foto ğ raflarla i şletmelerin genel özellikleri saptanmaya çal ışı lm ışt ı r. Büro çal ışmalar ı : Arazi çal ış malar ı sonucunda elde edilen verilerden ve çizilen planlardan yararlan ı larak ara şt ı rman ın yap ı ld ığı konut ve hayvan bar ı naklar ı na ili şkin mevcut durum de ğerlendirmesi; hayvan bar ı naklar ı nda çevre ko şullar ı n ı n yeterlili ğ i ve planlama ilkelerine uygunlu ğu, konutlarda planlama ilkelerine uygunluk yönünden yürütülmü ştür. Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü hayvan bar ı naklar ı nda bulunan s ığı rlar ı n ortalama canl ı a ğı rl ı klar ı 500 kg, koyunlar ın ise 60 kg olarak al ı nm ışt ır. Hayvan bar ı naklar ı nda uygun çevre ko şullar ı n ın sa ğlanmas ı hesaplar ı nda, uygun bar ı nak içi s ı cakl ığı k ış ko şullar ı nda 10 C, yaz ko şullar ı nda ise d ış projeleme s ıcakl ığı ndan 1-3 C daha fazla olarak belirlenmi ştir. Oransal nem ise %80 olarak al ı nm ışt ı r. Ortama verilen ı s ı miktarlar ı ; k ış mevsiminde süt s ığı r ı için 890 kcal/h, besi s ığı r ı için 980 Kcal/h ve koyun için ise 120 Kcal/h, yaz mevsiminde ise s ı ras ıyla, 820 Kcal/h, 895 Kcal/h, ve 110Kcal/h, ortama yay ı lan su buhar ı miktarlar ı ; k ış mevsiminde süt s ığı r ı için 300 g/h, besi s ığı r ı için 330 g/h, koyun için ise 40 g/h, yaz mevsiminde ise s ı ras ıyla 815 g/h, 895 g/h ve 110 g/h olarak al ı nm ışt ı r (Anonymous 1984). Çevre denetimine ili şkin hesaplamalarda d ış proje s ı cakl ı klar ı ve oransal nem de ğerleri için Olgun (1997)'da belirlenen de ğerler kullan ı lm ışt ı r. Is ı dengesi hesaplar ı, Humbarac ı (1981), McCurdy et.al. (1984), Balaban ve Şen (1988) ve Olgun (1991)'da verilen eşitlik ve temel ilkelere göre yap ı lm ışt ı r. Gerekli minimum ve maksimum havaland ı rma kapasiteleri ve hava ak ı m h ı z ı Balaban ve Şen (1988) ve Ekmekyapar (1988)'da verilen e şitlikler ve temel ilkelere göre hesaplanm ışt ı r. Ayd ınlatma sistemleri ve yeterlilik durumlar ı n ı n belirlenmesinde, Balaban ve Şen (1998) ve Yavuzcan (1994)'da belirtilen temel ilke ve e şitliklerden yararlan ı lm ışt ı r. Ba ğ l ı durak detaylar ı n ı n geliştirilmesinde Noton (1982), Bengtsson and Whitaker (1986), Anonymous (1989) ve Olgun (1991)' da verilen ilkelerden yararlan ı lm ış ve detay çizimler gerçekle ştirilmi ştir. Küçükba ş hayvan yeti ştiricili ğinin yap ı ld ığı i şletmeler için, bölmelere konulacak koyun say ı s ı n ı n belirlenmesinde ve kullan ı lacak ekipmanlar ın olu şturulmas ı nda Anonymous (1982) ve Slade and Stubbings (1994)' deki esaslardan yararlan ı lm ış ve gerekli detay çizimler gerçekle ştirilmi ştir. Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü yerle şim alanlar ı nda uygulanan tip projelerin, kesit ve detaylar ı n çiziminde AUTOCAD çizim paket program ı kullan ı lm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Ara şt ırman ın yürütüldü ğü yeni kurulan yerle şim alanlar ı nda yedi farkl ı tipte tar ı msal i şletme projesi uygulanm ışt ı r. Uygulanan 1 nolu tip proje Diyarbak ı r Bismil Çeltikli, Hatay Merkez Hasanl ı (2) ve Hatay Hassa Gülp ı nar, 2 nolu tip proje Hatay Merkez Ayakl ı, 3 nolu tip proje Diyarbak ı r Bismil Alibeyköy ve Tepekonak, 4, 6 ve 7 nolu tip projeler Hatay K ı r ı khan Karata ş (3) ve 5 nolu tip proje ise Diyarbak ı r Çinar Göktepe köylerinde olmak üzere toplam 12 yeni yerle şim alan ı nda gerçekle ştirilmi ştir. Tar ı m i şletmelerindeki binalar ı n birbirlerine göre olan durumlar ı ; 1 nolu tip projede tar ı msal yap ı konuta biti şik, 2 nolu tip projede konut iki katl ı ve alt katla tar ı msal yap ı ayn ı çat ı alt ı nda, 3 nolu tip projede tar ı msal yap ı ve konut ayn ı çat ı alt ı nda, 4, 6 ve 7 nolu tip projelerde tar ı msal yap ı alt katta konut üst katta, 5 nolu tip projede ise tar ı msal yap ı ve konut ayr ı binalar şeklindedir. Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü yerle şim alanlar ı nda uygulanan tip projelerde 5, 6 ve 7 nolu projeler d ışı nda tar ı msal üretim amaçl ı yap ı lar ı n hangi amaca yönelik olarak planland ığı belirtilmemi ştir. Tar ı msal üretim amaçl ı yap ı lar ı n hayvan bar ı naklar ı olarak kullan ı ld ı klar ı ve bar ı naklarda büyükba ş ve küçükba ş hayvan yeti ştiricili ğ i

3 224 TARIM BILIMLERI DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 2 yap ı ld ığı, ara şt ı rman ı n arazi çal ışmalar ı s ıras ı nda belirlenmi ştir. Uygulanan tip projeler, ayn ı yerleşim alan ı nda tek tip oldu ğundan hayvansal üretim yap ı lar ı planlan ı rken, i şletme sahiplerinin hayvan varl ı klar' dikkate al ı nmam ışt ı r. Bunun bir sonucu olarak da, ara şt ı rman ın yürütüldü ğü tar ı m işletmelerinin %10'unda i şletme sahiplerinin mevcut bar ı na ğın yan ına ya da i şletme parselinin herhangi bir yerine kendi olanaklar ı ile ek hayvan bar ı naklar ı yapt ıklar ı belirlenmi ştir. Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü tar ım işletmeleri büyükbaş hayvan varl ıklanna göre değerlendirilecek olursa; ilk s ırada %28.3'lük oranla 4-6 ba ş hayvan bar ı nd ıran tar ı m işletmeleri bulunmaktad ır. Bunu s ı ras ıyla, ba ş (%24.2), 7-9 ba ş (%19.2), 1-3 ba ş (%18.3), baş (%5.8), ba ş (%4.2) bar ı nd ı r ılan i şletmeler izlemektedir. Küçükba ş hayvan da ğı l ı m ı aç ı s ından, baş hayvan bar ınd ıran i şletmelerin oran ı %31.0 ile ilk s ırada yer almaktad ır. Bunu s ı ras ıyla, ba ş (%26.8), ba ş (%19.7), 1-5 ba ş (%4.2), 6-10 ba ş (%4.2) bar ı nd ı r ı lan i şletmeler izlemektedir. Planlama sistemleri ve iç detay tasar ı mlar ı : Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü hayvansal üretim yap ılar ı n ı n tamam ı kapal ı tiptedir. Ah ır olarak kullan ılan yap ılarda dikilme platformu bulunmamaktad ır. S ığı rlar, aralar ı nda hiçbir bölme bulunmadan boyunlar ı na geçirilmi ş bir kanca ile yemliklere ba ğ lanm ış bir şekilde durmaktad ı rlar. Ba ğlama düzeni kullan ı lmad ığından hayvanlara çok fazla hareket şans ı verilmekte, bu da hayvanlar ın birbirini rahats ız etmesine, meme ve bacak yaralanmalar ı riskinin artmas ı na ve hastal ı klar ı n daha kolay yay ı lmas ına neden olmaktad ı r. Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü tar ımsal i şletmelerdeki ah ı rlarda, yem yolu ve servis yoluna rastlanmam ışt ı r. Yem, el arabalar ı ya da kovalarla, hayvanlar ın aras ı ndan geçilerek, yemliklere el ya da kürekle da ğıt ı lmaktad ı r. Yemlikler duvarlara biti şik olarak yerle ştirildi ğinden yem da ğıt ı m ı ve yemliklere yemin bo şalt ı m ı oldukça güç olmaktad ı r. Bu da fazla miktarda yem kayb ı n ı ortaya ç ı karmaktad ır. Yemlikler betondan (%28.6) ve ah şaptan (%14.3) sabit olarak ya da ah şaptan ta şınabilir (%57.1) olarak yap ı lm ışlard ır. incelenen i şletmelerin %38'inde i şletme sahipleri bar ı nak içindeki sabit yemliklere ek olarak, bar ı nak d ışı nda, ah şaptan yemlikler yapm ışlard ı r. Ara şt ı rman ın yürütüldüğü işletmelerde uygulanan tip projelerin %14.3'ünde yemlik bufunmamaktad ır. Yemlik geni şlikleri 0.30 m ile 0.70 m aras ı nda olup 4 ve 5 nolu tip projeler d ışı nda önerilen değerlere uymamaktad ı r. Yemliklerin hayvanlar ın bulundu ğu taraftaki ön yükseklikleri 0.15 m ile 0.40 m aras ında de ğ işmektedir. Yemlik ön yükseklikleri, 1, 2, 3, 6 ve 7 nolu projelerde Olgun (1991)'da önerilen de ğerlerin d ışındad ı r. Hayvanlar ı n bulundu ğu taraftaki yemlik ön yüksekliklerinin önerilen de ğerlerden fazla olmas ı hayvanlar ı n yem yerken boyun ve gö ğüs k ıs ı mlar ı nda yaralanmalara yol açmaktad ı r. Hayvanlar ı n su ihtiyac ı ise plastik kovalar ı n ya da sactan yap ı lm ış trapez kesitli suluklar ı n yemliklerin yan ına konulmas ı ile karşı lanmaktad ı r. Taban ı s ı k ışt ı r ılm ış toprak olarak b ı rak ılan bar ınaklarda yemliklerin çevresi betonla kaplanmad ığı ndan hayvanlar ı n yem yedikleri alan ıslanmakta ve çamurlanma meydana gelmektedir. Ara şt ı rman ı n yürütüldü ğü işletmelerde uygulanan 3, 5 ve 6 nolu tip projelerde idrar kanal ı bulunmaktad ı r. İ drar kanal ı geni şlikleri 0.10 m ile 0.20 m aras ı ndad ı r. Bu değerler Olgun (1991)'da önerilen de ğerlere uymamaktad ı r. Yemlik taraf ından idrar kanal ı na doğru; 3 nolu tip projede %1 e ğim, 5 ve 6 nolu tip projelerde ise %2 eğim verilmiştir. İdrar kanal ına da, kanal uzunlu ğu boyunca yaln ızca 5 nolu tip projede %1 e ğ im verilmi ştir. Bu değerler Olgun (1991)'da önerilen %1 de ğerine uygunluk göstermektedir. idrar kanallar ı n ı n derinlikleri 0.10 m ile 0.20 m aras ında olup Alkan (1969) ve Olgun (1991)'da önerilen de ğerlere uymaktad ı r. İdrar kanal ı olmayan ah ırlarda tabanda bir e ğim olmad ığı ndan hayvan ın yatt ığı yer ıslak kalmaktad ır. Bu durum, hayvan ın ıslanmas ına, bar ınak içerisinde zararl ı gazlar ı n oluşarak hayvanlara ve bar ınak içerisindeki çal ışanlara olumsuz etki yapmas ına ve hayvanlar ın hastalanmas ına sonuçta da verimin dü şmesine neden olmaktad ı r. Ara şt ı rman ı n yürütüldüğ ü hayvansal üretim yap ılar ı nda 6 ve 7 nolu tip projelerin uyguland ığı yap ı larda ah ırdan ayr ı olarak küçükba ş hayvanlar için a ğı l planlanm ışt ır. A ğıl içerisinde koyun ve kuzular için herhangi bir bölme bulunmamaktad ı r. Ağı lda betondan yap ı lm ış sabit veya ta şı nabilir ah şap yemlikler duvara bitişik olarak yerle ştirilmiştir. A ğı llar ın taban ı beton kaplamad ır. Ağıllarda tabana d ışar ı doğru herhangi bir eğ im verilmedi ğinden tabanda su birikintileri ve ı slakl ı klar olu şmaktad ı r. Koyunlar ı n ı slakl ığa karşı hassas olduklar ı düşünülürse bu durum oldukça zararl ı olmaktad ı r. Ağıllarda yemlik geni şlikleri 7 nolu tip projenin uyguland ığı i şletmelerde 0.40 m ile 0.50 m aras ı ndad ı r. Yemliklerin hayvanlar ın bulundu ğu taraftaki yükseklikleri ise 0.30 m ile 0.40 m aras ı ndad ır. Bu de ğerler Tuncay (1993)'da önerilen de ğerlere uygunluk göstermektedir. Uygulanan tip projelerde yemlik boyutlar ı n ın küçükba ş ve büyükbaş hayvanlar için birbirine çok yak ın değerlerde projelendi ği belirlenmi ştir. Halbuki yemlik boyutlar ı büyükbaş ve küçükba ş hayvan türüne göre, hatta ayn ı türdeki hayvanlar ı n irklar ına göre dahi de ğ işmektedir. Yemlik ve suluklar ı n projelenmesinde boyutland ı rma büyük önem ta şı maktad ı r. Yemlik boyutlar ı, yavru hayvanlar ın yemlik içine girip yatmalar ı n ı önleyecek yükseklikte, her hayvan ın rahatça yem yiyebilece ğ i uzunlukta ve geni şlikte olmal ıd ı r. Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü 1, 4 ve 5 nolu tip projelerin uyguland ığı i şletmelerde hiçbir yard ı mc ı tesise rastlanmam ışt ır. Tip proje no 2 ve 3 'te yaln ızca yem odas ı, tip proje no 6'da depo, samanl ık ve yavru hayvan yeri, tip proje no 7'de ise samanl ık ve yavru hayvan yeri planlanm ışt ır. Depo olarak planlanan bölmeyi i şletme sahiplerinin %30'u sa ğım yeri, k ı rk ım yeri ya da hayvan bar ı na ğı olarak kullanmaktad ı r. Ara şt ı rman ın yürütüldüğü ah ırlarda hayvanlar ı n günlük yem ihtiyaçlar ı Kumova ve Alagöz (1991)'de önerilen de ğerler esas al ınarak hesaplanm ış, buna göre yem depolanmas ı için ayr ı lan alanlar ı n büyükba ş hayvan say ısı 10 ve daha fazla olan i şletmelerde yetersiz oldu ğu belirlenmiştir. Hem büyükba ş hem de küçükba ş hayvanlar ın bar ı nd ı r ı ld ığı i şletmelerde planlanan yem

4 POLAT, H. E. ve M. OLGUN, "Yeni kurulan yerleşim alanlar ı ndaki tar ı msal yap ı lar ı n analizi" 225 odalar ı hayvanlar ı n günlük ihtiyac ı n ı karşı layamamaktad ı r. Koyunlar için günlük yem ihtiyaçlar ı Anonymous (1994)'a göre hesaplanm ış ve yaln ızca küçükba ş hayvan bar ı nd ıran i şletmelerde yem odalar ı n ın günlük ihtiyac ı kar şılayabilece ği belirlenmiştir. Yap ı elemanlar ı ve yap ı malzemeleri: Ara şt ı rman ın yürütüldü ğü hayvansal üretim yap ı lar ında bina geni şlikleri 2.60 m ile 5.01 m, bina uzunluklar ı ise 3.64 m ile m aras ında de ğ i şmektedir. Duvar yükseklikleri, 1.75 m ile 3.40 m aras ı ndad ı r. Ah ırlarda mahya yükseklikleri 4.10 m ile 5.03 m aras ı ndad ır. Çat ı eğimleri tek eğimli çat ı larda %17, di ğerlerinde %33'tür. Bu de ğerler Öneş ve Olgun (1989)'da önerilen de ğerler aras ı ndad ı r. Araşt ı rman ı n yürütüldü ğü hayvansal üretim yap ı lar ı nda, hayvan ba şı na dü şen yap ı eleman' yüzey alanlar ı geni ş s ı n ırlar içerisinde de ğ işmektedir. Bunun nedeni, ayn ı tip projenin uyguland ığı hayvansal üretim yap ılar ı nda boyutlar sabit kal ırken, hayvan say ı lar ı n ı n farkl ı l ıklar göstermesidir. Hayvan ba şına dü şen mevcut taban alan ı n ı n, önerilen hayvan ba şına gerekli taban alan ına uygun oldu ğu işletmelerin oran ı %15.2 olarak belirlenmi ştir. Ara şt ı rman ı n yürütüldü ğ ü hayvansal üretim yap ı lar ı n ı n temelleri bireysel kolon temeller şeklindedir. Taban malzemesi olarak, hayvansal üretim yap ı lar ın ı n %71.5'inde s ı k ışt ı r ı lm ış toprak kullan ı lm ışt ı r. Ah ır taban ı 6 ve 7 nolu tip projelerde beton kaplama şeklindedir. Duvarlarda tu ğ la malzeme kullan ı lm ışt ı r. Duvar kal ınl ı klar ı, 7 nolu tip projede 20 cm ve 30 cm, di ğer projelerde ise 20 cm'dir. Incelenen hayvansal üretim yap ı lar ı n ın %29'unda tavan bulunmamaktad ır. Tavan bulunan yap ı larda malzeme olarak ah şap ve betonarme kullan ı lm ışt ı r. Çat ılar oturtma çat ı şeklindedir ve ah şap konstrüksiyonludur. Çat ılarda örtü malzemesi olarak, incelenen yap ı lar ın %85.8'inde marsilya kiremiti, %14.2'sinde ondulin kullan ı lm ışt ı r. Nem yal ıtı m ı amac ıyla da bitümlü kartonlar yerle ştirilmiştir. Uygulanan 2, 4, 6 ve 7 nolu projelerde hayvansal üretim yap ı lar ı konutun alt kat ında oldu ğundan çat ı lar ı yoktur. Kap ı ve pencerelerde doğrama malzemesi olarak ah şap kullan ı lm ışt ı r. Pencereler iki kanatl ı (%28), tek kanatl ı (%14) ve vasisdas (%58 ) tiplerindedir. Pencere boyutlar ı ve pencerelerin yerden yükseklikleri, Öne ş ve Olgun (1989)'da önerilen de ğerlerin alt ında kalmaktad ır. Kap ılara ilişkin boyutsal özellikler Alkan (1969)'da önerilen de ğerlerle uygunluk göstermektedir. Uygun çevre koş ullar ı n ın sağlanmas ı : incelenen hayvansal üretim yap ı lar ında, yap ı elemanlar ı n ın toplam ıs ı iletim katsay ı lar ı ve yap ı elemanlar ında sağlanmas ı gerekli maksimum toplam ıs ı iletim katsay ı lar ı hesaplanm ışt ı r. Kullan ı lan malzeme düzenlerine göre, d ış duvarlarda Kcal/m 2 C h, iç duvarlarda Kcal/m 2 C h, çat ı veya tavanlarda Kcal/m 2 C kap ılarda 3.0 Kcal/m C h, pencerelerde ise 4.5 Kcal/m 4 ı s ı iletim katsay ı lar ı belirlenmi ştir. C h olarak toplam Is ı dengesinin sa ğlanmas ında, yap ı elemanlar ı üzerinde nem yo ğunlaşmas ı n ı önleyebilmek için yap ı elemanlar ı nda sa ğlanmas ı gerekli maksimum toplam ısı iletim katsay ı lar ı hesaplanm ışt ır. Buna göre, Diyarbak ı r ilinde seçilen yerle şim alanlar ında, 1, 3 ve 5 nolu tip projelerin uyguland ığı hayvansal üretim yap ı lar ında yap ı elemanlar ı üzerinde bir nem yo ğunla şmas ı olaca ğı belirlenmi ş,.1 ve 3 nolu tip projelerin uyguland ığı yap ı larda duvar ve çat ılarda maksimum toplam ısı iletim katsay ı s ı 1.80 kcal/m2 C h olarak hesaplanm ışt ır. Di ğer 5 nolu tip projede ise yaln ızca çat ıda bir nem yo ğ unla şmas ı oldu ğ u belirlenmi ş ve çat ıda nem yo ğunla şmas ı n ı önlemek için sa ğlanmas ı gerekli maksimum toplam ı s ı iletim katsay ı s ı 2.00 kcal/m 2 C h olarak hesaplanm ışt ı r. incelenen hayvansal üretim yap ı lar ı nda, havaland ırma yolu ile olu şan ı s ı kay ı plar ı hayvanlar taraf ı ndan üretilen ıs ı n ın %10.5'i ile %29.2'si aras ı nda değ işmektedir. Havaland ırma yolu ile ıs ı kay ı plar ı n ı n artmas ı birim alanda bar ınd ı r ılan hayvan say ıs ı n ı n art ışı ile doğru orant ı l ı d ır. Yap ı elemanlar ı yoluyla kaybolan ıs ı miktarlar ı, hayvanlar taraf ından üretilen ısı miktarlar ı n ı n %11.8'i ile %40.2'si aras ında değ işmektedir. Yap ı elemanlar ından fazla ıs ı kayb ı olmamas ı n ın nedeni hayvan ba şına dü şen yap ı eleman ı yüzey alanlar ı n ı n istenilen değerlerden dü şük olmas ından ve d ış proje s ıcakl ıklar ı n ı n yüksek olmas ından kaynaklanmaktad ı r. incelenen hayvansal üretim yap ı lar ı n ın tümünde k ış ko şullar ı nda,.toplam ı s ı kayb ı n ı n hayvanlar taraf ı ndan üretilen ısıdan daha az olmas ından dolay ı bar ı nak içerisinde bir ı s ı fazlal ığı olu şmaktad ır. Bunun bir nedeni de bar ı naklar ın konutun alt kat ında, konuta biti şik veya konut ile ayn ı çat ı alt ında planlanmas ı d ır. Konuta biti ş ik veya konutla ayn ı çat ı alt ında olan bar ınaklarda ise ortak kullan ılan duvarlarda ısı kayb ı meydana gelmemektedir. Bunun yan ında, Diyarbak ır ve Hatay illerinin d ış ortam havas ı projeleme s ı cakl ı klar ı ile bar ı nak iç ortam s ıcakl ığı aras ı ndaki fark ın çok az olmas ı da bar ınak içerisinde ı s ı fazlal ığı n ı n olu şmas ına neden olmaktad ı r. incelenen hayvansal üretim yap ı lar ı n ı n tümünde doğal havaland ırma sistemi uygulanmaya çal ışı lmaktad ı r. Yaln ızca 3 nolu tip projenin uyguland ığı bar ı naklarda hava ç ı k ışı n ın sa ğlanmas ı için bir adet baca bulunmaktad ı r. Diğer bar ınaklarda ise hava giri ş ve ç ı k ışı pencereler yard ı m ıyla sa ğlanmaya çal ışı lmaktad ır. Yap ı larda pencereler düzensiz bir şekilde, hem k ısa kenar hem de uzun kenarlara yerle ştirilmi ştir. Ara şt ırma s ı ras ı nda bar ı naklar ın %78'inde pencerelerin yaln ızca birinin kullan ı ld ığı, diğerlerinin ta ş, tuğla gibi malzemelerle kapat ı ld ığı belirlenmi ştir. Özelikle k ış mevsimlerinde pencerelerin tümünü kapat ı lmas ı, bar ınak içerisindeki fazla ı s ı, nem ve di ğer zararl ı gaz, toz ve pis kokunun d ışar ı at ılmas ı n ı önleyerek havaland ı rmay ı olumsuz yönde etkilemektedir, K ış mevsimi havaland ı rmas ı için gerekli minimum havaland ırma kapasitesi, havaland ırma h ız ı, hava ç ı k ış aç ı kl ığı alan ı ve boyutlar ı ile say ı lar ı belirlenmi ş, mevcut durumda 3 nolu projenin havaland ırma aç ı kl ığı yeterli, diğerlerinin ise yetersiz kald ığı saptanm ışt ı r. K ış mevsimi için hesaplanan gerekli minimum havaland ırma kapasitesi yaz mevsimi için yeterli olmamaktad ır. Yaz mevsimi için gerekli havaland ırma kapasitesini sa ğlamak ve k ış mevsiminde de hayvan sa ğ l ığı n ı olumsuz etkilememek

5 226 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 2 amac ı yla bu yap ı larda hava ç ı k ış aç ı kl ı klar ı na ayarlanabilir kapaklar yerle ştirilerek do ğal havaland ı rma sistemi olu şturulmal ı d ı r. Mevcut durumda pencere alanlar ı n ı n taban alanlar ı na oranlar ı 1/12 ile 1/50 aras ı ndad ı r. Buna göre 5 ve 6 nolu tip projelerin uyguland ığı hayvansal üretim yap ı lar ı nda pencere alanlar ı önerilen ayd ı nlatma değerlerinden daha fazla olmaktad ır. Di ğerlerinde ise pencere alanlar ı ayd ı nlatma için yetersiz kalmaktad ı r. Pencere alanlar ı n ı n fazla olmas ı, ayd ı nlatma için uygun olsa da binadan kondüksiyon yolu ile olan ı s ı kayb ı n ı artt ı rmaktad ı r. Önerilen de ğerlerden daha az pencere alan ı na sahip bar ı naklarda ise do ğal ayd ı nlatmada etkinlik sa ğ lanamaz. Ampul kullan ı lan bar ı naklarda elektriksel güç 1.37 W/m 2 ile 5.13 W/m 2 aras ı nda de ğ i ş mektedir. Flouresans kullan ı lan bar ı naklarda ise bu de ğer 1.67 W/m 2 ile 2.16 W/m 2 aras ında değ i şmektedir. Bu de ğ erler önerilen ayd ı nlatma de ğerlerinden dü şük olmaktad ı r. Incelenen hayvansal üretim yap ı lar ı nda lamaalar ın düzensiz bir şekilde bar ınak içine yerle ştirilmesi sonucu ayd ı nlatma gücü de azalmaktad ı r. Sonuç ve Öneriler Ara şt ı rman ı n yürütüldü ğü tar ı m i şletmelerine ili şkin öneriler getirilirken Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğ ü Köy içi in şaat Dairesinin tar ı msal iskan amaçl ı olarak i şletmeler için geli ştirdi ği tip projelerin boyutsal özelliklerine ve mevcut durumda i şletmelerin üretim faaliyetlerine ba ğ l ı kal ı nmaya özen gösterilmi ştir. Önerilerin geli ştirilmesinde her tip proje ayr ı ayr ı değerlendirilmi ş ve yeniden düzenlenen taban planlar ı ile gerekli detaylar Şekil 1. Şekil 2 ve Şekil 3'te verilmi ştir. Ara şt ı rma s ı ras ı nda uygulamada tar ı msal üretim amaçl ı yap ı larda süt ve besi s ığı r ı ile koyun yeti ştiricili ğinin ayr ı ayr ı veya birlikte yap ı ld ığı belirlenmi ştir. Ancak bu yap ılarda hayvan yeti ştiricili ği için gerekli detay taban düzenlemesi yap ı lmad ığı ndan hayvan sa ğ l ığı ve günlük i şlerin yürütülmesi yönünden çe şitli sorunlarla karşı la şı ld ığı görülmü ştür. Özellikle büyükba ş hayvan yeti ştiricili ğinin yap ı ld ığı işletmelerde, beton bir yemli ğ in yap ı ld ığı ve hayvanlar ı n bu yemli ğe bir zincirle ba ğ lanarak bağ l ı durakl ı sistemin uygulanmas ına çal ışı ld ığı belirlenmi ştir. Ancak bu şekildeki uygulama, ba ğ l ı durakl ı sistem için gerekli tüm unsurlar ı yap ısal ve boyutsal aç ı dan tam olarak içermedi ğinden, üretim yönünden başar ı s ızl ığa yol açmaktad ı r. Di ğer taraftan i şletmeler küçük aile tipi i ş letmeler olup, bu yap ı larda bar ı nd ı r ı lan büyükba ş hayvan say ı s ı genellikle 4-10 ba ş aras ı nda de ğ i şmektedir. Bu nedenlerden dolay ı, büyükba ş hayvan yeti ştiricili ğ i ile u ğ raşan işletmeler için ba ğ l ı durakl ı sistem önerilmi ştir. Ba ğ l ı durakl ı sistem, hayvanlar ı n bireysel olarak izlenmesi, bak ı m ı n ı n yap ı lmas ı ve verimlerinin de ğ erlendirilmesi yönünden avantajlar ı olan bir sistemdir. Ancak tip proje no 2'de kullan ı labilir taban boyutlar ı, ba ğ l ı durakl ı sistemin uygulanmas ı na olanak vermemektedir. Bu nedenle i ş letme alan ı n ı n s ığı r yeti ştiricili ğ i için kullan ı lmas ı durumunda serbest sistem tasar ı m ı önerilmi ştir. Küçükbaş hayvan yeti ştiricili ğinin yap ı ld ığı i şletmeler için ise, koyunlar ın bölmelerde gruplar halinde bar ı nd ı r ı laca ğı varsay ı lm ış, kullan ılacak ekipmanlar ı n yeti ştirme dönemine ba ğ l ı olarak, portatif olaca ğı dü şünülmü ştür. Uygulanan tip projelerde, planlama yap ı l ı rken yard ı mc ı tesisler için yeterli alan b ı rak ı lmad ığı belirlenmi ştir. Bu nedenle yeti ştiricilik koluna göre yard ı mc ı üniteler için ek tesislere gereksinim duyulmaktad ı r. Tip projelere öneriler getirilirken, mevcut boyutlara ba ğ l ı kal ı nd ığı ndan yard ı mc ı üniteler için çok amaçl ı bölmeler planlanm ışt ı r. Bu bölmelerin yeti ştiricili ğ in çe şidine göre; alet ekipman odas ı, yem odas ı, buza ğı bölmesi, süt odas ı, hasta hayvan odas ı gibi iste ğe ba ğ l ı olarak kullan ı lmas ı na olanak sağlanm ışt ı r. Hayvan bar ı naklar ı nda kap ı lar ı n alan kayb ı yaratmamas ı ve daha fonksiyonel kullan ı labilmesi için d ışa aç ı lmas ı veya sürgülü yap ı lmas ı önerilmektedir. Bar ı nak içerisinde hava cereyan ı n ı en az düzeye indimek ve özellikle k ış aylar ı nda hayvanlar ı n direk olarak so ğ uk hava ile temas ı n ı önlemek amac ıyla pencerelerin vasisdas tipinde seçilmesi uygun görülmü ştür. Tip proje no 2, 4, 6 ve 7'de konut ve tar ı msal üretim amaçl ı yap ı altl ı üstlü olarak planlanm ışt ı r. Tar ı msal üretim amaçl ı yap ı n ın üstünde konut bulundu ğ undan havaland ı rma sistemi yönünden çe şitli sorunlar ortaya ç ı kmaktad ı r. Nitekim arazi çal ışmalar ı nda da belirlendi ğ i gibi kirli havan ı n d ışar ı ya at ı lmas ı için herhangi bir aç ı kl ı k bulunmad ığı ndan bar ı nak içerisinde tozlu ve rahats ız edici bir ortam olu şmaktad ı r. Ülkemiz ko şullar ı nda büyükba ş ve küçükba ş hayvan yeti ştiricili ği için do ğ al havaland ı rma sistemi önerilmektedir. Ancak bu sistemin ba şar ıya ula şabilmesi için hava ç ı k ış aç ı kl ı klar ı n ı n uygun bir şekilde planlanmas ı gereklidir. Mevcut durumda i şletme alan ı n ı n tavan sistemi ayn ı zamanda konutun dö şemesi oldu ğundan. hava ç ı k ış aç ı kl ığı n ın planlanmas ı olanaks ızd ı r. Bu nedenle kirli havan ı n d ışar ı ya at ı labilmesi için mekanik havaland ı rma sisteminin kullan ı lmas ı zorunlu olmaktad ı r. Yeterli havaland ı rma, uygun şekilde, duvar üzerine yerle ştirilen emici tipteki fanlar ve kar şı cephede de temiz hava giri şi sa ğlayacak vasisdasl ı pencerelerle sa ğlanabilir. Do ğal havaland ı rman ın sağ lanabildi ğ i bar ınaklarda ise belirlenen havaland ı rma kapasiteleri doğ rultusunda, gereksinim duyulan havaland ı rma baca say ı lar ı bir tek bacan ı n 40x40 cm kesitinde olacak şekilde hesaplanm ışt ı r. Hayvan bar ı naklar ında yeterli bir ayd ı nlatman ı n sa ğlanabilmesi için yap ılan hesaplamalarda 3 nolu tip projede ek pencereye gereksinim duyuldu ğ u belirlenmi ştir. Sonuç olarak, uygulanan tip projeler için öneriler getirilirken en az maliyet ve en az tadilat ile bar ı naklar ı n daha fonksiyonel olarak kullan ı labilmesi öngörülmü ştür. Yeti ştiricilik koluna göre yard ı mc ı tesislerin planlanmas ı için ek yap ı lara gereksinim duyuldu ğu da görünen bir gerçektir.

6 114 ID21 2 BAS SUT VEYA BESI 7 BAS BIR KUZULU KOYUN PO LAT, H. E. ve M. O LG UN, "Yeni kurulan yerleş im ala nl ar ı ndaki tar ı msal ya p ı l ar ı n analizi",l j,.pq je b BAS SUT VEYA SESI SIGIRI 9 BAS BIR KUZULU KOYUN 4 BAS SUT VEYA RESI SIGIRI 12 BAS 1 KUZULU KOYUN PROJE NO 1, 2, 5 OLCEK 1/150 MEVCUT DURUM SEKIL 1. ONERI PROJE NO I, 2, 5 ONERILEN DURUM KALDIRILMASI ONERILEN YAPI ELEMANLARI N)

7 ıwce 17, 40' ım aa , \ \ 3 3 -,...r.,=,...=eıg --,-_, alliairill MUTFAK S. 8.73n ANTRE S n I-, EBEVEYN YAT El SI ii ISLETH YATAK ODASI S 1195 n SALON S COCUK Y U S YEN ODASI , 2 IIİİIİI. enli N SEKIL 2. ONERI PROJE NO 3, 4 Im 4/ ( im 2 BAS SUT VEYA BESI SIGIRI 9 BAS BIR KUZULU KOYUN ı'm I, 3 4 BAS SUT VEYA BESI SIGIRI 10 BAS BIR KUZULU KOYUN PROJE NO 3, 4 OLCEK 1/150 MEVCUT DURUM ONERILEN DURUM KALDIRILMASI ONERILEN YAPI ELEMANLARI TARIM B İ L İ MLE R İ DERGISI 2004, Cilt 10, S ay ı 2

8 0 0 M co O r- C Z CD c 2 (D (D iıt Ir; fml 3. 3 " i "1414,-" 1 A") 1 " P.) N. 6 BAS SUT VEYA BESI SIGIRI 16 BAS BIR KUZULU KOYUN 5 BAS SUT VEYA HES! SIGIRI 16 BAS BIR KUZULU KOYUN PROJE NO 6, 7 OLCEK 1/150 MEVCUT DURUM SEKIL 3. ONERI PROJE NO 6, 7 ONERILEN DURUM K ALDIRILMASI ONERILEN YAPI ELEMANLARI

9 230 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 2 Kaynaklar Alkan, Z Zirai in şaat. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı :65, Erzurum. Anonymous, Farmstead planning handbook. Midwest Plan Service, MWPS-2, lowa State Universty, 43, Ames, lowa. Anonymous, Sheep housing and equipment handbook. MWPS-3, Third Edition, Midwest Plan Service, Ames, lowa. Anonymous, Climatization of animal houses. Commission Internationale du G'enie Rural, Belgium. Anonymous, Dairy housing and equipment handbook. Midwest Plan Service, MWPS-7, lowa state University, Ames, lowa. Anonymous, Agricultural standards. ASAE, , Michigan, USA. Balaban, A. ve E. Şen, Tar ı msal Yap ı lar. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı : 1083, Ders kitab ı, Ankara. Bengtsson, L. P. and J. H. Whitaker, Farm structures in tropical climates. Food and Agricultural Organization of the United Nations, Rome. Ekmekyapar, T Hayvan bar ı naklar ı nda çevre koşullar ı n ı n düzenlenmesi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak., Erzurum. Humbarac ı, İ Yap ı lar ı n ı s ı ekonomisine uygun projelendirilmesi. Y ı lmaz ofset Bas ı mevi, Istanbul. Kumova, Y. ve T. Alagöz, Planning farmstead and dairy barn systems. Yabanc ı uyruklu ö ğ rencilere hayvan bar ı naklar ı n ı n planlanmas ı seminer notu, Ayd ı n. Noton, N. H Grain storas types and construction farm buildings. Information Centre, Stoneleigh, Kenilworth, 7-10, Warwichshire. Olgun, M Tar ı msal In şaat ve Hayvan Bar ı naklar ı. T.C. Ziraat Bankas ı Eğitim ve Organizasyon Müdürlü ğ ü, Ankara. Olgun, M Ülkemizde hayvan bar ı naklar] için iklimsel tasar ı m değerlerinin belirlenmesi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı : 1488, Bilimsel Ara şt ı rmalar: 815, 73, Ankara. Öneş, A. ve M. Olgun, Tar ı msal yap ı larda planlama ve projelendirme kriterleri. Bay ı nd ı rl ı k ve iskan Bakanl ığı Bülteni, 104, 27-35, Ankara. Slade, C. F. R. and L. Stubbings Sheep housing. C.M. Wathes ve D.R. Charles (ed.). Livestock Housing CAB International, Wallingford, U.K. Tuncay, O Koyunculukta beslenme ve bar ı naklar. Tigem Dergisi. Y ı l : 8, 48, Ankara. Yavuzcan, G Tar ımsal Elektrifikasyon. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı, 677, Ankara. İleti şim adresi: H. Eylem POLAT Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı msal Yap ı lar ve Sulama Bölümü-Ankara Tel: / eylem.polat@agri.ankara.edu.tr Mc Curdy, A., W. W. Insh and R. G. Light, Ventilating ı nsulated dairy buildings. The Pensylvania State University, College of Agriculture, Extension Service, University Park, Pensylvania.