TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ UYGULAMALI (KLİNİK) PSİKOLOJİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ UYGULAMALI (KLİNİK) PSİKOLOJİ ANABİLİM DALI DEPRESYON VE ALZHEİMER TANILI GRUPLAR İLE NORMAL ÖRNEKLEMDE KİŞİSEL VE TOPLUMSAL OLAYLARA İLİŞKİN OTOBİYOGRAFİK BELLEK ÖZELLİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ FATMA UÇAR YÜKSEK LİSANS TEZİ 2007, ANKARA

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ UYGULAMALI (KLİNİK) PSİKOLOJİ ANABİLİM DALI DEPRESYON VE ALZHEİMER TANILI GRUPLAR İLE NORMAL ÖRNEKLEMDE KİŞİSEL VE TOPLUMSAL OLAYLARA İLİŞKİN OTOBİYOGRAFİK BELLEK ÖZELLİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ FATMA UÇAR YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN DOÇ. DR. NURHAN ER 2007, ANKARA

3 i TEŞEKKÜR Bu araştırmanın tamamlanması aşamasında birçok kişinin desteği oldu. Öncelikle çalışmanın her aşamasında yanımda olan, yol gösteren, benimle bilgisini ve emeğini paylaşan, kendisinden çok şey öğrendiğim sevgili hocam Doç. Dr. Nurhan Er e teşekkür etmek istiyorum. Uzmanlık yolunda yanımda olan ve bana bu fırsatı tanıyan bütün hocalarıma başta Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Nesrin Hisli Şahin e çok teşekkür etmek istiyorum. Daha sonra ölçeklerin doldurulması aşamasında katkıları olan değerli katılımcılara ve bu katılımcılara ulaşmamı sağlayan değerli hocalarım Doç. Dr. Ayşe Bingöl ve Doç. Dr. Elif Kabakçı ya teşekkür ederim. Zevkli ama bir o kadar da zahmetli olan bu süreçte beni yalnız bırakmayan sevgili ailem ve arkadaşlarım vardı. Öncelikle benden manevi desteğini hiç esirgemeyen sevgili aileme teşekkür ederim. Ayrıca hem bu aşamada hem de derslerimizin devam ettiği aşamada bana her açıdan destek olan çok değerli arkadaşlarıma özellikle B. Meriç Onbaşıoğlu na, Nil Adalı ya, Hilal Eyüpoğlu na ve Gül Alpar a da çok teşekkür ederim. Ayrıca enstitü ile ilgili bütün işlerimizi büyük bir özveri ile yürüten sayın Hasan Demirel e teşekkür etmeyi borç bilirim. Son olarak çalışmanın yine her aşamasında desteklerini hep hissettiğim ve karamsarlığa düşmeme asla izin vermeyen Murat Boyraz ve Beyhan Uçar a özellikle teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca bu günlere gelmemi sağlayan ve bana emek veren bütün hocalarıma da çok teşekkür ederim. Sevgi ve saygılarımla Fatma UÇAR

4 iii İÇİNDEKİLER Teşekkür... i İçindekiler... ii Tablolar Listesi... xi Şekiller Listesi... xv 1. GİRİŞ Kişisel Olaylara İlişkin Otobiyografik Bellek Otobiyografik Belleğin Özellikleri Otobiyografik Anılarda Dikkatin Daralması: Tünel Bellek Otobiyografik Bellek Çalışmalarında Kullanılan Araştırma Yöntemleri Günlük Tutma Çalışmaları İpucu Kullanılarak Yapılan Çalışmalar Otobiyografik Anıların Organizasyonu Otobiyografik Anıların Yaşam Boyu Dağılımı Anıların Anılara Karışımı: Zihin Bulanıklığı Toplumsal Olaylara İlişkin Otobiyografik Bellek Alzheimer Hastalığı Beynimizde Yaşla Birlikte Değişenler Alzheimer Hastalığının Seyri Ilımlı Bilişsel Bozukluk (IBB) Erken Evre Alzheimer Orta Evre Alzheimer İleri Evre Alzheimer Alzheimer Hastalığının Başlama Yaşı Alzheimer Hastalığına Neden Olan Şey Nedir? Alzheimer Hastalığını Etkileyen Genetik Faktörler Beta-amiloid ve Plaklar Tau ve Nörofibril Yumaklar... 35

5 iv Alzheimer Hastalığının Tanısını Koymak Yaşlanma ve Bellek Otobiyografik Bellek ve Alzheimer İlişkisi Depresyon Depresyonu Açıklayan Kuramlar Depresyon ve Psikanalitik Kuram Depresyon ve Beck in Kuramı Depresyon ve Öğrenilmiş Çaresizlik Modeli Depresyon ve Kişilerarası Kuram Depresyon ve Biyolojik Kuramlar Otobiyografik Bellek ve Depresyon İlişkisi Araştırmanın Amacı ve Önemi Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi YÖNTEM Örneklem Veri Toplama Araçları Demografik Bilgi Formu Otobiyografik Bellek Ölçeği Otobiyografik Bellek Ölçeği nin Alt Boyutları Otobiyografik Bellek / Genel Değerlendirme Otobiyografik Bellek Özellikleri Ölçeği Tünel Bellek Özelliğinin Değerlendirilmesi İşlem İşlem Paradigması... 76

6 v 3. BULGULAR Alzheimer, Depresyon ve Normal Örneklemin Karşılaştırma Sonuçları Genel Değerlendirme Açısından Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun 3 (Örneklem Grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Akıcılık Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Ayrıntılandırma Düzeyi Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Spontan İlerleme Düzeyi Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Anı Aktarımı Sırasında Kendini Anının Merkezine Koyma Düzeyi Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Zihin Bulanıklığı Açısından Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Grubu) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Kişi ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Yer ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Tarih ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Mekan ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubunun Karşılaştırılması Olay ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Zihin Bulanıklığı Toplam Puanına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Otobiyografik Bellek Ölçeği / Flaş Anılar Alt Boyutuna Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Anı Aktarımı Sırasında Olayın Saatini Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması

7 vi Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Nerede Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Ne ile Meşgul Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Yanında Kimlerin Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Üzerinde Bulunan Giysileri Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında İlk Akla Gelen Düşünceyi Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Otobiyografik Bellek Özellikleri Ölçeği Maddelerine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun 3 (Örneklem Grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Genel Olarak Olayın Ne Kadar İyi; Belirgin ve Net Hatırlandığına İlişkin Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Meydana Geldiği Zamanın Ne Kadar Net Hatırlandığına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Nerede Gerçekleştiğini Ne Kadar Net Hatırlandığına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olay Sırasında Yanında Bulunan Kişileri ya da Çevrede Olup Bitenleri Canlı ve Ayrıntılı Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olaya İlişkin Görsel Ayrıntıların Hatırlanmasına İlişkin Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olay Sırasında Kişinin Üzerinde Bulunan Giysileri Hatırlamasına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması

8 vii Hatırlanan Olay Sırasındaki Konuşmaların ve Seslerin Hatırlamasına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayla İlgili Temas ve Dokunmaya İlişkin Ayrıntıların Hatırlanmasına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayla İlgili Kokuların, Hatırlanma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Gerçekten Yaşamış Olduğuna İlişkin Bir Şüphenin Olmasına Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Gerçekten Yaşanmış Olduğundan Emin Olma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Katılımcının Kişisel Yaşamındaki Önem Durumuna Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Katılımcının Yaşamını Ne Oranda Etkilediğine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Katılımcının Şu Andaki Yaşamını Ne Oranda Etkilediğine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Daha Önce Başkalarıyla Paylaşılmış Olma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Ne Denli Beklenmedik / Ani ya da Sürpriz Bir Olay Olduğuna Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Şimdiye Kadar Ne Sıklıkta Düşünüldüğüne Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Doğru Olarak Hatırlandığından Emin Olma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Uğraşılmadığı Halde Bile / Kendiliğinden Hatırlanma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması

9 viii Hatırlanan Olayın Öncesinde Olanları Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Sonrasında Olanları Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olaya İlişkin Hisleri / Duyguları Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olayın Bir Bütün / Hikaye Olarak Hatırlanma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Hatırlanan Olay Düşünüldüğünde Ne Oranda Yeniden Yaşanıyor Olduğuna Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun Karşılaştırılması Aktarılan Anının Tünel Bellek Kapsamında Değerlendirilmesine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları TARTIŞMA Aktarılan Kişisel Olaya Dayalı ve Toplumsal Olaya Dayalı Otobiyografik Anıların Genel Değerlendirme Çerçevesinde Ele Alınması Akıcılık Puanı Açısından Bulguların Tartışılması Spontan İlerleme Düzeyi Puanı Açısından Bulguların Tartışılması Ayrıntılandırma Düzeyi Puanı Açısından Bulguların Tartışılması Kendini Anının Merkezine Koyabilme Düzeyi Puanı Açısında Bulguların Tartışılması Aktarılan Kişisel Olaya Dayalı ve Toplumsal Olaya Dayalı Otobiyografik Anıların Zihin Bulanıklığı Çerçevesinde Ele Alınması Kişi ile ilgili Zihin Bulanıklığı Yer ile ilgili Zihin Bulanıklığı Tarih ile ilgili Zihin Bulanıklığı Mekan ile ilgili Zihin Bulanıklığı Olay ile ilgili Zihin Bulanıklığı

10 ix Otobiyografik Bellek Ölçeği / Flaş Anılar Alt Boyutuna İlişkin Sonuçların Değerlendirilmesi Olay Saatini Hatırlama Olay Anında Nerede Olduğunu Hatırlama Olay Anında Ne ile Meşgul Olduğunu Hatırlama Olay Anında Yanında Bulunan Kişileri Hatırlama Olay Anında Üzerinde Bulunan Giysileri Hatırlama Olay Anında ilk Akla Gelen Düşünceyi Hatırlama Otobiyografik Bellek Özellikleri Ölçeği Sonuçların Değerlendirilmesi Tünel Bellek Sonuçların Değerlendirilmesi SONUÇ VE ÖNERİLER Otobiyografik Bellek Özelliklerinin Genel Olarak Değerlendirilmesi Otobiyografik Bellek ve Zihin Bulanıklığı Otobiyografik Bellek ve Aktardıklarının Flaş Anı Özellikleri Otobiyografik Bellek ve Otobiyografik Bellek Özellikleri Ölçeği Sonuçları Araştırmanın Kısıtlılıkları ÖZET ABSTRACT KAYNAKLAR EK 1: EK 2: EK 3:

11 xi TABLOLAR Tablo Akıcılık Boyutu Temelinde Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Akıcılık Puanı için 3 (Örneklem Grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Ayrıntılandırma Düzeyi Temelinde Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Ayrıntılandırma Düzeyi Puanı için 3 (Örneklem Grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Spontan İlerleme Düzeyi Temelinde Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Spontan İlerleme Düzeyi için 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Kendini Anının Merkezine Koyma Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Kendini Anının Merkezine Koyma Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Kişi ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanı Temelinde Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Kişi ile İlgili Zihin Bulanıklığı İçin 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Yer ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanı İçin Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Yer ile İlgili Zihin Bulanıklığı İçin 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları... 98

12 xii Tablo Tarih ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanı İçin Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Tarih ile İlgili Zihin Bulanıklığı İçin 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Mekan ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanı Temelinde Alzheimer, Depresyon ve Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Mekan ile İlgili Zihin Karışıklığı için 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Olay ile İlgili Zihin Bulanıklığı Puanı Temelinde Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Olay ile İlgili Zihin Bulanıklığı İçin 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Zihin Karışıklığı Toplam Puanı İçin Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmalar Tablo Zihin Bulanıklığı Toplam Puanı İçin 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olayın Saatini Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olayın Saatini Hatırlama Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Nerede Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları

13 xiii Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Nerede Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Ne ile Meşgul Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Ne ile Meşgul Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Yanında Kimlerin Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Yanında Kimlerin Olduğunu Hatırlama Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Üzerinde Bulunan Giysileri Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında Üzerinde Bulunan Giysileri Hatırlama Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında İlk Akla Gelen Düşünceyi Hatırlama Düzeyine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo Anı Aktarımı Sırasında Olay Anında İlk Akla Gelen Düşünceyi Hatırlama Düzeyine Göre 3 (Örneklem grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları Tablo Otobiyografik Bellek Özellikleri Ölçeği Maddelerinin Ortalama, Standart Sapma ile Örneklem grubu ve Anı Türüne Göre 3 (Örneklem Grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları

14 xiv Tablo Anı Aktarımı Sırasında Aktarılan Anının Tünel Bellek Kapsamında Değerlendirilmesine Göre Alzheimer, Depresyon ve Normal Grubun KOİOA ve TOİOA Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmalar Tablo Anı Aktarımı Sırasında Aktarılan Anının Tünel Bellek Kapsamında Değerlendirilmesine Göre 3 (Örneklem Grubu) x 2 (Anı Türü) Faktörlü, Son Faktörde Tekrar Ölçümlü ANCOVA Sonuçları

15 xv ŞEKİLLER Şekil Otobiyografik Anıların Yaşam Boyu Dağılımı Şekil Akıcılık Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Ayrıntılandırma Düzeyi Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Spontan İlerleme Düzeyi Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Kendini Anının Merkezine Koyma Düzeyi Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Kişi ile İlgili Zihin Bulanıklığı Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Yer ile İlgili Zihin Bulanıklığı Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Tarih ile İlgili Zihin Bulanıklığı Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Mekan ile İlgili Zihin Bulanıklığı Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Olay ile İlgili Zihin Bulanıklığı Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Zihin Bulanıklığı Toplam Puanı Boyutunun Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Olay Saatini Hatırlama Düzeyinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Olayın Nerede Olduğunu Hatırlama Düzeyinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki

16 xvi Şekil Olay Sırasında Ne İle Meşgul Olduğunu Hatırlama Düzeyinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Olay Sırasında Yanında Kimlerin Olduğunu Hatırlama Düzeyinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Olay Sırasında Üzerinde Bulunan Giysileri Hatırlama Düzeyinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Olay Sırasında ilk Akla Gelen Düşünceyi Hatırlama Düzeyinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki Şekil Otobiyografik Bellek Özellikleri Ölçeği Maddelerinin Örneklem Grubu ve Anı Türüne İlişkin Ortak Etki

17 BÖLÜM I 1. GİRİŞ Günler birer damlaya dönüştü. Her gün tek damla gibi; hiçbir şey birikmiyor. Bir yıl ancak bir bardak ediyor. Elias Canetti, 1977 Günlük hayatımıza baktığımızda, gerçekten her biri birer damla gibi; sanki birbirinden farksız. Ancak durum böyle midir, bir yıl boyunca biriken gerçekten bir bardağa mı eşdeğerdir? İşte bu soruya cevap vermek o kadar da kolay değil. Yıllar boyunca araştırmacılar, insanların belleklerinde neler biriktirdikleri ile yakından ilgilenmişlerdir. Psikolojinin en fazla ilgisini çeken konulardan biri ise insanların zihinlerinde kendileri ile ilgili neler biriktirdikleri; yani anılarıdır. Anıları olmayan bir insanın kendisini tanımlayamayacağı oldukça sık vurgulanan bir konudur. Peki, insan kendi olma serüveninde en çok ne biriktirir, hangi koşullarda biriktirir, hangi durumda birikimlerinin bir kısmını geride bırakır ya da öyle ister ve bu birikimin kişiye kazandırdıkları veya kaybettirdikleri nelerdir?

18 2 Baddeley (1988), yıllar önce insan belleğinin yapısına ilişkin ilginin arttığı üzerinde durmuştur. Belleğe olan ilgi, beynin bağımsız parçalardan oluşmadığı ve bütün halinde çalışan farklı parçalardan oluştuğuna ilişkin kanıtların çoğalması ile birlikte artmıştır. Damasio (1999), insanın her şeyden bağımsız bir kavram, örneğin; bir çekiç düşünemeyeceğini belirtmiştir. Yazar insanın bir çekiç düşünürken, onun şeklini, işlevini, varsa onu kullandığı bir durumu vs. düşüneceğini belirtmiştir. Zihnimize ve belleğimize ilişkin bakış açısının değişmesi ile birlikte, farklı bellek türleri üzerinde çalışılmıştır. Uzun süreli bellek, kısa süreli bellek, episodik bellek, semantik bellek, otobiyografik bellek gibi farklı bellek sistemlerinin nörolojik bağlantıları, üzerinde çalışılan temel konular arasına girmiştir. Bellek konusundaki çalışmaların artışının bir diğer önemli nedeni, belleğin sadece geçmişimizi şekillendirmediği aynı zamanda, bu günümüzü ve geleceğimizi şekillendirdiği yönündeki çalışma bulgularıdır. Araştırmacılar, insanın geçmişini değerlendirme biçiminin, mevcut psikolojik durumunun değişimine ya da sürmesine önemli katkıları olduğunu belirtmişlerdir. Özellikle de kişinin kendi yaşamı ile ilgili hatırladıklarının, psikolojik durumuna önemli oranda etki ettiği birçok araştırma tarafından gösterilmiştir (Örn., Bluck, Alea, Habermas ve Rubin, 2005; Dickson ve Bates, 2005; Schaefer ve Philippot, 2005; Yeung, Dalgleish, Golden ve Schartau, 2006). Araştırmacılar özellikle otobiyografik bellek konusuna olan ilginin son zamanlarda oldukça arttığını bildirmektedirler (Asharaft, 2002; Conway, Bruce ve Sehulster, 1998). Er, otobiyografik belleği kişisel geçmiş yaşam

19 3 olaylarının hiyerarşik bir organizasyon içinde yer aldığı, çeşitli geri getirme ipuçlarına veya referans noktalarına duyarlı kişisel bir bellek sistemi olarak tanımlamaktadır (Er ve Uçar, 2004). Günümüzde sadece bilişsel psikoloji alanında değil, psikolojinin farklı alanlarında da otobiyografik bellek konusundaki araştırmalar hızla artmıştır. Kimi zaman örneğin klinik psikoloji alanında olduğu gibi hangi anıların insanı ölümün eşiğine taşıdığı (Williams ve Broadbent, 1986) ile ilgilenilirken; kimi zaman da bilişsel psikoloji alanındaki gibi otobiyografik belleğin yapısal özellikleri ile ilgilenilmiştir (Örn., Balch, Myers ve Papotto, 1999; Davidson ve Glisky, 2002; Fiedler ve Strohem, 1986) Kişisel Olaylara İlişkin Otobiyografik Bellek Otobiyografik bellek kişinin kendi geçmiş yaşam olaylarına ilişkin belleğidir. Otobiyografik bellekteki bilgiler, kişiye özel, spesifik, uzun ömürlü ve genellikle benlik saygısı ile ilgili bilgilerdir (Setliff ve Marmurek, 2002). Otobiyografik bellekte saklanan anıları oldukça canlı şekilde hatırlamak mümkündür. Ancak geri çağrılan anıların tümüyle doğru olduğunu söylemek zordur. Bu anılar canlı ve ayrıntılı olduğu gibi hatalar içermeleri de olasıdır. Yaşanan olayın bizim için sürpriz bir gelişme olduğu, aniden gerçekleştiği ve belleğimizde genelde bir fotoğraf netliğinde saklandığı otobiyografik anılarımız flaş anı adını almaktadır. Bunlar çoğunlukla toplumsal olaylarla ilgilidir. Bu anıların aktarılması sırasında; beklenmedik bir toplumsal olay sırasında, kişinin kendisinin ne yaşadığı aktarılmaktadır. Oysa kişisel otobiyografik anılarımız, beklenmedik bir olayla ilgili olabileceği gibi

20 4 planlanan bir olayla da ilgili olabilmektedir. Kişisel otobiyografik anılarımız için belirleyici olan nokta; kişisel olarak önemli olan olaylar olmalarıdır (Asharaft, 2002; Esgate ve Groome, 2005). Çoğu kez otobiyografik anılarımızın oluşmasında kişisel özelliklerin olduğu kadar kültürün de belirleyici bir unsur olduğu vurgulanmaktadır (Er ve Uçar, 2004; Wang ve Brockmeier, 2002) Otobiyografik Belleğin Özellikleri Otobiyografik bellek, çalışan benliğin amaçlarına hizmet edecek şekilde şekillenir. Otobiyografik bilgi sağlıklı bir insanın edinebileceği amaçların türü ve aracılığında oluşur ve bu bilgi, belirli anıların hatırlanmasında rol oynayan, çalışan benliğin amaçları doğrultusunda kodlanır. Böylece birey anıyı hatırlamasına temel oluşturacak amacı, temel alarak bilgiyi kodlar (Conway ve Pleydell-Pearce, 2000). Otobiyografik anıların hatırlanması, zamanda zihinsel bir yolculuğa çıkabilmek anlamına gelmektedir. Kişisel geçmişin öznel bir zamanda tekrar yaşanmasını mümkün kılan, zihinsel zaman yolculuğu yapmamızı sağlayan otobiyografik anı özellikleri aşağıdaki gibidir (Er ve Uçar, 2004; Gülgöz ve Rubin, 2001): Olayın olduğu zamana geri dönüp, yeniden katılma, anıya geri dönebilme Olayın hayal veya rüya değil, gerçek (yaşanmış) olduğundan emin olma Hatırladıklarından emin olma Olayın sadece başından geçtiğini bilmekten çok gerçekten hatırlama Olayı hatırlamada referans noktalarına başvurma; tarih, zaman, yer, kişi gibi

21 5 Olay hakkında düşünme ve anlatma sıklığı Olayın bir kerelik mi, birkaç olayın birleşimi mi, bir günden uzun bir süreye mi yayılmış olduğu Olayın önemi; geçmişteki, şimdiki ve gelecekteki Olayın etkisi ve sonuçları Olayı düşünme ve anlatma sıklığı Olayı yeniden yaşıyormuş gibi olma Olayı zihinde canlandırma Olayın seslerini zihinde duyma Olaydaki konuşmaları hatırlama Olayı sözel hale getirebilme, öyküleştirme, olayın gerçekliğini vurgulayan bir anlatım Olay sırasında hissedilen duyguları hissetme En canlı anılar, benlik ve amaçların en yüksek düzeyde bütünleştiği deneyimlerde ortaya çıkar. Kişinin okul dönemine ilişkin anılarıyla, daha sonraki amaçları, hedefleri arasında güçlü bir ilişki vardır. Öğrencilik yıllarında kimyager olmak, yazar olmak gibi belirli bir mesleki hedefi olan kişilerin bu meslek gruplarıyla ilgili öğretmenlerine ilişkin anıları çok daha canlıdır. Otobiyografik belleğin duygu durum düzenleyici rolü ve benlik saygısı üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Bireyler benliklerini olumlu yönde besleyen anılarını daha iyi hatırlamaktadırlar (Setliff ve Marmurek, 2002). Otobiyografik bellek, kendi yaşantımızla ilgili anıların belleği olduğuna göre, benlik ve otobiyografik bellek bağlantısının güçlü olması da doğaldır. Aradaki ilişkinin niteliği birçok araştırmaya konu olmuştur. Pillemer (2003), otobiyografik belleğin sadece geçmişimizle ilgili olmadığını aynı zamanda gelecekle ve daha önemlisi bugünümüzle bağlantı kurmamızı ve kendimize

22 6 hayatta bir yer edinmemizi kolaylaştıran bir sistem olduğundan söz etmektedir. Pillemer e göre, bu bilgiler sayesinde, geleceğimiz hakkında fikir sahibi olmamız, gelecekte gerçekleştirmeyi amaçladıklarımız için güdülenmemiz söz konusudur. Otobiyografik belleğin vurgulanan bir başka önemli özelliği de duygularla olan yakın ilişkisidir. Kişisel anılarımız, duygularımızla oldukça güçlü şekilde bağlantılıdır. Welzer ve Markowitsch in (2005) de vurguladıkları bu ilişkinin, en fazla konu olduğu araştırmaların, depresyonda olanlarla yapıldığı görülmektedir (Otobiyografik bellek ve depresyon ilişkisine daha sonra değinilecektir). İlk otobiyografik bellek araştırmaları, laboratuvar çalışmaları şeklinde başlamış ancak daha sonra laboratuvar ortamından gerçek yaşam alanlarına taşınmıştır. Laboratuvar ortamları dışında yapılan çalışmalar, otobiyografik belleğin bir başka özelliğine işaret etmiştir: Otobiyografik belleğimizde bulunan anılar, epizodik ya da semantik belleğimizde bulunan anılara oranla son derece canlı anılardır. Anıların canlı şekilde hatırlanması ile kişisel olarak önemli olması yani yoğun bir duygusal içeriğe sahip olması da otobiyografik anıların temel özelliklerindendir. Otobiyografik belleğimizde bulunan anılar, kişisel yaşantımız için önemli olmakla beraber, her zaman ulusal bir öneme sahip olaylar olmayabilir (Rubin ve Kozin, 1984). Rubin ve Kozin (1984), yaptıkları çalışmada bir anının canlı şekilde hatırlanmasının aynı zamanda doğru hatırlandığı anlamına gelmediği üzerinde durmuştur. Canlı olarak hatırlanan her anının, flaş anı olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceği konusu üzerinde duran araştırmacılar; her

23 7 canlı anının, Brown ve Kulik in (1977) tanımladığı flaş anıya karşılık gelmediğini de vurgulamışlardır. Ancak her iki anı türünün ortak yönü, beklenmedik olaylara ilişkin anılar olmalarıdır. Son zamanlarda bellek alanında yapılan çalışmalara bakıldığında, araştırma bulgularının gittikçe daha ayrıntılı şekilde değerlendirilmeye başlandığını görmekteyiz. Son zamanlarda otobiyografik belleğin farklı bir özelliği olan ve tünel bellek olarak kavramsallaştırılan özellik üzerinde de çalışılmaktadır Otobiyografik Anılarda Dikkatin Daralması: Tünel Bellek Tünel bellek, dikkatin belirli bir durumun belirli unsurlarına aşırı derecede daraltılması olarak açıklanır ve bu kavram çoğunlukla stres verici olaylar için tanımlanmıştır (Safer, Christianson, Autry ve Österlund, 1998). Otobiyografik bellek duygu ilişkisini konu alan çalışmaların üzerinde durduğu ve farklı görüşler öne sürdükleri nokta; stresli bir durumda bellek izlerinin belirginleştiği mi yoksa daha da belirsiz hale mi geldiğidir. Görgü tanıklığı çalışmalarında ön plana çıkan bu konuda; daha önceleri bellek izlerinin silikleştiği görüşü hakim iken, son zamanlarda belirli koşullarda bellek izlerinin güçlendiği konusu üzerinde durulmaktadır. Özellikle anksiyete ve stres durumunda kişinin tehlikenin kaynağına odaklanması beklenen bir durumdur. Bu durumun en yaygın kullanılan örneklerinden bir tanesi silaha odaklanma örneğidir. Kişiler kendilerine doğrultulmuş bir silahın olduğu durumlarda, çevresel ayrıntılara ya da saldırganın yüzüne değil, silaha odaklanmaktadırlar. Sınır daralması (boundary restriction) olarak ifade

24 8 edilen bu duruma karşılık sınır genişlemesinin (boundary extension) de olası olduğu bildirilmektedir. Buna göre kişiler gördükleri bir resme, o resimde olması muhtemel şeyleri de katarlar ve olandan daha fazlasını hatırlayabilirler (Safer, Christianson, Autry ve Österlund, 1998). Tünel bellek konusunda yapılan çalışmaların sınır daralması fikrini desteklediği görülmektedir. Safer, Christianson, Autry ve Österlund (1998) tarafından yapılan çalışmada; katılımcıların travmatik slaytları, nötr olan slaytlara oranla daha fazla odaklanarak hatırladıklarına işaret edilmektedir. Buna karşın nötr slaytlar için de sınır genişlemesi bulunmuştur. Araştırmacılar, genel olarak duygusal içeriği yoğun olan olaylar için tünel bellek etkisinden söz edilebileceğini belirtmişlerdir. Berntsen (2002) de yaptığı çalışmada, tünel bellek etkisini doğrulayan sonuçlar elde etmiştir. Bu çalışmada, üniversite öğrencilerinden oldukça olumlu ve olumsuz anılarını son derece ayrıntılı şekilde aktarmaları istenmiştir. Şok eden, üzücü olaylara ilişkin merkezi ayrıntı sayısının, çevresel ayrıntı sayısından fazla olduğu görülmüştür. Genelde korku ve strese neden olan olaydan uzaklaşabilmek için ani hareket etmek gerektiği ve bu nedenle tehlike kaynağının ayrıntılarına dikkat edildiği, ancak benzer bir durumun mutluluk veren olaylar için söz konusu olmadığı bildirilmektedir. Bu durumda, olumsuz anıların ayrıntılarının silikleştiği ve kişinin travma niteliğindeki bu anıları bastırdığı yönündeki açıklamalar da desteklenmemektedir.

25 9 Otobiyografik bellek çalışmalarında farklı yöntemler kullanılmaktadır. Aşağıda ilgili araştırma yöntemlerine ana hatlarıyla değinilmektedir. Yöntemleri Otobiyografik Bellek Çalışmalarında Kullanılan Araştırma Günlük Tutma Çalışmaları Otobiyografik bellek çalışmalarında, referans noktalarına ihtiyaç duyulmaktadır; ancak etkili ipuçlarına ulaşmak zordur. Ayrıca aktarılan anının doğruluğu hakkında bilgi edinmek de mümkün değildir. Günlük tutma çalışmaları ile aktarılan anının doğruluğu hakkında bilgi sağlamak mümkün olduğu gibi, kişi için anlamlı olabilecek ipuçlarının elde edilmesi de mümkün olmaktadır (Esgate ve Groome, 2005). Günlük tutma çalışmalarında hatırlananların doğruluğuna vurgu yapılmasına rağmen çoğu kez otobiyografik bellek çalışmalarında; neyin hatırlandığı değil ne kadar hatırlandığı önemlidir. Unutulan malzemenin, yapılan hataların, yanlışlıkların önemi yoktur. Çünkü belleğimiz sadece bir depo değil; geçmiş deneyimlerin bir temsili ya da yeniden yapılandırılmasıdır (Koriat ve Goldsmith, 1996) İpucu Kullanılarak Yapılan Çalışmalar Otobiyografik bellek çalışmalarında yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biri ipucu kullanmaktır. Bu tür araştırmalar katılımcılara çeşitli ipuçları verilir ve ilgili ipuçlarının çağrıştırdığı anılarını aktarmaları istenir. İpucu kullanılarak yapılan çalışmalarda en yaygın olan yöntem, ipucu kelime

26 10 kullanılmasıdır (Örn., Gülgöz ve Rubin, 2001). İpucu kelime vermenin dışında hedef hatırlama şeklinde (Örn., kardeşinin doğumunu hatırlamak) veya belirli ve özel olayların (Örn., ilk deneyimler gibi) sorulması şeklinde yürütülen otobiyografik bellek araştırmaları da bulunmaktadır. İpuçları kullanılarak yapılan çalışmalarda, katılımcının bu ipuçlarını referans noktası olarak kullanması ve anılarına ulaşması hedeflenmektedir. İpucu verilmeyen çalışmalarda katılımcılar kendileri için referans olabilecek ipuçlarına kendileri ulaşmaktadırlar (Er ve Uçar, 2004) Otobiyografik Anıların Organizasyonu Conway ve Pleydell-Pearce (2000), otobiyografik belleğin üç bölüme ayrıldığını belirtmişlerdir: Yaşam dönemleri (Lifetime periods), Genel olaylar (General events) ve Olaya özgü bilgiler (Event specific knowledge). Yaşam dönemleri, yaşamımızda bulunan önemli dönemlere ilişkin genel anıları içeren bölümdür. Buradaki bilgiler; ben küçükken, biz köyde yaşarken, abim üniversitedeyken gibi ifade edilen genel yaşam dönemlerine ilişkin bilgileri içermektedir. Bu bilgiler otobiyografik belleğin yapılandırılmasına katkı sağlayıcı niteliktedir. Bunlar aynı zamanda, kendini tanımlamaya yönelik bilgileri de içermektedir. Genel olaylar, daha spesifik anılarımızın bulunduğu bölümdür. Buradaki anılar tekrarlayan olaylara ait olabileceği gibi (örneğin; bölüm toplantıları gibi), bir defaya özgü olan ve bir süre devam etmiş olan kısa süreli olaylara ilişkin anılardan da oluşabilmektedir (örneğin, geçen yıl aile ile birlikte yapılan tatil gibi). Bu bölümde olayların başlangıç ve bitişleri bellidir. Flaş anı olarak adlandırabileceğimiz önemli toplumsal olaylar çoğu

27 11 kez bu başlık altındadır. Conway ve Pleydell-Pearce in (2000) otobiyografik bellek sistemini açıklarken üzerinde durdukları son dönem, olaya özgü bilgilerdir. Olaya özgü bilgiler, ise bir kez olmuş, özel anıların bulunduğu otobiyografik bellek bölümüdür. Otobiyografik bellek konusunda yapılan çalışmalara baktığımızda, daha çok bu bölümde bulunan anılar üzerinde durulduğu görülmektedir. Olaya özgü bilgilerde bozulma gözlenebileceğini ancak yaşam dönemleri ve genel olaylarda genelde bozulma görülmediği araştırmacılar tarafından vurgulanmıştır Otobiyografik Anıların Yaşam Boyu Dağılımı Otobiyografik bellekten yaşam boyu geri çağırma, birçok durumda gözlenir. Ashcraft (2002), anıların yaşam boyunca yaşlara göre dağılarak kodlandığını belirtmektedir. Otobiyofrafik bellekten en fazla geri çağırdıklarımız, serbest olarak hatırladığımız olaylar ve bunların tetikledikleridir. Otobiyografik bellek gelişiminin, bilişsel benlik / kendilik kavramının gelişimi ile yakından ilgili olduğunu varsayan yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu durumda 2-3 yaşlarında otobiyografik bellek gelişiminin başlayabileceği üzerinde durulmaktadır. Özellikle, bir kardeşin doğumu gibi, ameliyat gibi önemli yaşam olaylarının, bu yaşta kısmen hatırlanması mümkündür. Otobiyografik bellek gelişiminin, diğer bellek sistemlerinin gelişimi ile paralel olduğu düşünülmektedir (Howe, Courage ve Edison, 2003). Alternatif bir açıklamada, otobiyografik bellek gelişimi ile dil gelişiminin paralel süreçler içerdiği üzerinde durulmaktadır. Sosyolinguistik yaklaşıma

28 12 göre; çocuğun kendisi için önemli olan diğerleri ile iletişime geçmesi, kendine ait öyküye başlaması ile birlikte otobiyografik bellek gelişimi başlamaktadır. Özellikle anne ile olan etkileşimin güçlenmesi ile birlikte 4 yaş civarında otobiyografik belleğin de gelişmeye başladığı öne sürülmektedir (Balota ve Marsh, 2004; Howe, Courage ve Edison, 2003). Otobiyografik bellekten yaşam boyu geri getirme konusunda üzerinde durulan dönemlerden bir de bebeklik amnezisi dönemidir (Balota ve Marsh, 2004; Esgate ve Groome, 2005). Sıfır yaşından yaklaşık üç yaşına kadar devam eden bu döneme ilişkin bilgiler kişi tarafından hatırlanamamaktadır. Hatırlandığı düşünülen anıların ise; anlatılanlardan, fotoğraflardan veya başka bilgi kaynaklarından derlenen ve imgelenen bilgiler olduğu; gerçek anılar olmadıkları vurgulanmaktadır. Bebeklik amnezisinin ardından, ön plana çıkan bir başka dönem de yaş dönemidir. Birçok kişinin otobiyografik anılarının bu yaş diliminde yoğunlaştığı ve bu dönem için bir anı tümseğinin var olduğu elde edilen araştırma bulguları arasındadır (Er ve Uçar, 2004; Esgate ve Groome, 2005). Anıların neden bu dönemde yoğunlaştığına ilişkin farklı görüşler bulunmaktadır. İlgili açıklamalardan biri, insanların yaşamlarının ilk gençlik yıllarını hatırlamayı daha fazla istedikleri yönündedir. Çünkü bu dönem, genelde insanların hatırlamaktan hoşlandıkları olayların olduğu bir dönemdir. Ayrıca bu dönemin daha olumlu olarak hatırlanması, hem zihinsel olarak hem de sözel olarak daha fazla tekrarlanmasını da olası kılmaktadır. Tekrar, anıların daha iyi hatırlanmasını da beraberinde getirmektedir. Ayrıca bu

29 13 dönemdeki olaylar, kişi için birçok ilkin yaşandığı, önemli olayların meydana geldiği bir döneme aittir (Esgate ve Groome, 2005; Schrauf ve Rubin, 1998). Araştırmalarda vurgulanan bir başka önemli nokta da; sadece kişisel yaşantımıza ilişkin olaylarda değil, toplumsal olayların hatırlanması sırasında da anı tümseğinin söz konusu olmasıdır. Çalışmalar, kişinin gençlik döneminde popüler olan şarkıları, kitapları ya da bu dönemde meydana gelen olayları daha iyi hatırladıklarını göstermektedir (Esgate ve Groome, 2005; Rubin ve Schulkind, 1997). Otobiyografik bellek açısından kritik olan bir diğer dönem de, kişilerin bulundukları yaştan 1-2 yıl öncesine denk gelen dönemdir. Ancak kişisel ve toplumsal olaylara ilişkin otobiyografik anıların anı tümseği olarak ifade edilen yaş döneminde yoğunlaştığı ve bu dönemdeki anıların, diğer dönemdeki anılara oranla daha canlı oldukları daha önce de belirtildiği gibi, literatürde sık sık yer alan bir bulgudur (Er ve Uçar, 2004; Esgate ve Groome, 2005). Rubin ve Schulkind (1997), yaşam boyu otobiyografik anıların dağılımını aşağıdaki şekilde göstermişlerdir.

30 14 Şekil 1.1. Otobiyografik Anıların Yaşam Boyu Dağılımı. Kişisel yaşantımız için önemli olduğu kadar, toplumsal yaşantı için de önem taşıyan olaylar, otobiyografik bellek çalışmalarına konu olmuş bir diğer başlıktır. Temelde toplumsal bir olay olarak nitelendirilmesine rağmen, çalışmalarda bu olayı yaşayan kişileri sadece olaya ilişkin anılarını değil, o anda kendi yaşadıklarını aktarmaları, bu tür anıların da otobiyografik bellek başlığı altında incelenmesinin temel nedenidir. Daha sonra, toplumsal olaya ilişkin otobiyografik anılarla ilgili kuramsal bilgilere değinilecek ve araştırma sonuçlarına yer verilecektir. Bellek özelliklerinin incelendiği çalışmalarda üzerinde durulan bir başka boyut zihin bulanıklığı (confabulation) dur. Aşağıda zihin bulanıklığı hakkında bilgi verilmekte ve bazı araştırma sonuçlarına değinilmektedir Anıların Anılara Karışımı: Zihin Bulanıklığı Dilimizde konfabulasyon olarak da kullanılan zihin bulanıklığı teriminin Latince de fabuları sözcüğünden türeyen fabulation sözcüğü ile

31 15 ilişkili olduğu bilinmektedir. Bellek sorunu yaşayanlar için önemli bir belirti olmakla birlikte, çok iyi tanınan bir belirti değildir. Zihin bulanıklığı, klinisyenlerce; hastanın kendi isteği dışında gerçek ya da gerçek olmayan ögelerle bellek boşluklarını doldurmaya çalışması olarak tanımlanmaktadır. Gerçekçi bir içeriği olabileceği gibi bütünüyle uydurulmuş bilgilerden de oluşabilen zihin bulanıklığı bir anlamda dürüst yalan söyleme olarak da tanımlanmaktadır. Ancak zihin bulanıklığının çok net bir tanımı hala yapılabilmiş değildir (Baddeley ve Wilson, 1986; Barba, 1993; Gündoğar ve Demirci, 2006). Zihin bulanıklığı bulunan hastalar günlük yaşamlarındaki faaliyetlerini tamamen rutin şekilde, aksatmadan yürütmeye devam edebilirler. Hatta bazı durumlarda, özellikle hastanın yakından tanınmaması halinde, zihin bulanıklığı diğer kişiler tarafından fark edilmeyebilir. Zihin bulanıklığının kolayca fark edilmesini zorlaştıran durumlardan bir tanesi de hastanın genelde gerçek yaşamı ile örtüşen olaylardan söz etmesidir. Örneğin, emekli olmuş bir hasta, hala ertesi gün için bir iş randevusu olduğunu söyleyebilir ve bununla ilgili ayrıntıları da aktarabilir. Bu durumda, kişinin emekli olduğunu bilmeyen birisinin, karşısındaki kişinin anlattıklarında bir gariplik olduğunu anlaması mümkün değildir. Emekli olmuş kişi ertesi gün için bir iş randevusundan söz ederken, karşısındaki kişiyi aldatmayı amaçlamaz. Kişinin kendisi de, anlattığı sırada emekli olduğunun ve ertesi gün için işle ilgili bir randevusunun olamayacağının farkında değildir. Dolayısıyla zihin bulanıklığının en önemli yönlerinden bir tanesi, hastanın bellek bozukluğunun

32 16 farkında olmamasıdırr (Baddeley ve Wilson, 1986; Gündoğar ve Demirci, 2006). Zihin bulanıklığının sıklıkla amnezi ile birlikte anıldığı görülmektedir. Ancak yapılan araştırmalar zihin bulanıklığının oluşmasında, amnezinin bir ön koşul olmadığına işaret etmektedir. Amnezisi devam ettiği halde, zihin bulanıklığı olmayan hastaların olması, bu durumun en önemli göstergelerinden biridir. Zihin bulanıklığının tam olarak nereden ve hangi nedenden kaynaklandığı uzun zamandan beri araştırılan ve tartışılan bir konu olmasına rağmen araştırmacıların fikir birliği sağlayabildiği bir konu değildir. Zihin bulanıklığının bellek boşluklarının doldurulmasına hizmet eden bir mekanizma olduğunu düşünen araştırmacılar; amnezisi olan her kişide zihin bulanıklığının ortaya çıkmadığı yönünde eleştirilmişlerdir. Zihin bulanıklığının telkine açık olma hali olduğuna vurgu yapan araştırmacıların bu açıklamaları da tatmin edici bulunmamıştır (Moskovitch, 1997). Bellekte kayıtlı bilgilerin, kronolojik olarak karıştığını belirten görüşler de mevcuttur. Bunların bazıları hala kabul görmektedir. Hastada zihin bulanıklığının ortaya çıkmasında, bellek bozukluğuna eşlik eden frontal işlev bozukluğunun sorumlu olduğu yönündeki görüş en fazla kabul gören görüştür. Bu görüşü savunanlara göre, bellekte bilgi kodlama ve depolamadan çok bilginin geri çağrılması ve geri çağrılan bilginin denetimi aşamasında bozukluk bulunmaktadır. Bir başka deyişle zihin bulanıklığı, bellekteki gerçeği denetleme, kaynak gözleme işlevlerindeki bozukluktan kaynaklanmaktadır (Barba, 1993; Gündoğar ve Demirci, 2006; Johnson, Hayes, D Esposito ve Raye, 2000; Moskovitch, 1997).

33 17 Bazı araştırmacılar, zihin bulanıklığını anlık ve fantastik olarak ikiye ayırmaktadırlar. Anlık olan zihin bulanıklığı, otobiyografik ögeler taşımaktadır ve bu ögelerle tutarlılık içindedir. Buna karşın fantastik zihin bulanıklığı, gerçek olayları temel almamaktadır. Bunların içeriği genelde uydurulmuş olup, kişininin kişisel önemini abarttığı (grandiöz) bir içeriğe dayanırlar ve prestij arama / sağlama ile ilgilidir. Geçmişe ilişkin farkındalığın, zihin bulanıklığında eksik olan şey olduğu vurgulanmakla birlikte, doğrudan bu konu üzerinde duran araştırmaların sayısı azdır. Zihin bulanıklığı genelde araştırmalarda bir ara değişken olarak ele alınmaktadır (Barba, 1993; Johnson, Hayes, D Esposito ve Raye, 2000; Moskovitch, 1997). Barba (1993), konu ile ilgili yaptığı çalışmada MB adlı bir hastayı incelemiştir. Araştırmacı hastanın anlattıklarının grandiöz bir içeriğe sahip olmadığını, kendi geçmişinin izlerini taşıdığını belirtmektedir. Eşini üç yıl önce kaybeden hasta, zaman zaman başına gelen bu üzücü olayla ilgili farkındalığa sahip olurken, zaman zaman da eşini, annesine gitmeden önceki gün gördüğü konusunda ısrar etmektedir (ki kayınvalidesi de öleli yıllar olmuştur). Kayınvalidesinin yaşayıp yaşamadığı sorulduğunda, gerçekte yıllar önce ölmüş olan kadının, daha geçen Çarşamba günü hayata gözlerini yumduğunu söylemiştir. Kendisinin ise trafiğe takıldığı için, kayınvalidesinin son nefesine yetişemediğini belirtmiştir. Kendisinin şu anda neden hastanede bulunduğu sorulduğunda da, alışverişe gitmek için şehir merkezine indiğini ancak kaybolduğunu, hastaneye de yardımsever bir hemşire tarafından getirildiğini anlatmıştır. İlginç olan bir başka nokta ise MB nin toplumsal olayları hatırlamak konusunda bir sıkıntı yaşamaması ve günlük gazeteleri

34 18 itinayla takip etmesidir. Ancak hasta, bir bellek sorunu olabileceğinin farkında değildir. Yaşadığı bellek sorunlarına karşın hastanın zeka testi sonuçları normal düzeyde çıkmıştır. Araştırmacılar, zihin bulanıklığına temel oluşturan mekanizmalardan birinin gerçeği izleme yeteneğinin kaybolması olduğunu belirtmektedirler. Kişi edindiği bilgileri nereden aldığını bilemediği için rahtlıkla gazeteden okuduğu bir olayı, kendi başına gelmiş bir olay zannederek aktarabilmektedir (Johnson, Hashtroudi ve Lindsay, 1993; Lindsay ve Johnson, 2000; Mather, Johnson, Leonardis, 1999). Johnson, O Connor ve Contar (1997), zihin bulanıklığı konusunda yaptıkları bir çalışmada, beyin hasarı nedeniyle hastanede yatmakta olan GS yi beyin hasarı bulunmayan ve demografik özellikleri benzeyen ancak sağlıklı olan bir kişi ve frontal sorunlar yaşayan hastalarla karşılaştırmışlardır. Elde edilen önemli sonuçlardan bir tanesi, GS nin diğer hastalardan faklı olarak özellikle otobiyografik anılarını geri çağırmada zorlanmasıdır. Hasta beyin hasarına neden olan kazadan önce yapılan kendi evlilik yıldönümü partisini bütün ayrıntıları ile hatırlamasına rağmen, kendi yaşamı ile ilgili olan başka anıları geri getirmekte zorlanmıştır. Yazarlar bunun olası iki açıklaması olabileceği üzerinde durmaktadırlar. Yapılabilecek ilk açıklama, evlilik yıldönümü partisinin kazadan bir gün önce meydana gelmiş bir olay olmasıdır yani GS kaza ile olay arasında geçen zamanın yakın olması nedeniyle bu olayı diğer olaylardan daha doğru olarak hatırlamaktadır. Diğer bir açıklama da, olayın son derece net bir olay olmasından ve verilen ipucunun belirgin

35 19 olmasından dolayı hastanın bu anısını net şekilde aktarabilmesidir. Örneğin, tatil ipucu karşısında, çok yakın zamanda gittiği bir tatil olmaması halinde, kişinin hangi tatilin anılarını geri çağıracağını bilememesinin zihin bulanıklığı olan hastalar için olası olduğunu belirtilmektedir. İncelenen hasta ile ilgili ilginç noktalardan bir tanesi de, imgelediği olayları en az otobiyografik olaylar kadar iyi hatırlayabilmesidir. Bu sonuçlardan da anlaşılacağı gibi, zihin bulanıklığı hakkında çok net bir şey söylemek mümkün değildir. Uygun ipuçları ile kişisel yaşamlarına ilişkin otobiyografik anılarını da net şekilde hatırlayabilmektedirler. Bu da göstermektedir ki zihin bulanıklığının açıklaması ancak çok boyutlu bir bakış açısı ile yapılabilecektir. Otobiyograifk bellek konusu dahilinde vurgulaması gereken diğer önemli konu da toplumsal olaya ilişkin otobiyografik anılardır Toplumsal Olaylara İlişkin Otobiyografik Bellek Brown ve Kulik (1977), birçok insanın başkan John F. Kennedy nin vurulduğu günü hatırladıklarını belirtmektdirler. İnsanlar, John F. Kennedy nin vurulduğunu duydukları sırada ne yaptıkları, nerede oldukları, ilk olarak ne düşündükleri, haberi nereden aldıkları gibi birçok ayrıntıyı oldukça canlı şekilde hatırlamaktadırlar. Brown ve Kulik (1977), bu tür canlı anılara flaş anı adını vermişlerdir. Flaş anıların, genelde toplumsal olaylarla karakterize edildiği görülmektedir. Çeşitli toplumsal olaylar, insan hayatında en az kendi başından geçen ve etkisini sürdüren olaylar kadar iz bırakır. Flaş anıların niteliği hakkında uzun zamandan beri çalışmalar yapılmaktadır. Yoğun duygu yüklü olan bu anıların diğer anılarımızdan ne şekilde ayrıldığı, bu anılarımız

36 20 için belleğimizde özel bir mekanizmanın mı işlediği yoksa bunların da diğer anılarımızla aynı kategoride mi yer aldığı konuyla ilgili tartışılan noktalardır (Ashcraft, 2002; Esgate ve Groome, 2005). Toplumsal bir anıyı ilk kez inceleyen Brown ve Kulik (1977) tarafından yapılmıştır. Yazarlar flaş anıyı bir kişinin çok şaşırtıcı, önemli ve duygusal olarak uyarıcı bir durumu ilk öğrendiği ana ilişkin anısı, şeklinde tanımlamışlardır. Flaş anıları ele alan birçok çalışma John F. Kennedy olayını örnek vermektedir. Suikast sonrasında yapılan çalışmalar neredeyse bütün Amerikalıların; bu olayı duydukları sırada nerde olduklarını, o sırada ne yaptıklarını, kiminle konuştuklarını, olaya ilişkin ne hissettiklerini hatta duruma eşlik eden ve gereksiz görünen ayrıntıları bile hatırladıklarını göstermektedir. Brown ve Kulik (1977) tarafından yapılan çalışmada, katılımcıların suikasta ilişkin anıları ile kendi kişisel yaşamları için önemli olan bir anıları karşılaştırılmıştır. Sonuçlar, John F. Kennedy suikastına ilişkin anıların son derece canlı şekilde hatırlandığına işaret etmiştir. Bu anının bu denli canlı olması araştırmacılar tarafından aşağıdaki sebeplere bağlı olarak açıklanmıştır: Olayın yüksek oranda beklenmedik / sürpriz olması. Sonuçlarının önemli olması. Duygusal olarak yoğun bir uyarılmışlık haline neden olması. Açık ya da gizli bir şekilde olayın sık sık tekrarlanıyor olması ve bu tekrarların, anının bellekte olgunlaşmasını sağlaması. Flaş anılarla ilgili olarak üzerinde durulan bir başka açıklama da, bu anıların evrime hizmet ettikleri ve bu nedenle de kalıcı oldukları yönündedir. Biyolojik varlığımız için de önem taşıyan olayların belleğimizde saklanmaları,