AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

Transkript

1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ 1. T Ə H S İ L D Ə İ K T Elmi-metodik jurnal 3 B A K I 2014

2 Redaksiya Şurasının Sədri: Y.Ə.Məmmədov Аzərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin ректору, АМЕА-nın müxbir üzvü, professor Redaksiya Şurası: F.A.Rüstəmov Аzərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Pedaqoji fakültənin dekanı, professor. A.O.Mehrabov Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru, professor. A.H.Naxçıvanlı Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun rektoru, Professor. A.D.Zamanov Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və yenidənhazırlanma İnstitutunun rektoru, professor. T.A.Əliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Kibernetika İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. R.M.Əliquliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun Direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü. İ.B.Əhmədov Аzərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Kompyuter Mərkəzi nin direktoru, dosent. B.Akkoyunlu Türkiyə Cümhuriyyəti Hacəttəpə Universiteti Egitim fakültəsinin dekanı, professor, doktor. P.Aşkar Türkiyə Cümhuriyyəti Hacəttəpə Universiteti Egitim fakültəsinin bölmə müdiri, professor, doktor. H.Yurdugül Türkiyə Cümhuriyyəti Hacəttəpə Universiteti Egitim fakültəsinin müəllimi, doktor. T.H.Vəzirov Rusiya Federasiyası, Dağıstan Dövlət Pedaqoji Universiteti, professor. V.P.Tixomirov Avrasiya Distant Təhsil Assosiasiyasının Prezidenti, professor. Y.Paker London Universiteti, professor. J.Bonnin Elm və Təhsil Əlaqələri Assosiasiyasının Prezidenti, professor. Dövlət qeydiyyatı: «Təhsildə İKT» elmi-metodiki jurnalı ci ildə Аzərbaycan Рespublikası Ədliyyə Nazirliyində Mətbu nəşrlərin dövlət qeydiyyatı reyestrinə daxil edimişdir. Qeydiyyat: 2764 Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının dissertasiyaların əsas elmi nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən nəşrlərin siyahısına daxil edilmişdir. Baş redaktor: prof. A.R.Buniyatov Redaksiya Heyəti: A.S.Adıgözəlov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqoji elmlər doktoru, professor. R.R Abdurazaqov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqoji elmlər namizədi, dosent. İ.N.İsmayılov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqoji elmlər doktoru, dosent Z.Ə.Tağıyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, dosent. Ə.Q.Pələngov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqoji elmlər doktoru, professor Məsul katib: İ.N.İsmayılov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqoji elmlər doktoru, dosent H.B. Kərimova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Kompyuter tərtibatçısı Çapa imzalanmış 25.XII cü il Kagız formatı 60x84 1/16, çap vərəqi 8 Sifariş 121, sayı 200 ADPU-nun mətbəəsi Bakı, Ü.Hacıbəyov küçəsi, 34 Tel:

3 MÜNDƏRİCAT TƏHSİLİN İNFORMATLAŞDIRILMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Y.Ə. Məmmədov AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJI UNIVERSITETINDƏ İNNOVATİV PEDAQOJI TƏHSILIN ƏSAS ISTIQAMƏTLƏRI... 3 G. Dağhan, P. N. Kibar, B. Akkoyunlu BT ÖĞRETMENLERININ MESLEKLERINDE YAŞADIKLARI SORUNLARI VE FATİH PROJESINDEKI YERLERI ÜZERINE NITEL BIR ÇALIŞMA...7. A.R.Buniyatov, M.A.Nəcəfov, Z.Ə. Tağıyeva, S.С. Cəbrayılzadə KOMPYÜTER RIYAZIYYATINDA SÜNI INTELLEKT VƏ EKSPERT SISTEMLƏRIN TƏTBIQININ NƏZƏRI ƏSASLARI...21 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞDIRILMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI İ.N. İsmayılov,T. Quliyeva KOMPYUTERLƏ FIZIKA MƏSƏLƏLƏRININ HƏLLI MƏRHƏLƏLƏRI VƏ TEXNOLOGIYASI...27 Dos.H.M.Hacıyeva, M.M.Abdinova, N.A.Heydərli BIOLOGIYANIN TƏDRISINDƏ FƏAL TƏLIM METODLARININ İKT-NIN IMKANLARINDAN ISTIFADƏ ETMƏKLƏ TƏTBIQI IMKANLARI...38 X.İ.Padarov,A.N.Bəşirova IX SINIFDƏ ELEKTROLITLƏRDƏ ELEKTRIK CƏRƏYANI.ELEKTROLIZ QANUNU MÖVZUSUNUN TƏDRISINDƏ INTERAKTIV METODDAN ISTIFADƏ...45 Təhsildə İKT 1

4 X.T.Novruzova IBTIDAI SINIF ŞAGIRDLƏRINDƏ MƏSƏLƏ HƏLLI ALQORITMININ FORMALAŞDIRILMASI...52 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ R.G.Jalilova COMPUTER NETWORKS AND DISTRIBUTED SYSTEMS IN EDUCATIONAL FIELDS...57 Cəbrayılzadə S.C., Salmanzadə.L.N, Əliyeva X.Ə. RIYAZIYYAT DƏRSLƏRINDƏ ELEKTRON REZENTASIYALARDAN ISTIFADƏNIN TƏTBIQI MƏSƏLƏLƏRI...63 H.S.Babayeva ALI MƏKTƏBLƏRDƏ INFORMATIKA FƏNNININ TƏDRISI VƏ ONUN TƏHSILDƏ TƏTBIQI...68 İ.B.Əhmədov, K.Ələsgərova TƏHSILIN INFORMATIZASIYASI ŞƏRAITINDƏ MÜASIR TƏLIM TEXNOLOGIYALARI VƏ NƏZARƏT...72 S.N. Quliyeva ORTA MƏKTƏBDƏ ÇOXHƏDLININ HESABLANMASI ÜÇÜN HÖRNER SXEMININ ÖYRƏDILMƏSI...77 Ə.M.Kərimov, Əliyeva S.A. S.S.Ağalarov TƏLƏBƏLƏRIN BILIYINƏ NƏZARƏTIN REYTINQ SISTEMINDƏ IKT-LƏRIN ROLU...81 M.M.Kərəmova İNGILIS DILI FAKULTƏLƏRINDƏ İKT-NIN TƏTBIQININ METODOLOJI PROBLEMLƏRI...85 Təhsildə İKT 2

5 Mahmudov N.M., Yusifov M.Ö., Ağalarov S.S. ŞAGİRD NƏTİCƏLƏRİNİN HESABLANMASINDA İKT-DƏN İSTİFADƏ BARƏDƏ...88 Г.В.Исаева МЕТОДОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СОЗДАНИЯ И ПРИМЕНЕНИЯ АВТОМАТИЗИРОВАННЫХ СИСТЕМ ОБРАБОТКИ ИНФОРМАЦИИ И УПРАВЛЕНИЯ (АСОИУ) В ИНТЕГРАТИВНОМ ОБУЧЕНИИ YAZI QAYDALARI...99 Təhsildə İKT 3

6 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJI UNIVERSITETINDƏ İNNOVATİV PEDAQOJI TƏHSILIN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ Y.Ə. Məmmədov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin rektoru, AMEA-nin müxbir üzvü, professor Son illər Azərbaycan iqtisadiyyatı özünün intensiv inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu ilk növbədə, müasir dövrdə müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin yaradıcısı ümummilli lider Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasi, sosial-iqtisadi kursunun, bu kursun layiqli davamçısı olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin son 5 ildə həyata keçirdiyi iri miqyaslı köklü islahatların məntiqi nəticəsidir. Ölkədə ictimai-siyasi həyatın durmadan demokratikləşməsi, müasir hüquqi dövlətin, bazar iqtisadiyyatının təşəkkül tapması, yüksək iqtisadi artımın təmin olunması əsasında sosial inkişaf sahəsində effektiv dövlət siyasəti formalaşmış və uğurla həyata keçirilməkdədir. Məxsusi olaraq, milli təhsil sisteminin dünya standartları tələblərinə müvafıq, beynəlxalq təhsil sisteminə, Boloniya prosesinə inteqrasiya çərçivəsində, inkişaf etdirilməsi, sosial siyasətin strateji istiqamətlərindən biri kimi daimi dövlət qayğısında və diqqət mərkəzindədir. Azərbaycan Respublikasmın Təhsil Nazirliyinin, Dünya Bankınm ekspertlərinin "Azərbaycan Respublikasının Təhsil sistemində islahatlar" layihəsi çərçivəsində birgə işləyib hazırladıqları "Azərbaycan Respublikasmda fasiləsiz pedaqoji təhsilin və müəllim hazırlığının Konsepsiya və Stategiyasf'nın 2008-ci ildən başlayaraq realizə olunması, Nazirlər Kabineti tərəfındən ci illər ərzində bu konsepsiyanın həyata keçirilməsi məqsədi ilə Tədbirlər Planının təsdiq edilməsi bu sahədə atılan mühüm dövlət tədbiri kimi dəyərləndirilməlidir. Bütövlükdə "Azərbaycan Respublikasında fasiləsiz pedaqoji təhsilin, müəllim hazırlığınm Konsepsiya və Stategiyasf'nın və müvafıq Tədbirlər Planının realizə edilməsi, ilk növbədə pedaqoji kadr hazırlığında innovativ təhsil modellərinin sistemli şəkildə tətbiqi ilə bağlıdır. Konsepsiyada pedaqoji təhsil siste-mində struktur-funksional xarakterli innovasiyalarla yanaşı, məhz müasir pedaqoji təlim-tədris modellərinin realizə edilməsi, mühüm strateji istiqamət kimi birmənalı şəkildə təsbit olunmuşdur. Təhsildə İKT 4

7 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Bu ilk növbədə, Konsepsiyada fasiləsiz pedaqoji təhsilin informatlaşması prosesinin intensivləşməsi, pedaqoji kadr hazırlığında texnoloji təlim metodikalarından səmərəli və effektiv istifadə olunması ilə əlaqədar konkret təşkilati, texniki-texnoloji, elmi-metodik məsələlərin həllinə dair müddəalarda öz əksini tapmışdır. Daha geniş planda, elektron təlim texnologiyalarının fasiləsiz pedaqoji təhsildə hərtərəfli və intensiv tətbiqi, İKT-lərin səmərəli istifadəsi, ümummilli texnoloji təlim mühitinin yaradılması ilə sıxı surətdə əlaqədardır. Milli Təhsil Sisteminin modernləşdirilməsi yönümündə həyata keçirilən dövlət təhsil siyasəti ilk növbədə, pedaqoji təhsilin texnoloji əsaslarla qurulması və inkişafı, müəllim heyətinin hazırlanması və təkmilləşməsi üzrə müasir təhsil modellərinin, İKT yönümlü pedaqoji innovasiyaların geniş tətbiqini nəzərdə tutur. Ölkədə pedaqoji təhsilin flaqmanı olan ADPU-da təhsilin innovativ inkişafının bu strateji istiqaməti üzrə müvafiq innovativ infrastrukturun qurulması yönümündə bir sıra tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Məxsusi olaraq 2007-ci ildən başlayaraq qısa bir müddət ərzində Universitetin "Kompüter Mərkəzi"təşkil olunmuş, geniş informasiya tutumlu, müasir elektron qurğu və avadanlıqlarla təchiz olunmuş, yüksək operativliyə malik fərdi kompüterlərdən ibarət kompüter parkı yaradılmışdır. Dünya təhsil standartlarının tələblərinə cavab verən bu elektron attestasiya bazasının yaradılmasına və istismarına, mükəmməl peşə vərdişlərinə malik texniki heyət, proqramçı kadrlar cəlb olunmuşdur. Eyni zamanda, universitetin tədris bölmələrində, fakültə və kafedralarında çalışan professor və müəllim heyəti müvafıq təlimat əsasında, yüksək didaktiv-metodoloji potensiala malik test materiallarının işlənib hazırlanmasına müvafıq qiymətləndirmə metodikalarının tətbiqinə səfərbər edilmişdir. Universitetdə digər bir innnovativ qurumun yaradılması ci il dekabr ayında dövlət qeydiyyatından keçmiş "Təhsildə İKT" elmi-metodik jurnalının təsis olunması, təhsilin informatlaşmasının konseptual, metodoloji, texniki-texnologi aspektlərinə dair elmi-metodik tədqiqatların nəticələrinin pedaqoji ictimaiyyətə çatdırılması, elmi ideyaların mübadiləsinin aktivləşməsi məqsədini daşıyır. "Təhsildə İKT" elmi-metodik jurnalının redaksiya heyətinin tərkibinə ölkənin pedaqoji elm və təhsil sahəsinin qabaqcıl elm xadimləri, pedaqoqlar ilə yanaşı, Türkiyə Cumhuriyyətinin, Avropanın, MDB ölkələrinin alim və mütəxəssisləri cəlb olunmuşdur. Təhsildə İKT 5

8 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Son illərdə ADPU-da həyata keçirilən pedaqoji kadr hazırlığının elmi-metodik təminatının dünya standartları səviyyəsində işlənib hazırlanması istiqamətində, beynəlxalq əməkdaşlıq cərcivəsində innovativ infrastrukturun qurulması yönümündə bir sıra innovativ layihələr həyata keçirilməkdədir. Məxsusi olaraq, ADPU-da Təhsil Nazirliyi və Dünya Bankı arasinda Razılaşmanın Təhsil Sektorunun inkişafı layihəsi çərçivəsində, Təhsil meneceri ixtisası üzrə magistr hazırlığının, təhsil standartlarının, kurrikulumlarının hazırlanması, layihə üzrə innovativ qurumların yaradılması üzrə işlər həyata keçirilməkdədir. Universitetdə baxılan layihənin icrası çərçivəsində işçi qrup yaradılmışdır. İşçi qrup tərəfindən beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə Təhsil meneceri ixtisas hazırlığı üzrə təhsil standartları, digər təhsil normativləri müəyyən edilmiş, ixtisas hazırlığına cəlb edilmiş pedaqoji heyətin treninqlərinin keçirilməsi üzrə hazırlıq işləri həyata keçirilmişdir. Layihənin icrası üzrə aşağıdakı innovativ infrastruktur qurumlarının yaradılması nəzərdə tutulur: 1. Təhsil meneceri İxtisas kafedrası 2. Təhsil meneceri ixtisas hazırlığının elmi-metodik əsasları elmi tədqiqat laboratoriyası 3. Təhsil meneceri İxtisaslaşmış elmi-metodik jurnalı Baxılan layihə çərçivəsində Təhsildə monitoring və qiymətləndirmə ixtisas hazırlığı üzrə işçi qrup tərəfindən bir sıra zəruri tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, bu ixtisas hazırlığı üzrə kurrikulumların, tədris-normativ sənədlərin hazırlanması, layihə üzrə innovativ qurumların yaradılması üzrə müvafiq işlər görülməkdədir. ADPU-da tədris ilindən başlayaraq, Təhsil Nazirliyi və Dünya Bankı arasında Razılaşmanın Ibtidai məktəb müəllimləri hazırlığının strateqiyası bəndinə müvafiq olaraq, Təhsilin əsasları ixtisası üzrə bakalavr hazırlığına başlanılmışdır. Baxılan ixtisas hazırlığının innovativ infrastruktur qurumunun yaradılması istiqamətində elmi-metodik tədris kabineti təşkil edilmiş və cari illər ərzində səmərəli fəaliyyət göstərməkdədir. ADPU-da professor-müəllim heyətinin milli kurikulumun tələblərinə adaptasiya olunması və ümumi hazırlığı məsələləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məxsusi olaraq, baxılan məsələnin həlli mqsədilə ADPU-da YUNİSEF-in maddi və texniki dəstəyi əsasında yeni innovativ qurum Müasir Təlim Texnologiyaları Təlim və Resurs Mərkəzi yaradılmışdır. Mərkəzdə nəzəri və praktik istiqamətli treninqlər həyata keçirilməkdədir. Təhsildə İKT 6

9 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Resurs Mərkəzində müasir təlim texnologiyalarının, kurikulumların tətbiqinin aktual problemlərinə dair elmi-nəzəri və metodik konfransların keçirilməsi nəzərdə tutulur. Hal-hazırda Mərkəzdə ADPU-nun professor-müəllim heyəti üçün "Yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi və fəal/interaktiv təlim" üzrə 6 günlük təlim kursu keçirilməkdədir. Kurslara ilk növbədə ADPU-nun orta ümumtəhsil məktəbləri ilə birbaşa bağlılığı olan metodika kafedralarının professor-müəllim heyəti cəlb olunmuşdur. Treninqə cəlb olunan müəllimlər öz ixtisasları üzrə fəal/intreaktiv dərs modellərini qurmaq bacarığına malik olacaq və "Müasir Təlim Texnologiyaları Təlim və Resurs Mərkəzi" ilə sıx şəkildə əməkdaşlıq edəcəklər. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində daha bir innovativ layihə Müasir Təhsil və Tədrisə Yardım Mərkəzinin (MTTYM) Açıq Cəmiyyət İnstitutunun Yardım Fondu Böyük Britaniya ofisinin maliyyə dəstəyi ilə «Azərbaycanda xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar: müəllim hazırlığı sistemində İnklüziv Təhsilin inkişafı» adlı sınaq layihəsi həyata keçirilməkdədir. Layihə çərçivəsində ADPU-nun Pedaqogika və Psixologiya fakültəsinin müvafiq ixtisasları üzrə (Məktəbəqədər Təlim və Tərbiyə, Korreksiyaedici Təlim, Təhsildə Sosial-Psixoloji Xidmət) bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün 2 tədris ili müddətində İnklüziv Təhsilin nəzəri və praktik məsələlərinin öyrədilməsi ilə bağlı kurs tədris olunmuş və Universitetin müəllim heyəti davamlı olaraq təlimləndirilmiş və tələbələrin inklüziv komponentli məktəb və uşaq bağçalarında praktik təcrübələri təşkil olunmuşdur. ADPU-da, pedaqoji təhsilin innovativ əsaslarla qurulması və inkişafı, müəllim heyətinin hazırlanması və təkmilləşməsi üzrə müasir təhsil modellərinin, İKT yönümlü pedaqoji innovasiyaların tətbiqinə dair yuxarıda deyilənlərə yekun vuraraq, bir daha qeyd etmək istərdim ki, Universitetin inzibati və professor-müəllim heyəti, milli təhsil sisteminin modernləşməsi və dünya təhsil sisteminə inteqrasiyası yönümündə, Dövlət rəhbərliyinin, təhsil idarə orqanlarının müəyyən etdikləri strateji kursun həyata keçirilməsi üzrə bütün səy və bacarıqlarını əsirgəməyəcəklər. Təhsildə İKT 7

10 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI BT ÖĞRETMENLERININ MESLEKLERINDE YAŞADIKLARI SORUNLARI VE FATİH PROJESINDEKI YERLERI ÜZERINE NITEL BIR ÇALIŞMA Ar. Gör. Gökhan Dağhan Ar. Gör. Pınar Nuhoğlu Kibar Prof. Dr. Buket Akkoyunlu ÖZET Araştırmanın amacı Bilişim Teknolojileri (BT) öğretmenlerinin mesleklerinde yaşadıkları sorunları ve FATİH projesindeki yerlerine ilişkin görüşlerini belirlemektir. Bulgular BT öğretmenlerinin, dersin statüsü, rol karmaşası, veli, öğretmen, meslektaş ve yöneticilerin farklı tutumları, altyapı sorunları, öğretmen atama ve görevlendirmelerindeki yanlış politikalar ve haksız uygulamalar konularında sorun yaşadıklarını göstermektedir. BT öğretmenleri FATİH projesi kapsamında kendilerine daha etkin rol verilmesi ve görev tanımlarının uzmanlıkları doğrultusunda net olarak yapılması gerektiğini belirtmektedirler. XÜLASƏ Araşdırmanın məqsədi İnformasiya Texnologiyaları (İKT) müəllimlərinin qarşılaşdıqları problemləri və FATİH proyektindəki yerləri ilə bağlı düşüncələrini müəyyənləşdirməkdır. Nəticələr İKT müəllimlərinin, dərsin statusu, rol qarışıqlığı, valideyn, müəllim, məsləkdaş və idarəçilərin münasibəti, altyapı problemləri, müəllimlərin təyinatlarındakı səhv siyasət və haqsızlıqlarlar üzündən problemlər yaşadıqlarını ortaya çıxarmaqdadır. İKT müəllimləri FATİH proyekti çərçivəsindəonlara daha önəmli rol verilməsini və vəzifə bölgüsünün ixtisaslarına uyqun olaraq müəyyənləşdirilməsini ifadə edirlər. ABSTRACT The aim of the study is to determine the problems of ICT Teachers about their profession and opinions about their roles in FATİH Project. The findings indicate that ICT teachers have problems about course status, role confusion, infrastructure, teacher, family, colleague and administrator attitudes, wrong policies and unfair practices on teacher assignment and employment. ICT teachers point out that should be given more active roles themselves within FATİH Project and the job descriptions should be made more clear through their profession. Təhsildə İKT 8

11 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI G I R I Ş Bilgi ve iletişim teknolojilerinin öğretimini ve eğitim amaçlı kullanımını gerçekleştirmek için yetişmiş insan gücü kaynağına her geçen gün daha çok gereksinim duyulmaya başlanmıştır. Ülkemizde de bu alanda insan gücü gereksinimini karşılamaya yönelik ilk olarak, hizmet içi eğitim etkinlikleri ile bilgisayar formatör öğretmenlerinin yetiştirilmesi yoluna gidilmiş, daha sonra bilgisayar öğretmenliği bölümleri açılmaya başlanmıştır (Deryakulu ve Olkun, 2006) yılında üniversitelerin eğitim fakültelerinin yeniden yapılanması sonucunda Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi (BÖTE) bölümleri kurulmuş ve ilk mezunlar 2002 yılında verilmiştir. Bölümler halen örgün ve ikinci öğretimle 77 üniversitede eğitim-öğretime devam etmektedir (BTE, 2012; ÖSYM, 2012). Teknolojinin günlük hayattaki yerinin hızla büyümesi ve içinde bulunulan çağın ihtiyaçları da dikkate alınarak, ilköğretimde bilgisayar dersleri okutulması gündeme gelmiş, bilgisayar dersleri öğretim programında yerini almıştır yılında ilk mezunlarını veren Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Öğretmenliği bölümlerinden mezun olan öğrenciler, 2006 yılına kadar bilgisayar ve donanımları kullanmayı öğretmeyi amaçlayan bir program takip etmişlerdir yılına kadar okullarda bilgisayar dersi seçmeli ders altında haftada 2 ders saati olarak işlenmekte ve sınıflarda yıllık verilmesi gereken toplam kazanım sayıları 4. sınıflarda 24, 5. sınıflarda 23, 6. sınıflarda 27, 7. sınıflarda 27 ve 8. sınıflarda ise 25 adettir yılında 1-8 bütün sınıflarda haftalık 1 ders saati olarak okutulması kararlaştırılan bilgisayar dersinin öğretim programı, 2006 yılında yenilenmiş, dersin adı Bilişim Teknolojileri olarak değiştirilmiş ve 4-5 sınıflarda 2 ders saati, sınıflarda ise 1 ders saati olarak okutulmaya başlanmıştır yılında ise bu ders 4-5. sınıflarda tamamen kaldırılmıştır.2005 yılına kadar haftada 2 ders saati okutulan ve uygulama ağırlıklı işlenen bilgisayar dersleri, öğrencilerden tam dönüt alınabilen ve notla değerlendirilebilen birer ders iken, öğrenciler hem bilgisayar öğrenmeyi bir ders olarak görüyor, hem de eğlenerek öğrenmenin tadına varabiliyorlardı.2006 yılından itibaren haftalık ders saati sayısı düşürülen, içeriği ağırlaştırılan, öğrencilerin bilgisayar bilerek derse geldikleri düşünülerek uygulama yapılması istenen, notla değerlendirilmeyen bir ders haline gelen Bilişim Teknolojileri dersi, artık öğrenciler, veliler, okul idareleri ve diğer branş öğretmenleri tarafından da bir ders olarak algılanmaktan çıkmıştır. Diğer derslerin ders saatleri arttırılabiliyorken bilişim çağında Bilişim Teknolojileri dersinin ders saatlerinde düşüş gözlenmekte, hatta Bilişim sınıflarının Təhsildə İKT 9

12 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI kaldırıldığı görülmektedir.buna karşın, ülkemizde 2011 yılında FATİH Projesi, eğitim ve öğretimde fırsat eşitliğini sağlamak ve okullarımızdaki teknolojiyi iyileştirmek amacıyla BT araçlarının öğrenme-öğretme sürecinde daha fazla duyu organına hitap edilecek şekilde derslerde etkin kullanımı için; okulöncesi, ilköğretim ve ortaöğretim düzeyindeki tüm okullarda dersliğine dizüstü bilgisayar, projeksiyon cihazı ve internet altyapısı sağlamak, dersliklere kurulacak BT donanımının öğrenme-öğretme sürecinde etkin kullanımını sağlamak amacıyla öğretmenlere hizmet-içi eğitimler verilmesi amacıyla başlatılmış, FATİH projesi kapsamında pilot bölgeler dışındaki okullarda da tablet dağıtılmaya başlanmıştır. Yurt genelinde 215 okulda 39 bin öğrenciye ve 13 bin öğretmene tablet bilgisayarlar verilmiştir ( Bu çalışmanın amacı Bilişim Teknolojileri öğretmenlerinin mesleklerinde yaşadıkları sorunları ve FATİH projesindeki yerlerine ilişkin görüşlerini belirlemektir. Yöntem Bu çalışmada, Davey (1991) tarafından sınırlı sayıda değişkeni incelemek için belirli kuralları izlemek yerine, bir durum ya da olayın boylamsal olarak derinlemesine incelenmesi şeklinde tanımlanan durum çalışması yöntemi kullanılmıştır. Fraenkel, Wallen ve Hyun (2012), durum çalışmalarında ele alınan durumun, bazı araştırmacılara göre kolaylıkla tanımlanabilecek bir birey ya da olgu olmayacağını, bir etkinlik, devam eden bir süreç ya da bir olay olabileceğini ifade etmektedirler. Bu yöntemin kullanılmasında birden fazla veri kaynağından yaralanılabilse ve veri zenginliği için çeşitli kanıtlar ileri sürülebilse de, istatistiksel genellemelerden kaçınılması gerekmektedir. Yıldırım ve Şimşek (2008), durum çalışmalarında istatistiksel genellemeden ziyade analitik genellemenin yapılabileceğini ve belirli bir durumun çalışılmasından elde edilecek olan sonuçların belli bir kavramsal modelin önerilmesine olanak tanıyabileceğini ifade etmektedirler. Bu bağlamda durum çalışmalarında esas amacın, her durumun kendi bağlamında var olan şekliyle derinlemesine irdelenmesi olduğu unutulmamalıdır. Bu araştırmada irdelenen durum ise, BT öğretmenlerinin mesleklerinde yaşadıkları sorunlar ve FATİH projesindeki yerleridir. Araştırmanın bir boyutunda bu sorunlar belirlenmekte ve diğer bir boyutunda ise BT öğretmenlerinin FATİH projesinde bulunmaları gereken pozisyonları tartışılmaktadır. Araştırma verileri, nitel araştırma sorularının yer aldığı bir veri toplama aracı ile internet üzerinden toplanmıştır. Araştırmaya eğitim fakültelerinin Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi bölümlerinden mezun olmuş 18 adet BT öğretmeni gönüllü olarak Təhsildə İKT 10

13 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI katılmıştır. Bu öğretmenlerin 8 tanesi 1-3 yıl (% 44), 5 tanesi 4-6 yıl ( % 28) ve 5 tanesi ise 7-10 yıl (% 28) arası kıdeme sahiptirler. Araştırmada toplanan veriler içerik analizi yöntemi ile analiz edilmiştir. Veriler araştırmacılar tarafından ayrı ayrı kodlanmış ve temalar oluşturulmuş, daha sonra çapraz kontrollerle araştırmanın güvenirliği arttırılmaya çalışılmıştır. Bulgular Araştırmadan elde edilen bulgular incelendiğinde BT öğretmenlerinin, derslerin statüsünden, rol karmaşasından, veli, öğretmen, meslektaş ve yöneticilerin farklı tutumlarından, altyapı sorunlarından, öğretmen atama ve görevlendirmelerindeki yanlış politikalar ve haksız uygulamalardan kaynaklanan sıkıntıları olduğu dikkati çekmektedir. Araştırmada yapılan kodlamalara ilişkin kodlamalar ve kodlamaların kategori yoğunlukları, Tablo 1 de sunulmaktadır. Temalar Sıkıntılar ve Kaygılar FATİH Projesindeki Rol Kodlamalar ve Kodlamaların Kategori Yoğunlukları Kodlamalar Referans Sayısı Kodlama Yoğunluğ u (%) Tablo 1. Birikimli Kodlama Yoğunluğu (%) Yanlış Politikalar ve Haksız Uygulamalar 27 20,30 20,30 Dersin Statüsü 26 19,55 39,85 Tutumlar (Yönetici, Veli, Öğrenci, Meslektaş) 22 16,54 56,39 Rol Karmaşası 21 15,79 72,18 Mesleki Tükenmişlik 15 11,28 83,46 Altyapı Sorunları 9 6,77 90,23 Öğretim Programı 7 5,26 95,49 Mesleki Gelişim 4 3,01 98,50 Mesleki Özensizlik 2 1, TOPLAM Olumlu Yaklaşım 14 87,5 87,5 Olumsuz Yaklaşım 2 12,5 100 TOPLAM Dersin Statüsü Təhsildə İKT 11

14 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Araştırmadan elde edilen bulgular incelendiğinde, çalışmanın giriş kısmında da söz edildiği gibi, 2006 yılından itibaren haftalık ders saati sayısı düşürülen ve okulun koşullarına, müdürün ya da velilerin isteğine göre seçilen ve notla değerlendirilmeyen bir ders haline gelen Bilişim Teknolojilerinin, öğrencilerin, velilerin,okul idarecilerinin ve diğer branş öğretmenlerinin gözünde bir ders olarak algılanmaktan çıktığı ve dersin statüsünü düşürdüğü görülmektedir. Öğretmenlerin görüşleri de bu durumu destekler niteliktedir. Temel derslerden olmadığımız için öğrenciler tarafından görüşlerimiz dikkate alınmıyor. Öğrenciler aynı zamanda, BT dersini oyun dersi olarak görüyor. Ö1 En önemlisi her sene acaba dersimiz bu yılda seçilecek mi stresini yaşamamız. Ö1 Dersin notu olmadığı için bilgisayarda uygulama yapamayan öğrencilere hiçbir yaptırımım olamadı. Ö3 Öğrencilerden herhangi bir etkinliği yapmalarını istediğimizde biraz zorlandıkları zaman nasıl olsa dersin notu yok diyerek yapmıyorlar, bazen bu söz doğrudan yüzümüze bile söylenebiliyor. Ö17 Mevcut ders programında seçmeli olarak verilen dersin, ikinci kademede 1 saat gibi komik bir sürede işlenmesi mümkün değildir. Ö15 Öğrencilerimin gözünde ders saati düşünce farklı bir konuma gelmeye başladık ama şahsım adına bunu pek hissetmedim. Çünkü ben öğretmenim. Öğretmen okulda öğretendir. Notu olsun olmasın, dersi olsun olmasın o hocam dır. Ö8 Rol Karmaşası Dersin statüsü, çevre tarafından (öğretmen, öğrenci, veli, idareci ya da meslektaşlar) algılanış biçimi ve BT öğretmenlerinden farklı beklentiler içinde olunması, BT öğretmenlerinin görevleri dışında birçok sorumluluğuyüklemelerine neden olmaktadır. Bu durum, BT öğretmenlerinin rol karmaşası yaşamalarını da beraberinde getirmektedir. Görüşme yapılan öğretmenlere ait aşağıdaki ifadeler, bu bulguyu destekler niteliktedir. Təhsildə İKT 12

15 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI "Okulda öğretmenden daha ziyade teknik eleman olarak görülüyor ve yardımcı eleman gibi idari konularda görev verilebiliyor. Ö1 "Mezuniyetimiz gereği okullarda hem bilişim eğitmeni, hem de bilişim teknolojileri destekli eğitim danışmanları olmamız gerekirken, doğrudan bilgisayar dersi öğretmeni olduk yılı ile birlikte ders saatlerimizin yetersiz kalması ve bakanlığın formatör öğretmen görevlendirmeleri ile kendimizi bir anda okul formatörlüğünün içinde bulduk. İşte bu durum, mesai arkadaşlarımızın da kafalarının karışmasına neden oldu. Biz BT Öğretmeni miydik? Yoksa BT Tamircisi/Uzmanı/Bekçisi mi? Ö8 Seferoğlu ve Akbıyık (2009)okul yöneticilerinin BT öğretmenlerinden beklentileriniaraştırmışlar ve BT öğretmenlerinden beklentilerin eğitim öğretim dışı etkinliklerdeyoğunlaştığı ve bilgisayar tamircisi olarak görüldükleri sonucuna varmışlardır. Bu konuda yapılan bir başka çalışmada ise, BT öğretmenlerinin ders dışında okuldaki teknolojik araçlarındonanımsal ve yazılımsal sorunlarıyla ilgilenmek, yeni teknolojiler hakkında yöneticilere veöğretmenlere bilgilendirme yapmak, BT ile ilgili konulardayöneticilere, öğretmenlere ve memurlara yardımcı olmak, BDE için öğretmenlerin isteklerini yerinegetirmek ve onlara destek olmak, bayram, tören veya kutlama programları için slayt, davetiyehazırlamak, projeksiyon cihazı kurmak, ses düzenini ayarlamak gibi işlerde de görev almakdurumunda kaldıkları ortaya çıkmıştır (Topu ve Göktaş, 2012). Öğretmen, öğrenci, veli, idareci ya da meslektaşların farklı tutumları Çalışmadan elde edilen bulgular, yukarıda da sözü edildiği gibi, BT öğretmenlerinde rol karmaşasına yol açan ve onların mesleki yaşamlarında karşılaştıkları bir başka durumun da öğretmen, öğrenci, veli, idareci ya da meslektaşların farklı tutumları olduğunu göstermektedir. Öğretmenlere ait aşağıdaki ifadeler, var olan durumu ortaya koymaktadır. İdarecilerin beklentisi önceleri sadece bilgisayar dersine girmemiz iken, formatörlük görevlendirmelerinin patlamasını takiben, artık onlar bizden bir nebze (kimileri her zaman) idari görevler beklediler, muhasebe yazılımlarına el atmamızı, her türlü internet ve bilgisayar arızasını çözmemizi istediler. Yapmayanlardan savunma isteyenler dahi olduğunu öğrendik üzüldük! Çünkü formatörlük görevlendirme yazısındaki son maddedeki... okul idaresinin verdiği diğer görevleri yerine getirir... ibaresi vardı. Bu madde, sınırlandırılamayan görevler yükledi BÖTE mezunu öğretmenlere. Ö8 Təhsildə İKT 13

16 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Artık herkes bilgisayar biliyor. anlayışının hâkim düşünce olması elbette öğretmenlerin ve öğrencilerin gözünde branşımıza bakışı oldukça olumsuz yönde etkilemektedir. Ö15 Diğer öğretmenler tarafından bir eğitimci olarak algılanmıyoruz. Teknik eleman olarak görülüyoruz. Herhangi bir öğretmen dersine teknoloji entegre etmek için bizden yardım istemiyor, aklından bile geçmiyor ve sadece Word ya da sunu programında yapamadığı basit bir iki işi yaptırmak için yardım istiyor.dersimiz esnasında bile herhangi bir öğretmen ya da idareci tarafından basit teknik işlemler yada bir yazı için dersten çağrılabiliyoruz. Ö17 BT öğretmenlerinin görevleri dışındaki beklentilerden rahatsız olmalarıyla birlikte okullarındaki teknolojik alt yapıdan da şikâyetçi oldukları görülmektedir. BT öğretmenleri okullardaki teknolojik alt yapının yetersiz olmasının hem iş yüklerini arttırdığını, hem de bazı mesleki yeterliliklerini kullanmalarını engellediğini belirtmişlerdir (Türk, 2008). Altyapı Sorunları Bu çalışmadan elde edilen bulgular, kalabalık sınıflar, donanım ve yazılımların çok eski olması ve yeni yatırımların yapılmaması sebebiyle öğretmenlerin sıkıntılar yaşadıklarını göstermiştir. Öğretmenlerle yapılan görüşmelerden elde edilen aşağıdaki örnek cümleler de bu bulguyu destekler niteliktedir kişilik sınıflarda programlarımızın uygulanabildiğinin varsayılması, teknoloji tasarım dersinde sınıflar bölünebiliyorken böyle bir gereksinime daha çok ihtiyacı olan bizim derslerimizde isteklerimizin göz ardı edilmesi yaşadığımız problemlerden bazılarıdır. Ö5 Mevcut sistemde teknolojik yatırımların bir defaya mahsus yapılması vetakibinin yapılmaması, okullarımızda BT laboratuvarlarında beş yıllık, on yıllıkbilgisayarların bulunması derslerin işlenmesine ve mevcut teknolojiyi takibe ayakuyduramamaktadır. Ö15 Okulda bilgisayar sıkıntısı yaşandığından dolayı bu dersleri ilk defa alan öğrencilere kara tahtada tebeşir altında anlatmak zorunda kalıyorum. Bilişim Teknolojileri Laboratuvarları kapatıldıkları için Milli Eğitim yeni bilgisayarlar göndermemektedir. Okulda 8-9 sene önceki birkaç bilgisayar var. Ne bir projeksiyon cihazı var, ne de derslerde bilgi ve iletişim teknolojilerini entegrasyon imkanı var. Hayatında Microsoft Office Word ü ilk defa duyan öğrencilere bu programın arayüzünü kara tahtaya çizerek anlatmak zorunda kalıyorum. Öğrenciler ne bir uygulama yapmaktadır, ne de bilgiyi pekiştirmektedir. Ö18 Təhsildə İKT 14

17 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Bu sorunların bazıları birbirlerinin sonucu ya da öncülü olduğu ve birbirlerini tamamladıkları görülmektedir. Söz konusu sorunların, öğretmenlerde mesleki özensizlik ya da mesleki tükenmişlik gibi bazı olumsuz doğurgulara neden olduğu da araştırmadan elde edilen diğer bir bulgudur. Eren ve Uluuysal (2012) ın yürütmüş oldukları araştırmada, BT öğretmenlerinin yaşadıkları sorunların onları motivasyonkaybı ve mesleki tükenmişlikle karşı karşıya getirdiği vurgusu yapılmaktadır. Bu bağlamda söz konusu araştırmanın bulguları ile bu araştırmanın bulguları birbiriyle örtüşmektedir. Ayrıca bu problemlerin, öğretmenlerin mesleki gelişimlerini olumsuz yönde etkilediği de dikkati çekmekte, bu sorunlar zamanla birer kaygı unsuruna dönüşebilmektedir. Mesleki Tükenmişlik Araştırma bulguları neticesinde elde edilen sıkıntı ve kaygılar temasında, önemli oranda yer tutan kodlamalardan birisinin mesleki tükenmişlik olduğu görülmektedir. Görüşme yapılan öğretmenlere ait aşağıdaki örnek cümleler bu bulguyu destekler niteliktedir. Sabahtan akşama kadar toz toprak içinde idarenin emrettiği işleri yapıp, ertesi gün öğrencilerine yeni birşeyler öğretebilme (aslolan işimi yapmak) ümidiyle hazırlığımı yapmak ve kendini paralamak... Bir bayan olarak bu duruma ruh ve beden sağlığım ne kadar dayanır bilemiyorum. Ö3 Birkaç yıl sonra hala dersimiz olacak mı, öğretmen ünvanına sahip olabilecek miyiz, bilmiyorum. Lisans döneminde edindiğim bütün kazanımlarımı unuttum zaten. Bazen yaptığım projelere ve ödevlere bakıp Nasıl yapmışım acaba? diye düşünmüyor değilim Biz BT öğretmenlerini körelttiler ve küstürdüler. Ö11 Görüşme yapılan öğretmenlerin bazıları mesleklerine ilişkin ciddi kaygıları olduğunu dile getirirlerken, tükenmişliklerine gerekçe olarak öğretmen olarak görülmediklerini, okul içerisinde saygınlıklarının olmadığını, branşlarına yönelik haksız uygulamaların olduğunu ve okullarda öğretmenlikten ziyade teknik işlerle uğraşmalarını göstermektedirler. Bu bulguyu destekleyen bir diğer çalışmada (Topu ve Göktaş, 2012), BT öğretmenlerinin aldıkları eğitimle üstlendikleri görevler arasında farklılıklar olduğu ve BT öğretmenlerinin teknolojiyle ilgili her konudan anlayan birer uzman, teknik servis elemanı ve memur gibi görüldükleri ifade edilmektedir. Aşağıdaki cümle, var olan durumu araştırmaya dâhil olan öğretmenlerden bir tanesinin ifadeleriyle net olarak özetlemektedir. Təhsildə İKT 15

18 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Okul yönetimi, diğer branş öğretmenleri, veliler, öğrenciler vs. beni öğretmen olarak değil de, tamirci ya da teknik servis elemanı olarak görüyor. Hâlbuki öğrencilerime öğretebileceğim o kadar çok şey var ki... İzin verilirse tabii ki. Dersimin bölünmediği bir anı düşünüyorum da, yok gibi. İdarenin nazarında onların kölesi durumundayım. Ö3 Kuvan (2009) tarafından yapılan diğer bir çalışmada da, BT öğretmenlerinin mesleki tükenmişlik düzeyleri üzerinde görev tanımlarının yanlış algılanmasının önemli rolü olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Söz konusu sonuç, bu araştırmanın bulguları ile paralellik göstermektedir. BT öğretmenlerinin görev tanımlarının net olmayışı onlarda bir rol karmaşasını da beraberinde getirmekte, dersin statüsü ile etkileşen rol karmaşası, BT öğretmenlerinin tükenmişliklerini arttırmakta ve onların mesleki gelişimlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Aşağıdaki örnek cümleler, öğretmenlerin bakış açısıyla var olan durumu açıkça ortaya koymaktadır. BT öğretmenlerinin dersleri ellerinden alındığı için her şartta görevlendirme isteyecek durumlara sokuldular. Bu öğretmenler her ilde, ilçede ya da okulda farklı uygulamalara ve yorumlamalara açık olarak, belirsiz görev tanımlarıyla, zorlamalarla ve değişik adlarda görevlendirmelere maruz bırakılmaktadırlar. Ö5 Görev tanımlarımız yapılırken, Okul müdürünün verdiği işleri yapar. mantığından bir an önce sıyrılmak gerekmektedir. Görev tanımının daha müşahhas bir yapıya dönüştürülmesi ve yıllardır süren Valilik görevlendirmeleriyle istihdam anlayışının terk edilmesi gerekmektedir. Görevlendirmeler her yıl için altışar aylık sürelerle yılda iki defa yapılmaktadır ve birçok öğretmenimiz Türkiye genelinde norm fazlasıdır. Ö15 Mesleki Gelişim Araştırma bulguları neticesinde elde edilen sıkıntı ve kaygılar temasında, önemli oranda yer tutan kodlamalardan birisinin de mesleki gelişim boyutu olduğu dikkati çekmektedir. Görüşme yapılan öğretmenlere ait aşağıdaki örnek cümleler bu bulguyu destekler niteliktedir. Mevcut sistem, mesleki gelişim açısından fırsat oluşturmakta oldukça yetersizdir. Yüzeysel mesleki gelişim programları, zaten yükü bir hayli artmış olan biz BT öğretmenlerini sıkmaktadır. Güncelliğini yitirmiş, önceki öğrenilenlerin bir tekrarı niteliğinde olan programlar kurumumuza olan bakış açımızı negatif yönde etkilemektedir. Ö15 Təhsildə İKT 16

19 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Sonuç olarak işten kaçmayan, derse girmeye devam eden, öğrenciden kopuk olmayan, bilişim önderliğini misyon edinmiş, hizmet içi eğitimlere yoğun olarak katılan, eğitim teknolojileri ile ilgili fuar/sempozyum/forum/çalıştay gibi etkinlikleri takip eden BT öğretmenleri olmalıyız. Ö8 Yanlış Politikalar ve Haksız Uygulamalar Elde edilen bulgular öğretmenlerin branşlarına yönelik yanlış politikaların ve haksız uygulamaların da mesleki tükenmişliğe ve mesleğe ilişkin kaygılara yol açtığını göstermektedir.ne yazık ki BT öğretmenlerinin uzmanlıkları hiçbir alanda tanınmamış, Bakanlık bünyesinde Bilişim Teknolojileri öğretmeni olmayan öğretmenler 100 saatlik kurslarla eğitilmiş, hatta sınıf öğretmenleri ve okul öncesi öğretmenleri bile Bilişim Teknolojilerirehber (formatör) öğretmen yapılmıştır. Yani 4 yıllık eğitimle kazanılan yeterlilik, 100 saatlik bir kursla verilen sertifika ile formatörlük hakkı farklı branştaki öğretmenlere de sağlanmıştır.diğer taraftan, okudukları bölümde 8 dönemde yaklaşık 50 farklı ders alarak mezun olmuş öğretmenler, 2012 yılında büyük bir mezun kitlesi olduğu halde 40 binlik atamada, Eylül ayında bilişim öğretmenlerine sadece 313, Şubat ayında ise 143 kontenjan verilmiştir. Bu durumu düzeltmeye yönelik bir adım atılmadığı gibi her üniversitede BÖTE bölümü açılmıştır(bte, 2012). Bu süreç, hem ülkemizin, hem de Bilişim Teknolojileri Öğretmenlerinin geleceğini olumsuz yönde etkilemiştir. Aşağıda özetlenen öğretmen görüşleri var olan durumu açıklamaktadır. Meslek liselerinde yürütebileceğimiz çok sayıda ders varken basit düzenlemeler ile bu kurumlara atanmamızın düzenlenmemesi, 2002 yılından bu yana görev yapmaya başlayan bizlerin hala uzmanlıklarının tanınmaması, Bilgisayar laboratuvarı bulunan okullara ilave bir müdür yardımcısı kadrosu verilir ve bilgisayar koordinatör öğretmeni müdür yardımcısı olarak görevlendirilir. İbaresi geçen 1993 yılından bu yana uygulanan yönergelerin gereklerinin yapılmaması Ö5 BT öğretmenlerinin alan bilgilerinin hafife alınarak 180 saatlik kurs alan her kişiyle (formatör) aynı statüye getirilmesi, öğretmenleri her ilde/ilçede/okulda farklı uygulamalara ve yorumlamalara açık olarak, belirsiz görev tanımlarıyla, zorlamalarla, değişik adlarda görevlendirmeler yapılması, öğretmenlerin dersleri elinden alındığı için her şartta görevlendirme isteyecek durumlara sokulması Ö5 Təhsildə İKT 17

20 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Özellikle son zamanlarda dersimizin seçilmemesi konusunda yönlendirmeler yapılıyor bu nedenle genellikle norm fazlası duruma düşüyoruz. Ö17 Bilişim teknolojilerinin kullanımın öğrenciler tarafından herhangi bir yönlendirmeye gerek kalmadan öğrenilebilineceği ve bu öğrenmenin teknolojiyi etkili bir şekilde kullanma için yeterli olduğu sık sık yüksek kademedeki kişiler tarafından basına duyuruluyor ve çoğu zaman bilişim teknolojileri öğretmenleri bu açılamalar yapılırken norm derdine düşmüş sırf bu yüzden dersin seçilmesini isteyen öğrencilere herhangi bir şey öğretmen ya da yarar için istemedikleri ima ediliyor. Ö17 Öğretim Programlarından Kaynaklanan Sorunlar Görüşme yapılan BT öğretmenlerinden elde edilen bulgular, öğretim programlarından ya da bu programların uygulanmasından kaynaklanan sıkıntılara da dikkati çekmektedir. Görüşme yapılan öğretmenlere ait aşağıdaki örnek cümleler bu bulguyu destekler niteliktedir ve 2011 yıllarında 8 basamak hazırlanmış BT öğretim programını 6., 7. ve8. sınıflarda 1 saat seçilebilecek şekilde nasıl uygulamamız gerektiğine ilişkin açıklamalar yapılmamıştır. Oysaki o dönemdeki öğretim programı 2 saatlik bir dersi gerektirmektedir. Ö5 İnternete girmek, oyun oynayabilmek midir bilgisayar bilmek? Madem yetersiz, müfredat değiştirilsin. 2 ders saati ayrılan kazanım o kadar basit ki, elbette öğrenciler uygulamaları 10 dakikada bitirir ve ders o öğrenci için gereksiz ve sıkıcı bir hal alır. Ö13 Her ne kadar Bilişim Teknolojileri dersinin adı Bilişim Teknolojileri ve Yazılım olarak değiştirilse ve hazırlanan yeni öğretim programı Kasım 2012 itibariyle kademeli olarak uygulanmaya başlasa da, dersin statüsü değişmediği için sorunlar zincirinin sona ermeyeceği ve öğretmenlerin mesleki tükenmişliklerinin ve rol karmaşalarının süreceği açıktır. Bu bağlamda bazı öğretmenlerin de derslere karşı tutumu değişebilmekte, öğretmenler arası tutarsızlıklar mesleki özensizlik boyutuna varabilmektedir. Görüşme yapılan öğretmenlere ait aşağıdaki örnek cümleler bu bulguyu destekler niteliktedir. BT öğretmenlerinin ve yeni yetişen öğretmen adaylarının mobbing gibi bazı şartlara dayanamayarak mesleğin geleceğinde negatif rol oynayacak olmasından endişe duyuyorum. Ö5 Təhsildə İKT 18

21 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Biz mesleğimizi yapmak için can atarken, bu branşın bu noktaya gelmesine sebep olanlardan biri de yine Bilişim Teknolojileri Öğretmenleri. Derse girip çocuklara oyun oynatan, onları serbest bırakan öğretmenler yüzünden bu ders anlamsız bir hale geldi. Hâlbuki daha çok idealist öğretmen olsaydı, bu iş kendi kendine yola girebilirdi belki. Ö16 BT Öğretmenlerinin FATİH Projesindeki Rolleri Araştırmanın bir diğer boyutunda öğretmenlerin FATİH projesinde bulunmaları gereken pozisyon irdelenmiş, öğretmenlerden bu konuda görüşleri istenmiştir. Araştırmaya katılan BT öğretmenlerinin % 87,5 i, söz konusu projeye karşı olumlu tutum sergilemekte ve projede mutlaka bir rollerinin olması gerektiğini ifade etmektedirler. Bazı öğretmenler rehberlik, eğitmenlik, eğitim teknoloğu gibi görev tanımları beklediklerini ifade ederken, bazıları ise projenin gerçekleştirilmesi sürecine entegrasyon boyutuyla ya da içerik geliştirme uzmanı olarak katkı sağlayabileceklerini dile getirmektedirler. Aşağıda örneği görülen ifadeler, BT öğretmenlerinin projeye karşı hala umutlu olduklarının ve mesleki öz-saygılarını kaybetmediklerinin somut birer ifadesidir. Fatih projesinin her okulda sağlıklı yürütülmesi için mutlaka her okulda bir bilgisayar öğretmenin zorunlu bulundurulması gerekiyor ve bilgisayar öğretmenlerine okullarda bu projenin yürütülmesi konusunda eğitim teknoloğu görevi verilmesi gerekir. Ö6 FATİH Projesi kapsamında BİT in öğretime entegrasyonu sürecine girilmiştir. Bu entegrasyon sürecinde uzman kişiler olan BT öğretmenleri hem kendi derslerinde hem de başka derslerde fayda sağlayabilir. Okulda sunacakları vizyoner bir perspektif ile kendilerine olan bakış açısını değiştirebilir, TÜBİTAK'ınbelirlediği Türkiye'nin BİT vizyonunun gerçekleştirilmesi yolunda çalışabilirler. Bunun için hem kendi derslerinde hem de farklı disiplinlerde etkin bir şekilde çalışmalıdırlar. Ö7 Tartışma, Sonuç ve Öneriler Çalışma grubunu oluşturan öğretmenlerin yaşadığı sorunların sebepleri incelendiğinde dersin statüsü, rol karmaşası, veli, öğretmen, meslektaş ve yöneticilerin farklı tutumları, altyapı sorunları, öğretmen atama ve görevlendirmelerindeki yanlış politikalar ile haksız uygulamalardan kaynaklanan sorunlar olduğu dikkati çekmektedir. Bu problemler ise, bir süre Təhsildə İKT 19

22 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI sonra mesleki tükenmişlik ya da mesleki özensizlikgibi sonuçları beraberinde getirmektedir.elde edilen bulgular bu konuda yapılan diğer çalışmalarla benzerlik göstermektedir (Kuvan, 2009; Seferoğlu ve Akbıyık, 2009; Topu ve Göktaş, 2012).Bu sıkıntılar hem bilişim çağı için gerekli becerilere sahip bireyleri yetiştirecek Bilişim Teknolojileri öğretmenlerinin, hem de bu alanda yapılan yatırımların geleceğini olumsuz yönde etkileyebilir. FATİH projesine yapılan yatırımın büyüklüğü göz önüne alındığında BTöğretmenlerinin bu projedeki yerinin kesinlikle tartışılması gerektiği düşünülmektedir. FATİH projesinin başarısında en önemli insan kaynağının BT öğretmenlerinin olabileceğigöz önüne alınmalı veprojenin pek çok aşamasında BT öğretmenlerine rol verilmelidir. Aşağıdaki örnek ifade, BT öğretmenlerin bu konuda iş birliğine açık olduklarını ve görev almaya yönelik niyetlerini ortaya koymaktadır. FATİH projesinde özellikle Eğitim Bilişim Ağı bizim üzerimizden yürümeli, bizim projemiz bu. Keşke ilk göreve başladığım yıllarda olabilseydi, yeni heyecanımla ne çok şey üretebilirdim. Ö9 BT öğretmenlerine ve bu branşa yönelik uygulanan yanlış politikalar ve haksız uygulamaların, onların mesleki tükenmişliklerini arttırdığı göz önüne alındığında, branşın sorunlarının bir an önce çözümlenmesi gerektiği düşünülmektedir. Aksi takdirde öğretmenlerde mesleki gelişime yönelik bir isteksizlik, mesleki özensizlik ve rol karmaşası gibi istenmeyen durumların ortaya çıkacağı ve bu durumların da onların performanslarına yansıyacağı açıktır. Dersin statüsü ile ilgili problemlerin çözümlenmesi, okullarda BT derslerinin seçilmesi ya da BT öğretmenlerinin yürütebileceği alternatif seçmeli derslerin açılmasının sorunların çözümüne küçük de olsa katkı sağlayabileceği ileri sürülebilir. Okullarda teknolojinin daha etkin kullanımına yönelik olarak ortaya çıkan FATİH projesi bağlamında en etkin insan gücünün BT öğretmenleri olduğu göz önüne alınmalı, bu öğretmenlere söz konusu proje bağlamında rol verilmeli ve görev tanımları net olarak yapılmalıdır. Öğretmenlerin çoğunluğu projeye olumlu bakmakta ve mesleki yaşamlarında edindikleri tecrübelerini bu proje bağlamında değerlendirebileceklerine inanmaktadırlar. BT öğretmenlerinin okullarda eğitim teknoloğu pozisyonunda değerlendirilebilekleri ileri sürülebilir.böylece söz konusu branşın uzmanlığının da tanınmasının mümkün olabileceği, BT öğretmenlerine ve branşa ilişkin olumsuz tutumların ortadan kalkabileceği düşünülmektedir. KAYNAKLAR Təhsildə İKT 20

23 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI 1. BTE (2012). Bilişim teknolojileri dersine ve bilişim teknolojileri öğretmenlerine ilişkin değerlendirme raporu Davey, L. (1991). The application of case study evaluations. Practical Assessment, Research & Evaluation, 2(9). Retrieved from 3. Deryakulu, D., & Olkun, S. (2006). Bilgisayar Öğretmenlerinin Mesleki Sorunları: Çevrimiçi Tartışma Forumu Mesajlarına Dayalı Bir Çözümleme. 15. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi Bildiri Özetleri Kitabı, Muğla: Muğla Üniversitesi. 4. Eren, E., & Uluuysal, B. (2012). Bilişim Teknolojileri (BT) öğretmenlerinin mesleki sorunları ve çözüm önerileri. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(3), Fraenkel, J. R., Wallen, N. E., & Hyun, H. H. (2012). How to Design and Evaluate Research in Education (8th ed.). New York: McGraw-Hill. 6. Kuvan, Ö. (2009). Bilişim Teknolojileri öğretmenlerinin karşılaştıkları sorunlar ve tükenmişlik düzeyleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. 7. ÖSYM (2012) ÖSYS Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu, Ankara: ÖSYM. 8. Seferoğlu, S. S., & Akbıyık, C. (2009). Bilgisayar öğretmenlerinin bakış açısıyla yönetici veöğretmen beklentileri. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(2), Topu, F. B., & Göktaş, Y. (2012). Bilişim Teknolojileri öğretmenlerinin üstlendikleri roller ve onlardan beklentiler. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri (KUYEB), 12(1), Türk, Ö. (2008). Bilgisayar öğretmenlerinin mesleki yeterliliklerini çalışma ortamlarındakullanabilirliklerinin değerlendirilmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Gazi Üniversitesi,Ankara. 11. Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (7th ed.). Ankara: Seçkin Yayıncılık. Təhsildə İKT 21

24 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI KOMPYÜTER RIYAZIYYATINDA SÜNI INTELLEKT VƏ EKSPERT SISTEMLƏRIN TƏTBIQININ NƏZƏRI ƏSASLARI A.R.Buniyatov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti fəlsəfə elmləri doktoru, professor M.A.Nəcəfov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti fizika-riyaziyyat elmləri doktoru Z.Ə. Tağıyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, dosent S.С. Cəbrayılzadə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti XÜLASƏ Baxılan məqalə Süni intellekt sistemlərinin ekspert sistemlərin əsas anlayişlari nın kompyuter elmlərinin öyrənilməsində rolunun araşdırılmasına həsr olunuşdur. АННОТАЦИЯ Работа посвящена роли основных понятий искусственного интеллекта,експертных систем в изучении компьютерных наук. ABSTRACT Work belonging artificial intelligence ekspert sistems which is research area computer science. Təhsildə İKT 22

25 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Giriş Məlumdur ki, XİX əsr elmi materiya, hərəkət, zaman məkan kimi üç fundamental anlayışa əsaslanırdı. XX əsrdə elmi idrakın inkişaf qanunauyğunluğu, bu üç anlayışlarla yanaşı informasiya anlayışının strateji əhəmiyyət kəsb etdiyini müəyyənləşdirmiş oldu. Bu fundamental anlayış üzərində qurulan informasiya nəzəriyyəsi, informasiya mübadiləsinin ümumi qanunauyğunluqlarının riyazi üsullarla müəyyən edilməsi ilə bilavasitə əlaqədar şəkildə meydana gəlmişdir. İnformasiya mübadiləsinin statistik qanunauyğunluqlarının müəyyən edilməsi, idarəetmə proseslərinin tədqiqində də mühüm rol oynamaqdadır. Idarəetmə proseslərinin öyrənilməsində statistik informasiya nəzəriyyəsi metodlarının tətbiqi, öz növbəsində elmi idrakın ən köklü anlayışlarından biri olan optimizasiya anlayışına, nəticə etibarilə optimal idarəetmə metodlarının formalaşmasına gətirib çıxarmış oldu. Özü-özlüyündə optimallaşdırma metodu mürəkkəb dinamik sistemlərdə texnoloji, iqtisadi və digər proseslərin idarə olunmasında ən sərfəli nəticələri əldə etməyə imkan verən informasiya modelinin, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin yaradılması ilə bilavasitə əlaqədardır. Nəticə etibarilə, informasiya texnologiyalarının elmi idrakda tətbiqi, optimal idarəetmə məsələlərinin timsalından göründüyü kimi, özünün funksional təhlil funksiyası ilə yanaşı, müxtəlif sahələrə məxsus elmi biliklərin inteqrativ sisteminin təşəkkül tapması ilə bilavasitə əlaqədar şəkildə həyata keçirilir. Başqa sözlə desək, iqtisadi, texnoloji və digər proseslərin optimal idarəetmə məsələlərinin həllində istifadə olunan avtomatlaşdırılmış idarəetmə metodlarının metodoloji potensialı funksional və inteqrativ xarakter daşımaqdadır. Belə ki, müxtəlif elmi tətbiqi işlənmələrdə tədqiqat obyektinin predmet modeli, onun riyazi və informatik modelləri ilə sinkretik vəhdət halında çıxış edir. Informasiya texnologiyalarının elmi-fundamental və elmi-tətbiqi işlənmələrdəki spesifik rolunun icra vasitələrini nəzərdən keçirərkən, ekspert sistemlərin(es) funksional təhlil vasitəsi kimi, optimal idarəetmə məsələlərinin həllində effektiv rol oynadığını xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Təhsildə İKT 23

26 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Öz növbəsində ES-də optimal idarəetmə məsələləri, başlıca olaraq prosedurlu təhlil yolu ilə həll olunan riyazi məsələlər timsalında realizə olunur. Bu mülahizələrə əsaslanaraq, kompyuter riyaziyyatı çərçivəsində optimal idarəetmə məsələlərinin həllində, ekspert sistemlərin tətbiqi metodlarının öyrənilməsi xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Tədqiqatın gedişi. Müasir dövrdə ES-i süni intellekt sahəsində ən qabaqcıl və dinamik inkişafa malik istiqamətlərdən biridir. Özü-özlüyündə süni intelekt anlayışı elmi leksikona 1956-cı ildə Con Makkarti tərəfindən, Alan Turinqin irəli sürdüyü kompyuter intellekti ideyasina istinad olunmaqla daxil edilmişdir. Süni intellektə(si) dair Con Makkartinin, Alan Turinqin və digər tədqiqatçıların elmi araşdırmaları əsasında müəyyən edilmişdir ki, süni intellekt metodları aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər. 1. Simvol şəkilli (hərf, söz, ifadə, işarə, şəkil) informasiyadan istifadə olunması; 2. Simvol məntiqindən istifadə əsasında axtarış. Bu xarakterik xüsusiyyətlər əsasında işlənib hazırlanmış ənənəvi süni intelekt sistemləri, Hard komputinq dəqiq hesablama texnologiyasına istinad edir. Hard komputinq texnologiyası əsasında qurulan ənənəvi süni intelekt sistemlərinin işlənməsi və tətbiqi təcrübəsi, tezliklə bu sistemlərin maşın intelekti səviyyəsinin kifayət qədər aşağı səviyyədə olduğunu aşkar etdi. Son illərdə, Hard komputinq texnologiyalarına əsaslanan ənənəvi süni intelekt sistemlərindən fərqli olaraq, soft-komputinq (çevik hesabalama) texnologiyasına istinad edən süni intellekt sistemlərinin işlənib hazırlanması geniş vüsət almış oldu. Soft-komputinq texnologiyasınin işlənib hazırlanması, özü özlüyündə qeyri-səlis məntiq, neyron şəbəkələri, təkamül hesablama və digər ədədi metodlardan istifadə olunmaqla, qeyri dəqiqlik və qeyri-müəyyənlik şəraitində hesablamalar aparmağa imkan vermiş oldu ci illərdə bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən, müxtəlif məsələlərin həlli məqsədilə riyazi məntiq metodları işlənib hazırlandı. Məxsusi olaraq ci illərdə Alen Kolmeroe və Filip Rassel tərəfindən Proloq məntiqi proqramlaşdırma dili işlənib hazırlanmış oldu. Öz növbəsində, riyazi məntiq metodlarının süni intellekt sistemlərinin işlənməsində tətbiq olunması, biliyin modelləşdırılməsı ideyasına təkan vermiş oldu. Təhsildə İKT 24

27 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Məhz süni intelekt sistemlərinin işlənməsində, yuxarıda göstərilən innovasiyaların tətbiqi- biliyin təqdim olunması yanaşması- süni intellekt sistemlərinin inkişafında yeni mərhələnin -ekspert sistemlərin işlənməsi və tətbiqi mərhələsinin- meydana gəlməsini şərtləndirmiş oldu. Bu baxımdan,ekspert sistemlərinin funksional təyinatı, süni intellekt metod və üsullarının tətbiqi əsasında, kompyuterlərdən istifadə etməklə intellektual məsələləri həll etməkdən ibarətdir. Struktur etibarilə ES-i aşağıdakı tərkib hissələrini özündə ehtiva edir. 1.Biliklər bazası 2.Nəticə çıxarma alt sistemi 3.İzahetmə alt sistemi 4.Biliklərin əldə edilməsi alt sistemləri 5.İstifadəçi interfeysi üçün dialoq prosessoru ES-in yuxarıda qeyd olunmuş struktur komponentlərinin qurulmasının və funksional təyiunatının qısa xarakteristikasını verək: 1.Biliklər bazası(bb) Biliklər bazası ES-in əsas özəy komponentlərindən biri sayılır. Özü- özlüyündə BB-nın tərkibi dinamik səcyyə daşıyır və onun məzmunu dəyişkən xarakterə malikdir. BB-nın yaradılnmasında və funksional təyinatında mühüm cəhət biliklərin təsvir edilməsi üsulları ilə əlaqədardır. BB-da biliklər, simvollar əsasında qurulan simvol strukturları (mətnlər, siy ahılər, və s.) şəklində təsvir olunurlar. BB- da fikir yürütmə prosesi, simvol çevirmələri ardıcıllığı kimi tətbiq olunur. BB-da biliklərin təsvirinin ən geniş forması biliklərin fakt və qaydalar şəklində təsvir edilməsi ilə əlaqədardır. Baxılan üsula əsasən, BB-da faktlar atribut, obyekt və qiymət uçlüyü şəklində verilə bilər. Burada verilmiş obyekt,fiksə olunmuş qiymətlə verilmiş atributa malikdir. BB-da qaydalar aşağıdakı məntiqi sxem üzrə verilir. Əgər A, onda B. Baxilan məntiqi sxemə müvafiq olaraq A şərti ödənilirsə, onda S əməliyyatı yerinə yetirilir. Təhsildə İKT 25

28 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI Baxılan halda A şərti, ünsürləri məntiqi konyuksiya əməliyyatı ilə əlaqələndirilmiş A 1... A n çoxluğu kimi verilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, BB-sı məzmun xarakteristikasına görə aşağıdakı iki növə təsnif olunurlar.: 1. Dinamik BB 2. Statistik BB Dinamik BB-nın məzmunu dəyişkən xarakter daşıyır. Belə ki, dinamik BB-da yeni faktlar, mövcud faktlara nəticə çıxarma prosedurlarının tətbiqi əsasında formalaşırlar. Stratistik BB-da faktların statistik xarakter daşıması, nəticə çıxarma prosedurunun monoton səciyyə daşıması ilə şərtlənir. BB-nın digər bir mühüm komponenti nəticə çıxarma alt sistemidir. BB-nın nəticə çıxarma alt sisteminin başlıca funksional təyinatı, Biliklər Bazası və işçi çoxluğu əsasında. ekspert sistemin fikir yürütmə prosesinin, müvafiq proqram təminatı üzrə həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır. Öz növbəsində,nəticə çıxarma alt sistemi işçi çoxluğun mövcud faktlarının və BBnın qaydalarının baxılmasını, yeni faktların işçi çoxluğa daxil edilməsini, qaydaların baxılması və tətbiq olunması yollarının müəyyən edilməsini özündə ehtiva edir. Bütövlükdə, BB-da nəticəçıxarma alt sisteminin tətbiqi əsasında məsləhətvermə prosesinin idarə olunması, alınmış nəticələrin istifadəçiyə çatdırılması, növbəti qaydaların işə düşməsi, işçi çoxluqda kifayət dərəcədə məlumat olmadıqda,istifadəçidən zəruri məlumatın alınması təmin edilmiş olur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ekspert sistemləri digər bir mühüm komponenti dialoq və izahetmə alt sistemidir. Ekspert sistemlərdə məsləhətvermə prosesinin gedişində,bir sıra haıllarda hər hansı bir izahatın alınması üçün müvafiq sorğuya cavab olaraq, sorğunun nə məqsədlə verildiyi sualı qoyula bilər. Burada sistemin verdiyi sorğu nəticə çıxarma ağacının terminləri əsasında interpretasiya olunur. Bu üsulla sistemin sorğusunun realizə olunma qaydası müəyyən edilmiş olur, müəyyən edilmiş qayda və onun nəticəsinin hesablama şərtləri istifadəçiyə çatdırılar. Yuxarıda komputer riyaziyyatında tətbiq olunan ES-nin qısa tarixçəsi, onun tərkib hissələrinin funksional və struktur xarakteristikası verildi.. Təhsildə İKT 26

29 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI ƏDƏBİYYAT 1.Поспелов Д. А. Нечёткие множества в моделях управления и искусственного интеллекта Поспелов Д. А. Новые информационные технологии это те ключи, которые откроют нам путь в новое общество // Новости искусственного интеллекта, 1994, 2, с Змитрович А.И. Интеллектуальные информационные системы. Мн.: НТООО "Тетра Системс", с. Təhsildə İKT 27

30 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI KOMPYUTERLƏ FIZIKA MƏSƏLƏLƏRININ HƏLLI MƏRHƏLƏLƏRI VƏ TEXNOLOGIYASI İ.N. İsmayılov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqogika üzrə elmlər doktoru, dosent T. Quliyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti III kurs magistrantı SUMMARY The article includes the classifications, ways and possibilities of using computer in solving physics problems, and algorithm developed for solving of the particular issue by using computer models. In addition to solving this problem, the article also includes an example of the algorithm and program for the preparation of the required charts PЕЗЮМЕ Статья содержит классификации, пути и возможности использования компьютера в решении задач по физике, алгоритм разработанный для решения конкретной задачи с помощью компьютерных моделей. В дополнение к решению этой проблемы, в статье также приводится пример алгоритма и программы для подготовки требуемых графиков. XÜLASƏ Məqalədə fizika məsələ həllində kompyuterdən istifadənin təsnifatı, imkan və yolları əks olunmaqla, kompyuter modeli əsasında konkret məsələ həllinin alqoritmi işlənmişdir. Burada məsələnin həlli ilə yanaşı, tələb olunan qrafikin tərtibi üçün də alqoritm nümunəsu verilmişdir. Təhsildə İKT 28

31 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Məsələ həlli, şagirdlərin sistemli elmi biliklərə yiyələnmələrində onlarda praktik bacarıq və vərdişlərin səmərəli formalaşdırılması vasitəsi kimi çox vacib üsullardan biridir. Fizika dərslərində məsələ həllində kompyuterdən istifadə kursun bir sıra bölmələri üzrə mürəkkəb riyazi hesablamalar tələb edən məsələlərin həllinə, çox vaxt itirmədən hesablamaların sürətli aparılmasına, sərf olunan vaxta qənaət hesabına daha böyük həjmdə nəzəri məlumatların öyrənilməsinə, məsələdə verilmiş fiziki hadisə və prosesin əyaniləşdirilərək nümayiş edilib mərhələ-mərhələ başa salınmasına, çoxlu məsələ həllini həyata keçirməyə, tapşırıqlar dairəsini genişləndirməyə, tədris materialını daha diqqətlə öyrənərək möhkəmlətməyə imkan verir. Bu problemlərin həlli dörd üsulla: a) məsələnin yaxşı başa düşülməsi üçün məzmunun (orada baş verən mikro və makro proseslərin) əyani nümayiş edilməsi; b) məsələ həllində hazır modellərdən istifadə; j) məsələdəki hesablamaların sürətlə, vaxt itirmədən aparılması üçün kompyuterin kalkulyator funksiyasından istifadə; ç) məsələlərin həllində xüsusi alqoritm əsasında tərtib edilmiş proqramlaşma dillərindən istifadə ilə həyata keçirilir [4; 159]. Təbiət, texniki və dəqiq elmlər üzrə fənlərin məzmunu, o jümlədən bu fənlərin tədrisi metodikası alqoritmik mədəniyyətin formalaşdırılmasına çox böyük imkan verir. İnformatikada alqoritm dedikdə, məsələnin şərtinə əsasən fəaliyyətin ardıjıl layihələndirilməsi və buna müvafiq son nətijənin alınmasından ibarət həll mərhələləri və texnologiyası başa düşülür. Beləliklə, bu sahədə aparılan iş təjrübəsi göstərdi ki, fizika müəllimi məsələ həllində kompyuterdən istifadənin əsas istiqamətlərini, prinsiplərini, məsələ həllinin müxtəlif forma və mərhələlərində məqsədə müvafiq iş sisteminin tətbiqini düzgün yerinə yetirdikdə şagirdlər fizikadan öyrəndikləri nəzəri materialları yaxşı başa düşərək mənimsəməklə sistemli biliklərə, yüksək bajarıq və vərdişlərə yiyələnirlər. Burada qazanılmış bilik və bajarıqlar sonrakı praktik işlərin yerinə yetirilməsində də əhəmiyyət kəsb edir [3]. Tədqiqatın gedişi Kompyuterdə məsələ həllinin texnoloji ardıcıllığı. İnsan kompyuterdən müxtəlif formalı informasiya məsələlərinin: mətnlərlə işləri, qrafik təsvirlərin yaradılması, verilənlər bazasından istənilən məlumatın axtarılıb tapılması, cədvəllərin hesablanması, riyazi məsələlərin həlli, texniki konstruksiyaların hesablanmasında və i. istifadə edir. Bu məsələlərin həlli üçün istifadəçi geniş proqram təminatına: sistemli proqram təminatı, tətbiqi proqram təminatı və proqramlaşma sisteminə malik olmalıdır [2]. Təhsildə İKT 29

32 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Kompyuterin köməyilə məsələnin həlli şərtinə baxarkən istifadəçi müəyyən etməlidir ki, məsələnin həlli üçün hansı proqram vasitəsindən istifadə edəcək. Əgər tətbiqi proram təminatı içərisində həmin məsələnin həlli üçün əlverişli proqram varsa onda istifadəçi onu keyfiyyətcə alət kimi seçir [(verilənlər bazasının idarə etmə sistemi (VBİS), cədvəl prosessoru, riyazi peket və s.)] və istifadə edir. İndi kompyuterin tətbiqi ilə məsələ həlli texnologiyasına nəzər yetirək. Bir çox hallarda riyazi dildə ifadə olunmamış məsələnin həlli tələb olunur. Məsələn, fiziki terminlərlə verilmiş məsələləri göstərmək olar. Kompyuterdə məsələni həll etmək üçün onu əvvəlcə riyazi məsələ formasına gətirmək, sonra proqramlaşdırmaq lazımdır. Kompyuterdə məsələnin həlli aşağıdakı mərhələlərlə həyata keçirilir. 1. Məsələnin qoyuluşu; 2. Riyazi formalaşdırma; 3. Alqoritmin tərtibi; 4. Proqramlaşdırma dilllərinin biri ilə proqramın tərtibi; 5. Proqramın sazlanması və testləşdirmə 6. Heablamanın aparılması alınmış nəticənin təhlili; Bu ardıcıllıq kompyuterdə məsələnin həllinin texnoloji zənçiri adlanır. İndi qeyd edilən hər bir mərhələnin izahını verməyə çalışaq. Məsələnin qoyuluşu. Bu mərhələdə nəyin verildiyi və nəyin tələb olunduğu aydın müəyyənləşdirilməlidir. Əgər məsələ aydındırsa, onda məsələnin qoyuluşu iki sualın cavabını təmin etməlidir. Hansı ilkin məlumatlar (məsələnin şərti, verilənlər və tələb olunanlar) aydındır və nəyi tapmaq tələb olunur. Modelləşdirmə. Bu mərhələdə obyekt və hadisənin əhəmiyyətli xassəsini əks etdirən riyazi münasibətlər sistemi düstur, tənlik, bərabərsizlik və i əks etdirən riyazi model qurulur. Qeyd etmək lazımdır ki, riyazi modeli qurarkən bir çox hallarda verilənlərin vasitəsi ilə bütün kəmiyyətləri ifadə edən düsturu tapmaq olmur. Belə halda bu və ya digər səviyyədə dəqiqliyi təyin etməyə imkan verən riyazi metoddan istifadə olunur. Məsələnin həlli üçün riyazi modelı qurarkən: riyazi modelə əsaslanan ehtimal olunanları seçərək ayırmaq; nəyin giriş verilənlər və nəticə olduğunu təyin etmək, giriş verilənlərlə nəticəni əlaqələndirən riyazi münasibətləri yazmaq tələb olunur. Alqoritmin qurulması. Kompyuterdə həyata keçirilən ən səmərəli model alqoritmik model formasıdır. Bunun üçün blok-sxem dilindən, yaxud hər hansı psevdokoddan, məsələn, tədris alqoritm dilindən istifadə etmək olar. Alqoritmin işlənməsinə alqoritmin layihələndirmə Təhsildə İKT 30

33 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI üsulunun seçilməsi; alqoritmin (blok-sxem, psevdokod və s.) yazılış formasının seçilməsi; test və testləşdirmə üsulunun seçilməsi aiddir. Proqramlaşdırma. Birinci üç mərhələdə aparılan iş kompyutersiz, sonra müəyyən olunmuş dildə və müəyyən olunmuş sistemdə xüsusi proqramlaşma işi yerinə yetirilir. Proqramlaşma mərhələsində: proqramlaşma dilinin seçilməsi; verilənlərin təşkili üsulunun müəyyənləşdirilməsi; seçilmiş proqramlaşma dilində alqoritmin yazılması yerinə yetirilir. Həqiqət naminə demək lazımdır ki, məsələ həllinin bu mərhələsini Kompyuter modelləşdirməsi adlandırmaq daha düzgün olardı. Müasir əlavələrdən (elektron cədvəllərdən, verilənlər bazasının idarəetmə sistemindən) istifadə etməklə də bunu müvəffəqiyyətlə həyata keirmək olar. Bu halda aşağıdakı mərhələ - testləşdirmə proqramı və tənzimləmə lazım olmur, lakin alınmış nəticənin təhlilinə xüsusi diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Nizamlama və testləşdirmə proqramı. Proqramın nizamlanması dedikdə proqramın işləməsini sınaqdan keçirmək və bu zaman meydana çıxan səhvlərin düzəldilməsi başa düşülür. Proqramlaşma dilində proqramın yazılışı ilə əlaqədar səhvlərin (sintaksiz və semantik) aşkar edilməsi proqramlaşma sistemindən istifadəyə kömək edir. İstifadəçi səhvlərdən xəbərdar olduğu üçün onu aradan qaldırdıqdan sonra yenidən proqramı işlətməyə təşəbbüs edir. Kompyuterdə alqoritmin doğruluğunun yoxlanması testlərin köməyilə həyata keçirilir. Testə keçmək üçün - proqramın düzlük şərti lazımdır. Testlə planlaşdırılmış senarinin proqramla düzgün həyata keçirilməsi yoxlanır. Beləliklə, testləşdirmə və nizamlama özündə: sintaksiz və semantik nizamlamanı; proqramın məntiqi quruluşunu; pr0oqramın təkmilləşdirilməsini ehtiva edir. Nəticənin təhlili. Modelin dəqiqləşdirilməsi. Sonuncu mərhələ - ilkin nəticənin alınması üçün işlənmiş proqramdan istifadədir. Məsələnin həllində alınmış nəticənin təhlili riyazi modelin (alqoritmin və proqramın təkrar redaktəsində) dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olduqda həyata keçirilir. İndi məsələ həllində fiziki modelin konkret nümunə əsasında tətbiqinə nəzər yetirək. Fiziki prosesin modelləşdirilməsi. Başlanğıc sürətə malik cisim müəyyən yüksəklikdən üfiq müstəvisi ilə bucaq altında atılmışdır. Uçuş məsafəsi maksimum olduqda bucağı təyin edin. Təhsildə İKT 31

34 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Birinci mərhələdə obyekt və hadisənin informasiya modeli qurulur. Biz baxdığımız halda istifadə etdiyimiz fiziki anlayış hərəkət edən obyektin ideallaşdırılmış modelinin qurulmasıdır. Məsələnin şərtindən bəzi əsas mülahizələri dəqiqləşdirək: 1) cisim yerlə müqayisədə çox kiçik olduğu üçün onu maddi nöqtə hesab etmək olar; 2) atılan cismin sürəti kiçik olduğuna görə: - sərbəstdüşmə təcilini sabit kəmiyyət hesab etmək olar; - havanın müqaviməti nəzərə alınmır. İkinci mərhələdə formal model qurulur, başqa sözlə hər-hansı formal dilin köməyi ilə informasiya modeli təsvir edilir. Fizika kursundan məlumdur ki, yuxarıda təsvir edilən hərəkət bərabərtəcillidir. Verilən başlanğıc sürət ( ), ilkin yüksəklik (, uçuş məsafəsi( L)-in asılı olduğu bucağı aşağıdakı düsturla təyin etmək olar: Koordinatın zamandan asılılığı: buradan: kvadrat tənlik alırıq: Bu tənliyi həll etsək: Təhsildə İKT 32

35 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Uçuş məsafəsini aşağıdakı düsturdan alarıq: Üçüncü mərhələdə formalaşdırılmış informasiya modelini kompyuter üçün aydın olan kompyuter dilinə çevirmək lazımdır. Kompyuter modelini yaratmaq üçün iki müxtəlif prinsipial yol mövcuddur: - məsələnin həlli alqoritmini yaratmaq və onu proqramlaşdırma dillərindən birinə kodlaşdırmaq; - təklif olunan əlavələrin (elektron cədvəl, verilənlər bazasının idarə etmə sistemindən VBİS və i.) birindən istifadə etməklə kompyuter modelini formalaşdırmaq. Birinci yolu həyata keçirmək üçün alqoritmi qurmaq və proqramlaşdırma dillərindən birinə uyğun (məsələn, Visual Basic ) onu kodlaşdırmaq lazımdır. Proqramda iki sabitdən istifadə olunur: Const PI = 3, Const g = 9.8 Əgər ilkin verilən məlumdursa, onda uçuş məsafəsini aşağıdakı kimi təyin etmək olar: D = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180))) ^ * g * 2 * h0 t1 = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180)) + Sqr (D)) / (2 * g) t2 = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180)) Sqr (D)) / (2 * g) t2 - kökü bizim məsələni qane etmir. Deməli uçuş vaxtı - t1- dir. L = v0 * Cos(a * (PI / 180)) * t1 Aşağıdakı alqoritmdən istifadə edərək axtarılan bucağı tapmaq olar: aa = 0 'axtarılan bucaq max L = 0 'maksimal uçuş məsafəsi For a = 0 To 90 D = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180))) ^ * g * 2 * h0 t1 = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180)) + Sqr (D)) / (2 * g) L = v0 * Cos(a * (PI / 180)) * t1 If L >= max L Then max L = L aa = a Təhsildə İKT 33

36 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI End If Next İndi yalnız axtarılan bucağı deyil, cismin hərəkət qrafikini də qurmağa imkan verən layihə tərtib edək. Bunun üçün yeni standart layihə tərtib edərək, bura lazım olan formada komponentləri yerləşdirək və onların xassələrini müəyyənləşdirək obyekt Xassə Qiyməti forma adı frmflight Caption Cismin hərəkəti Frame Caption İlkin verilənlər: Frame Caption Miqyas: Label (yazı) Caption Yüksəklik (m): Label (yazı) Caption Sürət (m/s): Label (yazı) Caption Bucaq(dərəcə): Label (надпись) Caption Maksimum uçuş məsafəsinə nail olunan bucaq: Label (yazı) Caption Maksimal uçuş: Label (yazı) Caption Minumum qiymət X: Label (yazı) Caption Minumum qiymət Y: Label (yazı) Caption Maksimum qiymət X: Label (yazı) Caption Maksimum qiymət Y: Mətn sahəsi adı txth0 Text 0 Mətn sahəsi adı txtv0 Text 0 Mətn sahəsi adı txta0 Text 0 Mətn sahəsi adı txtminx Text (boş səhifə) Mətn sahəsi adı txtmaxx Text (boş səhifə) Mətn sahəsi adı txtminy Text (boş səhifə) Mətn sahəsi adı txtmaxy Text (boş səhifə) Düymə adı cmdcalculate Caption Bucağı hesabla Düymə adı cmdpaint Caption Qrafiki qur Düymə adı cmdclear Caption Təmizlə Düymə adı cmdnewscale Caption Miqyası ver Təhsildə İKT 34

37 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Qrafik sahəsi (PictureBox) adı picgrafic Appearance 0- yastı AutoRedraw true Layihənin kodunu yazaq. "General"bölməsində bir neçə dəyişən sabiti yazaq: Dim v0, h0, D, a, L As Double Dim XMin, YMin, YMax, XMax As Integer Const PI = Const g = 9.8 Koordinat cədvəlini əvvəldə olduğu kimi tərtib edək. Dim v0, h0, D, a, L As Double Dim XMin, YMin, YMax, XMax As Integer Const PI = Const g = 9.8 Private Sub cmdnewscale_click() XMin = txtminx YMin = txtminy XMax = txtmaxx YMax = txtmaxy picgrafic.cls SetScale End Sub Private Sub Form_Load() XMin = -1 YMin = -1 YMax = 10 XMax = 10 txtminx = XMin txtminy = YMin txtmaxx = XMax Təhsildə İKT 35

38 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI txtmaxy = YMax SetScale End Sub Private Sub SetScale() picgrafic.scale (XMin, YMax)-(XMax, YMin) 'koordinat cədvəli For x = XMin To XMax picgrafic.line (x, YMax)-(x, YMin), RGB(240, 240, 240) Next x For y = YMin To YMax picgrafic.line (XMin, y)-(xmax, y), RGB(240, 240, 240) Next y 'koordinat oxu picgrafic.line (0, YMin)-(0, YMax), RGB(150, 150, 150) picgrafic.line (XMin, 0)-(XMax, 0), RGB(150, 150, 150) 'oxunyazılışı picgrafic.forecolor = RGB(150, 150, 150) For x = XMix To XMax 'Step Int((XMax - XMin) / 5) picgrafic.currentx = x picgrafic.currenty = 0 picgrafic.print x Next x For y = YMix To YMax 'Step Int((YMax - YMin) / 5) picgrafic.currentx = 0 picgrafic.currenty = y picgrafic.print y Next y picgrafic.forecolor = RGB(100, 0, 0) picgrafic.currentx = XMax - picgrafic.textwidth("x, м") picgrafic.currenty = 0 - picgrafic.textheight("x, м") picgrafic.print "X, м" picgrafic.currentx = 0 - picgrafic.textwidth("y, м") picgrafic.currenty = YMax picgrafic.print "Y, м" End Sub Uçuş məsafəsinin və bucağın hesablanması yuxarıda qeyd edilən düsturla yernə ytirək. Private Sub cmdcalculate_click() h0 = Val(txtH0) v0 = Val(txtV0) aa = 0 'axtarılan bucaq maxl = 0 'maksimum uçuş məsafəsi For a = 0 To 90 D = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180))) ^ * g * 2 * h0 t1 = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180)) + Sqr(D)) / (2 * g) Təhsildə İKT 36

39 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI L = v0 * Cos(a * (PI / 180)) * t1 If L >= maxl Then maxl = L0 aa = a End If Next lblresulta.caption = aa lblresultl.caption = maxl End Sub Cismin hərəkət qrafikinin şəklinin kodunu yazaq. Private Sub cmdpaint_click() h0 = Val(txtH0) v0 = Val(txtV0) a = Val(txtA0) D = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180))) ^ * g * 2 * h0 t1 = (2 * v0 * Sin(a * (PI / 180)) + Sqr(D)) / (2 * g) For t = 0 To t1 Step x = v0 * Cos(a * (PI / 180)) * t y = h0 + v0 * Sin(a * (PI / 180)) * t - g * t * t / 2 picgrafic.pset (x, y), RGB(0, 0, 200) Next t End Sub Private Sub cmdclear_click() picgrafic.cls SetScale End Sub Tamam.Təkliflər hazırdır. Qeyd etdiyimiz kimi informasiya modelinin tədqiqinin dördüncü mərhələsi Kompyuter eksperimentinin aparılmasından ibarətdir. Əgər kompyuter modeli proqramlaşma dillərinin birindən ibarət proqram şəklində mövcuddursa, onu nəticənin alınması üçün işə salmaq lazı0mdır. Yox əgər kompyuter modeli əlavələr şəklindədirsə məsələn, elektron cədvəldirsə onda diaqram, yaxud qrafikin qurulması üçün verilənlərin sortlaşdırılması və ya axtarılması yerinə yetirilməlidir Beşinci mərhələdə alınmış nəticələrin təh lili, yaxud lazım gələrsə tədqiq olunan modelin korrektə edilməsi yerinə yetirilir. Məsələn, bizim modeldə cisim yerin səthinə düşdükdən sonra onun koordinatının hesablanmasının fiziki mənasının olmadığını nəzə rə almaq lazımdır. Beləliklə, kompyuterin köməyi ilə məsələ həlli texnologiyasının mərhələlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik: modelin təsvirinin yerinə yetirilməsi formalaşdırılması kompyuter modelinin qurulması - kompyuter eksperimentinin aparılması nəticənin təhlili və modelin korrektə edilməsi. Təhsildə İKT 37

40 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Göründüyü kimi fizika məsələ həllində kompyuterdən istifadə şagirdlərə çox böyük hesablama vaxtı tələb edən məsələlərin qısa zaman kəsiyində həll edilərək nəticənin alınmasına imkan verir. ƏDƏBIYYAT 1. İsmayılov İ.N. Fizikanın tədrisində yeni informasiya texnologiyallarından istifadə üzrə işin sistemi (Monoqrafiya). Bakı: Mütərcim, 2009, 244 s. 2. İsmayılov İ.N. Ümumtəhsil məktəblərində fizikadan məsələ həllində kompyuter texnologiyasından isifadənin bəzi məsələləri // Fizika, Riyaziyyat və İnformatika tədrisi, 2009, 2, s Иsmayыlov И.N. Цмумтящсил мяктябляриндя физиканын тядрисиндя йени информасийа технолоgийалаrынdан истифадянин нязяри вя практик проблемляри. Мonoqrafiya. Bakı: Mütərcim, 2013, 280 s. 4. Голицина И.Н. Решение учебных творческих задач по физике с использованием ЭВМ // Физика в школе, 1993, 1, с Извозчиков В.А., Слутски А.Н. Решение задач по физике на компьютере: книга для учителя. М.: Просвещение, 1999, 256 с. 6. Исмаилов И.Н. Использование компьютерных технологий при решении задач по физике в средних общеобразовательных школах // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук,m,; 2009, 4, с Исмаилов И.Н. Использование компьютерных технологий при решении задач по фзике в средних общеобразовательных школах. Кировоградьский державний ПУ им. В. Винченко. Науковi записки. Серiя: Проблеми методики фiзико-математичноi i технологичноi освiти. Випуск 3, 2013, стр Оспенникова Е.В. Использование в преподавании физики в средней общеобразовательной школе. Методическое пособие. М.; «БИНОМ», 2011, 655с. Təhsildə İKT 38

41 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI BIOLOGIYANIN TƏDRISINDƏ FƏAL TƏLIM METODLARININ İKT-NIN IMKANLARINDAN ISTIFADƏ ETMƏKLƏ TƏTBIQI IMKANLARI Dos.H.M.Hacıyeva, M.M.Abdinova, N.A.Heydərli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti XÜLASƏ Məqalədə İKT-nin imkanlarından istifadə etməklə fəal təlim metodları xarakterizə olunur. Onların biologiyanın tədrisinə tətbiqi xüsusiyyətləri izah edilir, onların üstünlükləri göstərilir. Fəal təlim metodlarından əqli hücum, Blum taksonomiyası, Venn dioqramı, prezentasiya, BİBÖ kimi şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünün inkişafını təmin edən metodların üstünlükləri aydınlaşdırılır. Onların tətbiqinə dair misallar verilir, bu sahədə müəllimlərə təkliflər, tövsiyyələr verilir. РЕЗЮМЕ В статье характеризуется активные методы обучения. Поясняются особенности их применения к преподаванию биологии, показываются их преимущества. Выясняются преимущества таких методов, как мозговая атака, таксономия Блума, диаграмма Венна, презентация, ЗХЗУ, которые обеспечивают развитие творческого мышления учащихся. Приводятся примеры их применения, даются учителям предложения и рекомендации в этой области. SUMMARY Active learning methods are used in the article. Their application features to the teaching of Biology are explained, their preferences are shown. Preferences of methods as brainstorming, Bloom's taxonomy, Venn diagram, presentation, KWL from active learning methods which provides the development of students' creative thinking is explained. Samples are given on their application, suggestions and recommendations are given to teachers. Açar sözlər: Texnika, metod, əqli hücum, prezentasiya, esse, tədqiqat. Ключевые слова: Техника, метод, мозговая атака, эссе, исследования. Key words techniques, brainstorming, research work, essay, meted. Təhsildə İKT 39

42 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI «Təhsil haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda təlimin səviyyəsinin yüksəldilməsinin əsas amillərindən biri olaraq bilikli və bacarıqlı kadrların yetişdirilməsi hesab olunur. Ölkəmizdə bu istiqamətdə təhsilin inkişafına xidmət edən layihələr işlənilir, həyata keçirilir. Tədrisdə İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyalarından istifadəyə daha çox yer ayrılır. Əvvəlki dövrlərdə müəllimdən aydın nitq, səlis danışıq, gözəl izah tələb olunurdusa, XXI əsrdə bunlara tədrisdə fəal təlim metodlarının tətbiqini həyata keçirmək, dərslərdə İKTnin imkanlarından istifadə etmək kimi bacarıqlara yiyələnmək zərurəti yaranmışdır. Dərslərdə İKT-dan planlı və sistemli şəkildə istifadə edilməli, təlimin keyfiyyəti yüksəldilməli, şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünün inkişafı nəzərə alınmalıdır. Tədris prosesində müəllim əvvəlcədən İKT-dən hansı formada istifadə edəcəyini müəyyənləşdirməlidir. Yaddan çıxarılmamalıdır ki, ali məktəb auditoriyalarında yetişən müəllim kadrlar sabahın cəmiyyət qurucularını yetişdirəcəklər. Onların gələcək pedaqoji fəaliyyəti, gəncləri şəxsiyyət kimi formalaşdırmaq bacarıqları onlara aşılanan bilik və bacarıqların səviyyəsindən asılıdır. Bu gün auditoriyalarımızda, pedaqoji təcrübə məktəblərində tələbələrə verdiyimiz bilik və bacarıqlar onlardan gözlədiyimiz nəticələri almağımıza təməl olmalıdır. Digər kafedralar kimi biologiyanın tədrisi metodikası kafedrasının əməkdaşları da kadr hazırlığında keyfiyyət məsələsini diqqət mərkəzində saxlayır və işlərini bu istiqamətdə qururlar. Dərslərini fəal təlim metodları ilə təşkil etməklə, həm də onun ümumtəhsil orta məktəblərdə tətbiqini həyata keçirirlər. Dərslərində audiovizual vasitələrdən istifadəyə daha çox yer ayırır, onun üstünlüklərini tələbələrə əyani olaraq göstərirlər. Belə dərslərdə tələbələr daha fəal olur və müəllim üçün zəruri bilik və bacarıqları əldə edirlər. Onlar sərbəst olaraq kompüterdən, elektron dərsliklərdən, internetdən istifadə bacarıqlarına yiyələnirlər. Elm və texnikanın sürətli inkişafı təlim metodlarını da təkmilləşdirməyi tələb edir. Təlimdə fəal təlim metodlarından istifadəyə yer verilməsinin zəruriliyini əsaslandırır. Ona görə də müəllim fəal təlim metodlarının mahiyyətinin dərk edilməsi mövzuya, şagirdlərin yaş və bilik səviyyələrinə uyğun seçilməsi, onun səmərəli tətbiqi məsələlərini öyrənməlidir. Fəal təlim metodları tədris prosesini intensivləşdirir, şagirdləri fəallaşdırır. Fəal təlim metodlarına klaster, insert, Blum taksonomiyası, Venn dioqramı, akvarium, debat və s. kimi metodları misal göstərmək olar. Bundan başqa oyun fəaliyyətli dərslərdə rollu, əyləncəli, yarış oyunlar, müzakirə-oyunlar həyata keçirilir. Bu cür dərslərdə uşaqlar qrup halında işləməyi, problemin Təhsildə İKT 40

43 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI həllini düşünməyi, fikirlərini sərbəst sürətdə ifadə etməyi öyrənirlər. Fəal dəslərdə həm şagird, həm də müəllimin fəallığı tələb olunur. Tədqiqatın gedişi. Beyin həmləsi (əqli hücum) metodunun tətbiqində məqsəd şagirdlərin keçmiş biliklərini aşkar etməkdir. Bu üsulla şagirdlərin sərbəstliyi, fikir azadlığı, məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirilır, yaradıcı fəaliyyətə stimul yaradılır. Şagirdlərdə özünə inam hissi yüksəlir, müstəqil düşüncə inkişaf etdirilir. Öncə müəllim həll olunmalı problemi elan edir. Qeyd edir ki, şagirdlər problemin həlli üçün bütün ilk ağıla gələn ideyaları sürətli, qısa və konkret söyləsinlər. Bu fikirlər qeyri-adi, ağlasığmaz, fantastik, absurd, zarafatyana və s. ola bilər. Deyilən təkliflər qiymətləndirilmir və tənqid edilmir. Fəaliyyətdə əsas məqsəd mümkün qədər çox fikir toplamağa nail olmaqdır. Fikirlər lövhədə, kağızda qeyd olunur, təhlil edilir. Ideyalar yekunlaşdırılır, qiymətləndirilir, mübahisə aparılır. Problemin mümkün həlli üçün ən yaxın ideyalar seçilir, sərbəst müzakirə aparılır. Bu mərhələ kiçik qruplarda da aparıla bilər. Biologiyadan doqquzuncu sinifdə müəllim Həzm sistemi mövzusunun tədrisində beyin həmləsi üsulunun tətbiqində Həzm açar sözünü yazır şagirdlərin onunla bağlı ilk ağlına gələn fikirləri söyləmələri təklif olunur. Onlar həzmlə bağlı fikirlər, ifadələri söyləyir və qeyd edirlər. Sonra onların açar sözlə ən yaxın əlaqədə olan həzm üzvləri, sonra həzmə təsir edən digər orqanların, sonda həzmi təmin edən mühit amilləri seçilir və izah edilir. Müəllim tədris prosesində tez-tez müxtəlif problemlərlə rastlaşır. Dərsdə sorğu və məzmunun möhkəmləndirilməsində suallardan istifadə etməli olur. Bu suallar adətən eyni tərzdə qurulmaqla, şagirdə məlum olan informasiyanı mexaniki yada salmağı nəzərdə tutur. Bu tipli suallar şagirdlərin mexaniki yaddaşını inkişaf etdirir. Şagirdlərdə məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişaf etdirilməsini təmin edən suallar əqli inkişafı da gücləndirir. Məhz Blum taksanomiyası üsulu düşündürücü sualların tərtibi və tətbiqini tələb edən bir üsuldur. Bu üsulda aldığı, anladığı biliklərin şagird tərəfindən yoxlanılması, qiymətləndiril-məsi, inkişaf etdirilməsi və tətbiqi nəzərdə tutulur. Bunun üçün aşağıdakı tipdə suallar verilir: 1.Hafizəni yoxlayan suallardan-bitkilərin hansı orqanları vardır? 2.Qiymətləndirici suallardan-bitkilərin əhəmiyyəti nədir? 3.Sintezedici suallardan-bitkilər və heyvanlar hansı oxşar əlamətlərə malikdir? 4.Tətbiqedici suallardan-bitkilərə necə qulluq etmək olar? 5.Təhliledici suallardan-bitkilərlə heyvanların fərqli əlamərləri hansılardır? Təhsildə İKT 41

44 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 6.Çevirmə və inteqrasiya suallardan-bitkilərdə fotosintez prosesi dayanarsa, nə baş verər? Venn dioqramı. Bu metodun əsas məqsədi cisim və hadisələri müqayisə etmək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirməkdir. Bu prosesdə biliklər aktuallaşır, təhlil aparılır, qiymətləndirmə prosesləri asanlaşır. Əvvəlcə müqayisə olunacaq obyekt və hadisələr müəyyənləşdirilir, kəsişən dairələr çəkilir. Ortada yazmaq üçün yer saxlamaq şərtilə I və II dairədə müqayicə olunacaq obyektlər qeyd edilir. Şagirdlərə təlimat verilir. Təlimatda nəyin müqayisə olunacağı, dairələrdə oxşar və fərqli cəhətlərin necə qeyd edilməsi göstərilir. Müqayisə olunacaq obyektlər təsvir olunur: fərqli cəhətlər sol və sağ tərəfdə, oxşar cəhətlər isə kəsişmə nəticəsində əmələ gələn dairədə yazılır. Müqayisə prosesində şagirdlər ümumiləşdirmə aparır, nəticələr çıxarırlar. Məsələn, yeddinci sinifdə parazit bağırsaq qurdlarına dair mövzuların tədrisində aşağıdakı müqayisə aparıla bilər: Öküz soliterinin Exinokokkun əlamətləri əlamətləri Ən iri lentşəkillidir uzunluğu 4-10 m.-dir. Bədən baş, boyun və buğumdan ibarətdir. Başda 4 ədəd sormacı vardır. Əsas sahibi; insan, aralıq sahibi: öküzdür. Yaxşı bişirilməmiş əti yedikdə insan yoluxur. Törətdiyi xəstəlik: insanda-tenirenxoz, heyvanda -finnoz. Ən kiçik lentşəkillidir, bədən baş və 3-4 buğumdan ibarətdir. ölçüsü 5-6 mm-dir. Başda sormac və qarmağı olur. Əsas sahibi: İt və pişik, aralıq sahibi: İnsan, kənd təsərrüfatı heyvanlarıdır Əsas sahib xəstəliyə yoluxmuş heyvanla təmas zamanı yoluxur. Exinokokk xəstəliyini törədir. Başda 4 ədəd sormacı olur. İnkişafı sahib dəyişmə ilə gedir. Əsasən şəxsi gigiyena qaydalarına əməl etmədikdə yoluxma risqi böyük olur. Heyvanların bu fərqli əlamətləri dairələrin kəsişən hissəsində yazılır. Təhsildə İKT 42

45 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Esse metodu hər hansı problem barədə şagirdlərin müstəqil düşüncələrini əks etdirən yazıdır, etüddür. Essenin həcmi bir səhifədən çox olmamalı, xüsusi plan əsasında işlənməlidir. Şagirdlər müəyyən mənbələrdən istifadə etməli, fikrini əsaslandırmalı, ümumi nəticə çıxarmalıdır. Təqdimat metodu fəal təlim metodları ilə aparılan dərslərin mühüm elementlərindən biridir. Bu zaman şagirdlər tədqiqat fəaliyyətinin nəticələrini təqdim edirlər. Təqdimat şifahi, yazılı, vizual, rollu və s. formalarda ola bilər. Burada əsas məqsəd şagrdləri tədqiqat fəaliyyətinin nəticələrini müxtəlif yollarla təqdim etməyi, öz fikirlərini dəqiq olaraq dinləyicilərə çatdırmaq bacarığını inkişaf etdirərək, mükəmməl nəticə çıxarmağa istiqamətləndirməkdir. Şagirdlər təqdimatı fərdi şəkildə və ya qrup halında keçirə bilərlər. Təqdimatda şagirdin fikirlərini dəqiq və aydın ifadə etməsi, xüsusi ünsiyyət vərdişlərinə yiyələnməsi əsas məsələdir. Şərhin aydınlığı, informasiyanın təşkili təqdimatın zəruri şərtləridir. Şagird problemin mahiyyəti üzərində fikrini cəmləməli, faktiki informasiyaya əsaslanmalı, münasib nümunə və misallar gətirməlidir Formalaşmış ünsiyyət mədəniyyətinə malik olan şagirdin təqdimatı dəqiqliyi və cəlbediciliyi ilə fərqlənir. Müəllim altıncı sinifdə prezentasiya metodunu tətbiq edərkən ilk növbədə ona uyğun mövzuları seçir. Canlıların qidalanması mövzusunun tədrisində prezentasiya metodunu tətbiq etmək mümkündür. Növündən asılı olmayaraq təqdimat şagirdlərin bilik və bacarıqlarını müəyyən edir. Mövzu bütövlükdə və ya hissələrlə prezentasiya üçün işlənə bilər. Mövzunun bir neçə şagird arasında Vitaminlər, Qidalanma, Qidalar kimi hissələr üzrə bölünməsi daha əhəmiyyətlidir. Bu zaman Vitaminlər mövzusu üçün plan aşağıdakı kimi müəyyən edilir. Plan 1. Vitaminlər haqqında ümumi anlayış. 2. Vitaminlərin növləri 3. Vitaminli qidalar. 4. Avitaminozun səbəbləri. 5. Avitaminozun profilaktikası. 6. Nəticə Mövzu tək bir şagirdə və ya kiçik qrupa tapşırıla bilər. Belə bir təqdimatın şagirdlər tərəfindən slaydlarla işlənilməsi onların yaradıcı təfəkkürünün inkişafına şərait yaradır. Müstəqil olaraq mənbələr seçməsi, təhlil etməsi, ümumiləşdirməsi, mövzuya dair slaydlar hazırlaması kimi bacarıqlarını mükəmməlləşdirir. Təhsildə İKT 43

46 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Fənnin tədrisində prezentasiya (təqdimat) metodunun tətbiqinə imkan verən mövzular çoxdur. Müəllim illik planlaşdırmada onları nəzərə almalıdır. BİBÖ metodu -bilirəm, istəyirəm biləm, öyrəndim suallarına cavab verən metoddur. Burada əsas məqsəd şagirdlərə əvvəlki bilik, təcrübə və yeni biliklər arasında əlaqə yaratmağa imkan verməklə şagirdin düşünməsini optimallaşdırmaqdır. Fəaliyyət mərhələlərlə həyata keçirilir. edir. tətbiq edilir: 1.Şagirdlər cüt-cüt bölünərək, problemlə bağlı əvvəlki biliklərinə dair siyahı tərtib 2.Şagirdlər siyahı üzərində işləyərkən müəllim lövhədə 3 sütundan ibarət cədvəl qurur. 3.Şagirdlərin yazacağı məlumatlar sol sütunda qeyd olunur. 4.Şagirdlər üçün maraqlı suallar 2-ci sütunda yazılır. 5.Sonuncu sütunda yeni əldə etdikləri bilikləri qeyd edilir. BİBO cədvəli lövhədə və kağız üzərində təsvir edilə bilər. Məsələn, Sürünənlər sinfi mövzusunun tədrisində BİBÖ metodu aşağıdakı kimi Sürünənlər sinfinə-kərtənkələ, ilan, timsah kimi nümayəndələr aiddir. İlanlar zəhərli olur. Kobralar öz zəhərlərini tullayır. Ən iri sürünən anakondadır. BİBO Bilirəm İstəyirəm bilim Öyrəndim İlanlar niyə fısıldayır? İlan sancdıqda nə etmək lazımdır? Timsah niyə suda-quruda yaşayan hesab edilmir? Rəngini dəyişən sürünən heyvanların xüsusiyyətlərini, Ilanların fısıldamağının səbəblərini, koramalın, timsahın çoxalmasının quruda getdiyini, ona görə də sürünənlərə aid edildiyini kərtənkələ olduğunu, pitonun isə əslində zəhərli olmadığı müəyyən edildi. Problemin aktuallığı: Biologiyanın tədrisində verilmiş metodların tətbiqi imkanları genişdir. Həmin imkanlar tədrisi şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə, mövzunun xüsusiyyətlərinə, resursların vəziyyətnə uyğun metodlarla təşkilində müəllimə kömək edir. Müəllim illik planlaşdırmada mövzunu hansı metodun tətbiqi ilə tədris edəcəyini qeyd edir. Lazımı resursları göstərir, dərsin uğurlu təşkili üçün hazırlıq işlərini vaxtında göstərir. Problemin nəzəri əhəmiyyəti: Biologiyanın məzmunu fəal təlim metodlarının tətbiqinə geniş imkanlar açır. Müəllim həmin imkanlar əsasında fəal dərslər təşkil etməklə, təlimdə yüksək müvəffəqiyyət qazanır. Təhsildə İKT 44

47 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: Fəal təlim metodlarının tətbiqi şagirdlərin məntiqi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirir, şagirdlərin müstəqilliyini, fəallığını artırır, onlarda bir sıra təlim bacarıqlarını formalaşdırır və təhsil müəssisələrində həyata keçirilir. ƏDƏBİYYAT 1.Veysova Z. Fəal/interaktiv təlim. Müəllimlər üçün vəsait. Bakı, Seyidli Y., Əhmədbəyli X., Əliyeva N. Biologiya 6, Bakı Ümumtəhsil məktəbləri üçün biologiya fənn kurikulumu. Bakı, Təhsildə İKT 45

48 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI IX SINIFDƏ ELEKTROLITLƏRDƏ ELEKTRIK CƏRƏYANI.ELEKTROLIZ QANUNU MÖVZUSUNUN TƏDRISINDƏ INTERAKTIV METODDAN ISTIFADƏ X.İ.Padarov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Pedaqoji elmlər namizədi dosent A.N.Bəşirova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Magistri XÜLASƏ Məqalədə fizikanın tədrisində interaktiv təlimin metodları, formaları və s. məsələləri şərh olunur. İnteraktiv təlimin tətbiqi ilə əlaqədar olan məsələlər IX sinifdə Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı. Elektroliz qanunu mövzusunun tədrisində konkretləşdirilir. İnteraktiv təlimin mərhələlərinin və qruplarla işin xüsusiyyətləri konkret nümunələrlə işıqlandırılır. Açar sözlər : elektrolit, elektroliz, elektrolitik dissosiasiya, elektrokimyəvi ekvivalent, elektrod, anod, katod. РЕЗЮМЕ В статье изложены этапы, формы и вопросы метода интерактивного обучения в преподавании физики. Вопросы, связанные с применением интерактивного обучения конкретизируются в теме " Электролиты электрический ток.закон электролиза" в IX классе. Посредством конкретных примеров описываются особенности этапов интерактивного обучения и работы с группами. Ключевые слова: Электролит, электролиз, электролитической диссоциации, электрохимический эквивалент, электрод, анод, катод. Təhsildə İKT 46

49 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI SUMMARY Stages, forms and questions of a method of interactive training in teaching physics are stated in article. The questions connected with application of interactive training are concretized in the subject " Electrolytes electric current.the law of electrolysis" in the IX class. Features of stages of interactive training and work with groups are described by means of concrete examples. Keywords: electrolytic, electrolysis, electrolytic dissociation, electrochemical equivalent, electrode, anode, cathode Göründüyü kimi müstəqil Azərbaycan respublikasında digər sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində də çox böyük uğurlar qazanılmış və inkişaf etdirilməkdədir. Artıq ci tədris ili ərəfəsində ibtidai təhsil səviyyəsində fənn proqramlarının (kurikulumları) tətbiqi başa çatmışdır cü tədris ilindən Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumları) əsasında ümumi orta təhsil pilləsində fənlərin tədrisi tədris planına uyğun aparılmağa başlamışdır. Təhsilin məzmunu nəticəyönümlülük, şəxsiyyətyönümlülük, şagirdyönümlülük, inteqrativlik prinsipləri əsasında qurulmaqla təhsil alanların təlim marağını, potensial imkanlarını, sağlamlığını, təhlükəsizliyini nəzərə almaqla onlara davamlı inkişaflarını təmin edən, müstəqil həyatda lazım olan zəruri biliklərin və əqli, informativ- kommunikativ, psixomotor bacarıqla rın aşılanmasını təmin etməlidir. Tədqiqatın gedişi cü tədris ilindən V siniflərdə fənlər üzrə kurikulum tətbiq olunur. Fənlər üzrə təlim nəticələrini şagirdlərimizdə reallaşdırmaq üçün hər bir fənn müəlliminin qarşısında mühüm vəzifələr durur. Vəzifələrdən birincisi: hər bir dərsdə reallaşdırılacaq standartların düzgün müəyyənləşdirilməsidir. İkincisi məqsədə uyğun mövzunun və məqsədə uyğun təlim strategiyalarının (iş forması və iş üsulunun) seçilməsidir. Bütün bunları müəyyənləşdirərkən isə tədris prosesində fəaliyyətlərin şagirdə, onun maraqlarına, tələbatına və səviyyəsinə uyğunluğu nəzərə alınmalıdır. Dərsin məqsədi şagirdə aydın, başa düşülən dildə çatdırılmalıdır. Dərsin gedişi zamanı şagirdə verilən sual və tapşırıqlar onu düşündürməli, tədqiqata sövq etməli, onun məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirməlidir. Eyni zamanda bu vəzifələri həyata keçirmək üçün müəllimin bir sıra bacarıqları olmalıdır. Fizika fənni üzrə kurikulum cü tədris ilindən başlayaraq VI sinifdə tətbiq olunmuşdur. Bu sənəddə fizika fənninin yeni məzmunu, strategiya və qiymətləndirmə mexanizmləri öz əksini tapmışdır. Bu sənəd fizika fənninin tədrisinin əsas məqsəd və Təhsildə İKT 47

50 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI vəzifələrini müəyyənləşdirməklə ümumi təlim nəticələrinin reallaşdırılması istiqamətində bütün fəaliyyətləri əks etdirir. Fizikada təbiət, onun fundamental qanunları tədqiqat obyekti olduğundan fizikanın tədrisi şagirdlərin təbiət haqqında dünyagörüşünü formalaşdırır, təbiət fənlərinin inteqrativ mənimsənilməsinə, cəmiyyətdə lazım olan həyati bacarıqları əldə etməyə imkan yaradır, həmcinin şagirdləri praktik həyata hazırlayır, onların məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkürünü inkişaf etdirir. Fizika fənninin öyrənilməsi şagirddə mühakimə yürütmək, müşahidə etmək, eksperiment aparmaq, fiziki hadisələr arasında əlaqəni izah etmək, təhlil etmək, analiz etmək, hadisələrə qiymət vermək, proqnozlar vermək bacarığı formalaşdırır. Sonda onun cəmiyyətin müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən şəxsiyyət kimi formalaşmasına zəmin yaradır. Göstərilən bu bacarıqlar alt standartlarda VI sinifdən başlayaraq sinif daxilində şaquli xətt üzrə, sinifdən-sinifə keçdikcə isə üfüqi xətt üzrə həm inkişaf edir, həm də dərinləşir. Tədris prosesində alt standartlar təlim nəticələri kimi reallaşdıqca, məzmun xətləri üzrə təlim nəticələri,ilin sonunda isə sinif üzrə təlim nəticələri reallaşmış olur. İnteraktiv metodlarla işləyən müəllim təşkilatçılıq, bələdçilik vəzifəsini öz üzərinə götürməklə, fəallığı, tədqiqatçılığı, nəticə çıxarmağı şagirdlərə həvalə etmiş olur. Bu fəallıq şəraitində şagirdlər həm özlərinin, həm də yoldaşlarının məsuliyyətini dərk etmiş olurlar. Bununla onların birgə fəaliyyət imkanları artır, düşünmə, tədqiqat aparma qabiliyyətləri dərinləşir, intellektual səviyyələri yüksəlir. İnteraktiv dərs modelinin qurulması, standartın seçilməsi, təlim məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi, formativ qiymətləndirmə ilə əlaqədar maraqları nəzərə alaraq, bir sıra interaktiv dərs modelləri hazırlayırıq. Onlardan birini nümunə göstərmək istəyirəm: Standart : Elektromaqnit ( maqnit, işıq ), atom və nüvə hadisələrini, onların baş vermə səbəblərini şərh edir Elektromaqnit ( maqnit, işıq ), atom və nüvə hadisələrinin qanunauyğunluqlarına dair topladığı məlumatları şərh edir Müxtəlif fiziki hadisələrə ( elektromaqnit, işıq, atom və nüvə ) əsaslanan qurğuların iş prinsiplərini şərh edir Müxtəlif fiziki hadisələrin inkişafında fizika elminin roluna dair təqdimatlar edir. Məqsəd: Təhsildə İKT 48

51 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 1.Mayelərin elektrikkeçirməsinin metallar, vakuum və qazların elektrikkeçirməsindən fərqli xüsusiyyətlərini bilir. 2.Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı yaranması hadisəsini izah edir. 3.Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı yaradan yükdaşıyıcıları tanıyır, yaranma mexanizmini izah edir. 4.Elektrolitik dissosasiya və elektroliz prosesini izah edir. 5.Əldə etdiyi biliyi təhlil və tətbiq etməyi bacarır. Mövzu: "Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı.elektroliz qanunu" İnteqrasiya: Kimya, riyaziyyat; Təlim forması: Qruplarla iş, kollektivlə iş. Təlim üsulu: Müzakirə, əqli hücum, problemli situasiya, venn diaqramı, nümayiş. Resurslar: Fizika-9, mövzuya dair internet materialları, plakatlar, ampermetr, lampa, distile olunmuş su, vanna, iki təmiz elektrod, elektrik lampası, elektrik mənbəyi, açar, NaCl (xörək duzu). DƏRSİN MƏRHƏLƏLƏRİ: 1.Motivasiya Motivasiya yaratmaq məqsədilə anlayışın çıxarılması üsulundan istifadə edilir. Şagirdlərdən birini nümayiş stolu qarşısına çağırılaraq şəkildə göstərilən təcrübələri aparır.qalan şagirdləri isə gördüklərini müşahidə etmələri təklif edilir. Təhsildə İKT 49

52 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Təcrübələr nümayiş etdirildikdən sonra müəllim problem qoymaq məqsədi ilə aşağıdakı suallarla sinifə müraciət edir: Problemin qoyulması: Müəllim: 1.Təcrübəni apararkən nə müşahidə etdiniz? 2. a) şəkildə lampanın işıqlanması hadisəsini necə izah etmək olar? Aparılmış təcrübəyə şagirdlər öz münasibətlərini bildirirlər, şagirdlərin fərziyyələri, suallara verdikləri cavabları ümuiləşdirilir. Müəllim: Sizin fikrinizcə bu günki mövzumuz necə adlanır? Şagirdlərin fikirlərini dinləyərək müəllim mövzunu və tədqiqat sualını elan edir: Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı.elektroliz qanunu" 2.Tədqiqat sualı Gəlin məhlulda elektrik cərəyanı mexanizmini araşdıraraq. Elektolitlərdə elektrik cərəyanı keçməsi prosesi necə baş verir və nədən asılıdır? Bundan sonra şagirdlər qruplara bölünür.müəllim qruplara tədqiqat aparmaq üçün tapşırıqlar verir. 3.Tədqiqatın aparılması: Birinci qrup 1.Venn diaqramından istifadə etməklə mayelərin və qazların elektrikkeçirməsini müqayisə edin. 2. Elektroliz prosesini izah edin. İkinci qrup 1.Dissosiasiya hadisəsini izah edin. 2.Elektrodlar üzərində ayrılan maddənin kütləsi hansı fiziki kəmiyyətlərdən asılıdır? Üçüncü qrup edin. 1.Bərklərin və mayelərin elektrikkeçirməsi arasında olan oxşar və fərqli cəhətləri izah Təhsildə İKT 50

53 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 2. Elektroliz qanunun riyazi ifadəsini yazın. Dördüncü qrup 1.Elektrokimyəvi ekvivalentin fiziki mənasını izah edin. 2.Elektrolitik dissosiasiya hadisəsindən bəhs edin. 4. İnformasiya mübadiləsi Qrupların seçilmiş nümayəndələri dərslikdən və əlavə materiallardan istifadə etməklə tədqiqat işlərini yerinə yetirdikdən sonra onların tərtib etdikləri iş vərəqləri lövhədən asılır, işin nəticələri təqdim edilir, müəllim və şagirdlər təqdimatları dinləyirlər. 5.İnformasiya müzakirəsi Qrupların işləri digər şagirdlər tərəfindən dinlənilir, müzakirə olunur, səhvləri yaxud aydın olmayan fikirlər qeyd edilir, araşdırılır və lazımı əlavələr edilir. 6. Ümumiləşdirmə və nəticə Bütün dərs prosesi boyunca əldə olunan informasiyanın ümumiləşdirilməsi aparılır, sistemləşdirilir və nəticə çıxarılır. 1.Elektroliz hadisəsindən texnika və istehsalatda hansı məqsədlər üçün istifadə olunur? 2.Distilə olunmuş su elektrik cərəyanı keçirmir.çay və dəniz suyunun elektrikkeçirici olmasını necə izah etmək olar? 7.Yaradıcı tətbiqetmə edirlər. Yaradıcı tətbiqetmə məqsədilə şagirdlər mövzuya aid iş dəftərindən tapşırıqlar həll 8.Qiymətləndirmə Qiymətləndirmə cədvəli Meyarlar Qruplar Şərhetmə Fikrini dəqiq ifadə etmə Tədqiqatçılıq Əməkdaşlıq Məsələ həlletmə I qrup II qrup III qrup IV qrup Təhsildə İKT 51

54 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI ƏDƏBİYYAT 1.İsamyılov.İ. Ümumtəhsil məktəblərində fizika təliminin müasir - texnologiyaları Bakı, Veysova.Z. Fəal-interaktiv təlim Müəllimlər üçün vəsait.- Bakı, Murquzov.M.İ., Abdullayev.S., Abdurazaqov.R.R., Əliyev.R.H. Fizika 9. Dərslik. Bakı. Bakı nəşr, İsmayılov.İ. Fizikanın tədrisində yeni informasiya texnologiyalarından istifadə Bakı, Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil məktəbləri üçün fizika fənni üzrə təhsil proqramı ( kurikulumu ) VI XI siniflər. Kurikulum 2010, 4, səh Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramlarının təsdiq edilməsi haqqında qərar. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti. Bakı, Təhsildə İKT 52

55 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI IBTIDAI SINIF ŞAGIRDLƏRINDƏ MƏSƏLƏ HƏLLI ALQORITMININ FORMALAŞDIRILMASI X.T.Novruzova Bakı Slavyan Universiteti Pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru XÜLASƏ Məqalə 1-4-cü siniflərin riyaziyyat dərslərində məsələ həlli alqoritmlərindən istifadə edilməsinə həsr edilmişdir. Burada ibtidai sinif şagirdlərində alqoritmik düşüncə tərzinin formalaşdırılması zərurəti əsaslandırılmış, alqoritmik və məntiqi təfəkkürün uzlaşdırılması üçün məsələ həllinin çox mühüm əhəmiyyətə malik olduğu qeyd edilmişdir. Açar sözlər: riyaziyyat, ibtidai sinif, məsələ, alqoritm АННОТАЦИЯ Современный уровень развития науки и техники требует включения в обучение школьников знакомство с моделями и основами моделирования, а также формирования у них навыков алгоритмического мышления. В статье рассмотрены следующие вопросы, связанные с алгоритмическим методом: основные этапы алгоритмического процесса и этапы применения алгоритмов для решения задач. Показано как алгоритмический метод может применяться при решении конкретных задач. Ключевые слова: математика, начальные классы, задача, алгоритмы İbtidai riyazi təhsilin əsas məqsədlərindən biri şagirdin təfəkkürünü, ilk növbədə, mücərrəd təfəkkürünü, mücərrəd və kiçik obyektlərlə işləmək bacarığını formalaşdırmaq və inkişaf etdirməkdir. Məktəb təhsilinin təşkili sisteminə, o cümlədən, riyazi təhsilə müasir perspektiv addımlar ilk növbədə, yeknəsəklikdən uzaq olmaq prinsipi ilə müəyyən olunur. Riyaziyyatın öyrənilməsi prosesində deduktiv təfəkkür, alqoritmik təfəkkür və başqa təfəkkür formaları: konstruktivlik, tənqidilik, çeviklik, refleksiya formalaşdırılır. Bu yolla şagirdlərin təfəkkürünün formalaşması və müasir cəmiyyətə uyğunlaşdırılması baş verir Təhsildə İKT 53

56 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Tədqiqatın gedişi. Riyazi biliklər şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi inkişafında daha vacib rol oynayır. Riyaziyyatın tədrisində əsas məsələ müasir informasiyalı cəmiyyətə uyğun, hərtərəfli inkişaf etmiş insanın formalaşdırılmasıdır. Şagirdlərin təfəkkürü və şəxsiyyətinin formalaşması məhz riyaziyyatın öyrənilməsi prosesində baş verir. İnsanın fərdi yaradıcılığının inkişafı üçün əldə edilmiş konkret riyazi biliklər çox mühümdür. Aloritmlərdən istifadə edilməsi riyaziyyatın tədrisi prosesində mahiyyətcə yeni bir mərhələnin başlangıcını qoydu. Elm və texnikanın müasir inkişaf səviyyəsi şagirdlərin təhsilin ilk pillələrindən başlayaraq modelləşdirmə və alqoritmləşdirmə elementlərindən istifadə etməsi zərurətini yaratmışdır. Alqoritm anlayışı hal-hazırda riyaziyyatın bütün sahələrini əhatə edir - elementar riyaziyyatdan tutmuş ali riyaziyyata qədər bütün sahələrdə alqoritmlər tətbiq edilir. Bunun üçün şagirdlərdə ətraf ələmdə - məişət avadanlıqlarından istifadədə, yol hərəkəti qaydalarında və s. alqoritmləri görmək və onların mənasını dərk etmək vərdişləri yaradılmalıdır. İbtidai riyaziyyat kursunda alqoritm müxtəlif ardıcıl hərəkətlər, qaydalar və ya addımlar kimi təsvir edilir.belə ki, çox geniş sinfə aid olan məsələlərin eyni əməliyyatlar sistemi ilə həlli tədris prosesinin daha əlverişli qaydada təşkil edilməsi üçün şərait yaradır. İbtidai sinifdə şagirdlər ilk olaraq hesab əməllərinin yerinə yetirilməsində, altalta toplama və çıxma, çubuqlu bölmə alqoritmlərindən istifadə etməyə başlayırlar. Alqoritmik prosesin aşağıdakı mərhələlərini qeyd edə bilərik. - məsələnin qoyuluşu, yəni məsələnin şərti və nəticəsinin konkretləşdirilməsi; - alqoritmik prosesə daxil olan addımların müəyyənləşdirilməsi; - bu addımların formal dildə, yəni riyazi düstur və ifadələrin köməyilə yazılması; - addımların icra edilməsi ardıcıllığının müəyyən edilməsi; - qurulmuş alqoritmin düzgünlüyünün yoxlanılması. Məlumdur ki, ibtidai siniflərdə sadə məsələlər tədris edilir, lakin bu məsələlərin həlli ilə bütün gələcək riyazi təhsilin fundamenti qoyulur. Buna görə də məsələ həllinə geniş yer ayırmaq və buna diqqətli yanaşmaq lazımdır. Əslində şagirdlər məsələ həllinin şərtini tərtib etməklə modelləşdirmə prosesi ilə məşgul olurlar. Birinci sinifdən başlayaraq, şagirdlər məsələ həll edərkən onlara məlum olan nəzəri biliklərdən istifadə edərək məntiqi mühakimə yürüdür, təsnif edir, verilmiş təklifə tərs təklif irəli sürür və s. Bütün bunlar Milli Kurikulumda nəzərdə tutulmuşdur və müəllimlər tərəfindən yerinə yetirilməkdədir. Yeni dərsliklərin xüsusiyyəti də elə ondan ibarətdir ki, burada məntiqi təfəkkürün inkişafı ön plana Təhsildə İKT 54

57 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI çəkilmişdir. Şagirdlər daha çox müstəqil və yaradıcı fəaliyyətlə məşgul olurlar. Müəllim isə bu işdə onlara kömək edir, düzgün istiqamət verir. Nümunə üçün belə bir məsələyə baxaq: İki sinifdə 48 şagird var. Siniflərdən birində şagirdlərin sayı digərindən 2 nəfər artıqdır. Hər sinifdə neçə şagird var? Məsələnin izahı üçün müəllim 2 müxtəlif uzunluqlu karton zolaqdan istifadə edə bilər. Müəllim şagirdlərə belə bir sualla müraciət edir. - Məsələnin şərtinə görə bizə nələr məlumdur? (cəm və fərq). - Fərz edin ki, bu karton zolaqların uzunluqları cəmi 48, fərqi isə 2-yə bərabərdir. Zolaqlara baxıb deyin, biz nə edə bilərik ki, zolaqların uzunluqları bərabər olsun? (uzun zolağı kəsə bilərik). - Onda cəm necə dəyişər? (azalar) - Nə qədər? (2 vahid) Müəllim şagirdlərə bu sualları verərkən lövhədə verilmiş məsələnin həlli alqoritmini qurur. Yəni 1-ci addımda cəmdən fərq çıxılmalıdır. 1) 48-2=46 İndi isə şagirdlərə belə bir sualla müraciət etmək olar: - Alınmış karton zolağın uzunluğu nəyə bərabərdir? (kiçik ədədə). - İki eyni ədədin cəmi məlumdursa, onların birini necə tapmaq olar? (cəmi 2-yə bölməklə). Alqoritmin 2-ci addımını lövhəyə yazırıq: 2) 46 : 2=23 İndi isə böyük zolağın uzunluğunu tapaq. Bunun üçün böyük zolağın kiçik zolaqdan 2 vahid uzun olduğunu nəzərə alırıq. Bu isə alqoritmin son addımıdır. 3) 23+2=25 Beləliklə, verilmiş modelə əsasən, cəm və fərqə görə məsələ həlli alqoritmi müəyyən edilir. Daha sonra məsələnin şərti yoxlanılır və cavabın düzgünlüyü müəyyənləşdirilir. Bu modeli katerin çayın axını və axına qarşı hərəkəti məsələlərinə, ümumiyyətlə, praktik məzmunlu bir çox məsələ həllərinə tətbiq etmək olar. Bu tip modellərin qurulması və onlardan riyaziyyatın tədrisi prosesində istifadə edilməsi dərs prosesinin keyfiyyətini artıraraq, şagirdlərin məntiqini gücləndirir. Şagird qoyulan məsələnin həlli üçün addımlar ardıcıllığını müəyyənləşdirməyi, məsələləri təsnif etməyi, mürəkkəb məsələlərin həllini sadə məsələlərə bölməyi öyrənir. Təhsildə İKT 55

58 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI Məsələ həlli şagirdlərin məntiqi təfəkkürünün inkişafında böyük rola malikdir. Məsələnin həlli zamanı aşağıdakı mərhələlər yerinə yetirilir: - analiz, yəni nə verilmişdir və nəyi tapmalıyıq suallarını fikirləşirik. - məsələnin həllinin tapılması üsulunun müəyyənləşdirilməsi, yəni necə tapmalıyıq sualını fikirləşirik. - cavabın alınması, yəni neçədir? sualına cavab veririk. Beləliklə, məsələ həlli zamanı Nə? Necə? Nə qədər? suallarına cavab veririk. Məsələ həllində alqoritmik metodun tətbiqi aşağıdakı üç mərhələnin ardıcıl olaraq yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır: - məsələnin mətninin alqoritmik dildə yazılışı, başqa sözlə, məsələnin mətninin modelinin yaradılması; - məsələnin həll edilməsi modeldaxili həllin tapılması; - məsələnin sualına cavabın tapılması modeldaxili həllin addım-addım icra edilməsi və nəticənin əldə edilməsi. Məsələ həlli üçün alqoritmin qurulması riyaziyyatın tədrisində çox vacib məsələlərdən biri - nəzəri biliklərin praktik olaraq tətbiqidir. Çünki şagird məsələ həlli alqoritmini qurmaq üçün həmin məsələyə aid olan obyektlər haqqında biliklərindən istifadə edir. Bu, 1-ci və 2-ci siniflərdə şagirdlər üçün bir qədər çətinlik törətsə də, müəllimin onları düzgün istiqamətləndirməsi sayəsində reallaşdırıla bilər. Bəzi hallarda şagirdlərə hazır alqoritmlər də təklif edilə bilər. Şagirdlər hazır alqoritmlər vasitəsilə məsələ həlli üçün alqoritm necə qurulmalıdır, hansı mərhələlərdən ibarət olmalıdır kimi suallara cavab tapa bilərlər. Alqoritmik təfəkkür məntiqi təfəkkürün bir çox xüsusiyyətlərinə mailkdir. Bununla yanaşı, alqoritmik təfəkkürün bəzi əlavə xassələri də vardır. Bunlardan ən başlıcası, müəyyən hərəkətlər ardıcıllığının qurulması, məsələnin daha sadə məsələlərə bölünməsi, bununla da sadə məsələ vasitəsilə verilmiş məsələnin həllinin tapılmasıdır. Beləliklə, alqoritmik təfəkkürün formalaşdırılması üçün alqoritmik prosesin hər bir addımında məntiqi təfəkkür priyomlarından istifadə edilməlidir. Nəticə Məktəb şagirdlərə müxtəlif praktik və nəzəri məsələlərin həllini öyrətməlidir. Ona görə də şagirdlərə ibtidai siniflərdən başlayaraq, təfəkkürün daha ümumi, bir çox məsələlər üçün tətbiq ediləcək metodlarından istifadə edilməsi öyrədilməlidir. Alqoritm də məhz belə fəaliyyət metodlarından biridir. Riyaziyyatın tədrisində alqoritmlərdən istifadə edilməsi tədris Təhsildə İKT 56

59 TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, şagirdlərin məsələ həlli bacarıqlarının inkişafına səbəb olur. Şagirdlərə alqoritmlərdən istifadəni müxtəlif üsullarla öyrətmək olar onlara məsələ həllinin hazır alqoritmini öyrətmək, onları məsələnin həlli üçün alqoritmi müstəqil olaraq tərtib etməyə yönəltmək olar. Bunun üçün isə xüsusi olaraq elə məsələləri seçmək lazımdır ki, bu məsələlər şagirdlərdə alqoritm tərtib etmək vərdişləri formalaşdırsın. ƏDƏBİYYAT 1. Həmidov S.S. Riyaziyyatın tədrisi metodikası. Bakı: ADPU, Mahmudzadə R., Sadıqov İ., İsayeva N. İnformatika, orta ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinif üçün dərs vəsaiti. Bakınəşr, Булатова О.С. Искусство современного урока. М.: Академия, 2008 Təhsildə İKT 57

60 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ COMPUTER NETWORKS AND DISTRIBUTED SYSTEMS IN EDUCATIONAL FIELDS Jalilova R. G. Azerbaijan State Pedagogical University "Computational Mathematics and Cybernetics Department of" Associate Professor, Doctor of Philosophy in Mathematics РЕЗЮМЕ В статье рассматриваются принципы организации компьютерных локальных сетей и основная задача систем управления распределенными базами данных, состоящая в обеспечении средства интеграции локальных баз данных. XÜLASƏ Məqalədə kompüter lokal şəbəkələrinin təşkili prinsiplərinə və paylanmış verilənlər bazasınin idarəetmə sistemlərinin, lokal verilənlər bazasının inteqrasiyasının təminat vasitələrindən ibarət olan əsas məsələlərinə baxılır. The principles of organization of computer local area networks and the main task management systems distributed databases, consisting in providing a means of integrating local databases has paramount importance in the areas of distance education and educational centers. Depending on the principles of constructing the local area network (LAN) are subdivided into a "client-server" and "file server" and "peer". LAN can be composed of a means to access the distributed and global computer networks. Client-server Architecture and organization of building a network in which the separation is made between the computational load the inclusion of electronic computer, serve as "clients," and one powerful central electronic computer - For example, the server can maintain a central database located on a large computer reserved for this purpose. the "server." In particular, the Təhsildə İKT 58

61 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ observation of the data separated from the programs using the data. Customer will be a normal program, located on any electronic computer connected to the network, as well as the electronic computer itself, which, as appropriate, requests data from the server. Performance when using client-server architecture is higher than normal, since both the client and the server share the load of data processing. Other advantages of client-server architecture are the large amount of memory and its suitability for solving diverse problems, connectivity, a large number of workstations, including PC and passive terminals, as well as the installation of protection against unauthorized access. File-Server Architecture of LAN based on the use of so-called file server - a relatively powerful electronic computer that controls the creation, maintenance, and use of common information resources of the local network, including access to its database (DB) and individual files, as well as their protection. For support and maintenance of large and very large databases containing tens of millions of records, so-called multi-processor systems that can effectively handle large volumes of information and has good performance ratio price / performance. Unlike client-server architecture, this principle of construction of the network suggests that the incorporation of the workstations are full-fledged computers fitted with the full scope of work necessary for the independent composition of the core and application software. In other words, in this case no possibility of sharing the computational load between the server and the network terminals that are typical for the type of architecture of the file server, and as a consequence, the overall cost parameters of the price / performance of the network as a whole can be lower. A common shortcoming of earlier development of software tools is the fact that they were focused only on the file-server architecture for constructing computer network. Peer LAN "Serverless" organization building a network that allows for the inclusion of a computer as a different power, and input-output terminals. The term "ad-hoc network" means that all terminals network have the same rights in it. Each user can define peer network structure of files that it provides for general use. Thus, an ad hoc network users can work with all of your files and the files provided by its other users. Connecting individual computers in the ad hoc network is made predominantly high frequency coaxial cable links. There are three main types of ad-hoc network topologies, which are names of "tire", "ring" and "star." Create an ad hoc network provides along with the interchange of data between computers included in its share of the space, as well as the joint operation of peripheral devices. Other possibilities Təhsildə İKT 59

62 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ exist, such as when one of the computer temporarily assumes the function of "servers", and the others operate in a "clients". The latter is widely used in various types of training systems. The advantages of peer LANs are also the relative simplicity of their installation and operation, reasonable cost, the possibility of development, independence and perform computational processes to each other in a network-enabled computers. A special place in the information society takes the creation of computer networks and building on their basis of distributed systems (DS), is a set of geographically distant from each other nodes combined data system and interacting via messaging. One embodiment of the RS information processing in real life was the technology of distributed database (DDB). Each application program involves the interaction with DDB, contains one or more elementary actions (reading, writing, etc.), transforming it from one state to another. As a result of some of these actions may temporarily disrupt the integrity of the distributed database. For example, when transferring a certain amount of money from one bank account to another, at some time the first bill will be less than this amount, while the second bill has not yet received it, and thus, the total amount of money in the bank will be incorrect. To prevent such undesirable consequences of action on the data DDB grouped into transactions indivisible operations, which are the logical unit of work system and its transfer from one consistent state to another consistent state. Important issues related to the organization of distributed database using transaction mechanism of simultaneous access of multiple users to the same data. These problems can be summarized briefly as loss changes uncommitted changes and a number of other, more complex problems. Additional and very significant problems may arise in the event of failures of various asynchronous nodes (processes). In DDB data is physically distributed among the nodes, each of which has some local database containing a piece of data from a total of distributed database. Therefore in distributed database transaction whose execution is to update the data on multiple nodes of the network, called the distributed transaction. A distributed transaction includes multiple local transaction, each of which terminates in two ways - fixed or liquidated. A distributed transaction is recorded only when all fixed sub transaction and its components. If at least one of the sub-transaction has been eliminated, the partial results should be annulled, and distributed transaction will be returned to its original state. Thus, following the principle of "all or nothing", observed the atomicity of a distributed transaction integrity is maintained and DDB. To implement this mechanism has been proposed a two-phase commit protocol, the main idea of which is that the transaction is recorded in two phases. In the first phase, the nodes involved in fixing, produce agreement Təhsildə İKT 60

63 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ on a common decision. The aim of the second phase - the implementation of the decision. However, a basic two-phase commit protocol and further modifications in varying degrees to the critical node failures and provides terminated in transactions. The main task of the control systems of distributed databases is to provide a means of integration of local databases, which are located in some of the computing nodes of the network, so that the user is working at any node in the network has access to all of these databases as a single database. This should be ensured: ease of use of the system; wireless operation for violations of network connectivity or administrative needs; a high degree of efficiency. Possible homogeneous and heterogeneous distributed databases. In the homogeneous case, each local database is managed by the same database. In a heterogeneous system, the local databases may apply even to different data models. Network integration of heterogeneous databases - it's relevant, but a very complex problem. Many of the solutions are known on a theoretical level, but still can not cope with the main problem - lack of efficiency of the integrated systems. 3. Object-oriented Database Management System ORACLE Oracle was the first commercial relational database management system that supports the now industry standard language SQL; its first version appeared in In fact, all the while Oracle is the undisputed leader in the market of commercial DBMS and the second (after Microsoft) largest company producing software. Early versions of the database have been designed for the mainframe, and as the jobs use the "dumb" terminals. However, over time version of Oracle, for use in architecture "client-server" (the first version was a Oracle 5, released in 1985). Initially, these versions were designed for different server platforms different versions UNIX, VMS, and others. Later versions were released Oracle Server for Novell NetWare. The first versions of this server for personal computers emerged in the mid- 90s (Personal Oracle 7 for Windows 3.1, Personal Oracle 7 for Windows 95, Personal Oracle Lite, Oracle Workgroup Server 7 for Windows NT). Before the advent of personal computers these versions can be used solely as a client workstation in the Oracle server platforms typically includes the client part for DOS. Note that Oracle was the first company that created the database, use the provided some server platforms means of parallel computing Oracle Parallel Server (before his appearance parallel computations were only used for scientific problem solving). When using parallel computing Oracle Parallel Server enables multiple Təhsildə İKT 61

64 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ processors to access the same database, which allows for high-speed transaction processing, and later versions allow it to decompose operations with large volumes of data in order to perform their parallel on multiple processors. To date, the latest version of Oracle version is Oracle 8i, the distinctive features of which are: availability of object extensions and corresponding data types such as nested tables, arrays, objects, and others. In other words, Oracle 8 and Oracle 8i are object-oriented database management system; Availability of analytical data (for example, calculating percentages, rankings, comparisons of time periods); the ability to create tables containing aggregate data (materialized views) and the possibility of partial update them when the data on which they are calculated; Support for Java, in particular JDK 1.2 and JDBC 2.0; Support for XML, in particular in the Oracle 8i included XML Parser for Java, C / C ++, PL / SQL, XML-transforming the data into a form suitable for use in Oracle 8; support HTML- and XML-pages incorporated with the code PL / SQL (for their implementation, additional products, such as Web DB PL / SQL Gateway or Oracle Application Server PL / SQL Cartridge); Support for storing multimedia data with the possibility of indexing context of constructing queries, support for different languages for stored documents; a set of procedures and functions for processing spatial information (Oracle Spatial); additional security features, such as data encryption, support for SSL, use database-level roles and the enterprise; establishing systems, fault tolerance by using multiple parallel processes; Support for Microsoft Cluster Server; Availability of OLE DB-provider to access data. Oracle 8i exists in three editions: Oracle 8i, Oracle 8i Enterprise Edition, Oracle 8i Personal Edition. To create a multidimensional data warehouse exists a separate product Oracle Express OLAP. In addition to the different versions of the database server of Oracle products is also available Designer / 2000 focused on the DBMS CASE-tool for business process analysis and design data, and funds development of client applications. One Developer / 2000 (previously called Oracle * Forms) is very popular among users of Oracle; there were other development tools (for example, Oracle Power Objects). Note that Təhsildə İKT 62

65 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ applications built using Developer / 2000 can run on different platforms. Language PL / SQL, used in this development tool is interpreted and is the same language that is used in Oracle for writing server code. This allows you to debug using Developer / 2000 server code. By producing their own development tools, Oracle provides its users the ability to create client applications by other means. In particular, in addition to the standard in such cases, the client API (Oracle Call Interface) client part of Oracle also contains the object model (Oracle Objects for OLE), allowing the use of the client part of Oracle as a set of COM-objects to access data. In addition, usually the client part of Oracle also contains ODBC-driver to access the data of the database. Note that many other companies produce ODBC-drivers and OLE DB-providers for access to Oracle (in particular, Microsoft). Companies producing development tools that use native libraries to access data (such as In prise or Gupta / Centura), also includes a library of access to Oracle in the most expensive versions of their products. From ready information systems based on Oracle particular note are several large enterprise management systems, in particular SAP / R3. The West is also often used ready-made solutions from the most Oracle Corporation, united under the common name of Oracle Applications, such as Oracle Financials, Oracle Human Resources, Oracle Market Management, Oracle Project Systems, and others. LITERATURE 1. Brown, S. "Mosaic" and "World Wide Web" to access the Internet: Per. from English. - M.: Mir: Malip: SK Press, p. 2.Gaykovich V. Pershin A. Security of electronic banking systems. - M.: "United Europe", p. 3. Levin, VK Protection of information in computer systems and networks // programming N5. -C AV Frolov, Frolov GV Global networks of computers. Practical introduction to the Internet, , FTP, WWW, and HTML, programming for Windows Sockets. -Dialog -MIFI, p. Təhsildə İKT 63

66 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ RIYAZIYYAT DƏRSLƏRINDƏ ELEKTRON REZENTASIYALARDAN ISTIFADƏNIN TƏTBIQI MƏSƏLƏLƏRI Cəbrayılzadə S.C. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti dosent Salmanzadə.L.N, Əliyeva X.Ə. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti ANNOTASIYA Məktəb riyaziyyat kursunun tədrisi zamanı şagirdlərin dərsə olan marağının inkişaf etdirilməsi, dərsdə İKT vasitələrinin müvəffəqiyyətlə tədris prosesinə daxil edilməsi, şagird- müəllim münasibətlərinin fasilitator öyrənci münasibətlərilə əvəz olunması, dərsdə vaxta qənaət edilməsi şərti ilə yeni materialın şagirdlərə yüksək səviyyədə çatdırılması məqsədi ilə onlara elektron materialların proyektor vasitəsilə nümayiş etrdirilməsinin pedaqoji psixoloji və tətbiqi nöqteyi- nəzərincə əhəmiyyətli cəhətləri araşdırılmışdır. РЕЗЮМЕ Обсуждаются новые проблемы в преподавании курсов по информатике в средней школе в статье, с помощью электронной презентации о важности введения студентов представить некоторые из аспектов процесса. Студенты развивают логическое мышление и улучшают память, а также формирования позитивного влияния на исследовании зрительных образов. SUMMARY New issues in teaching computer science courses in high school in the article, using the electronic presentation of the importance of introducing students to present some of the aspects of the process are discussed. Students develop logical thinking and improve memory, as well as fostering a positive effect on the investigation of the visual images. Təhsildə İKT 64

67 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Key words proyektor- kompyuterə əlavə olaraq qoşulan və tədris prosesinə tətbiq edilən qurğu İKT vasitələri- smart board, proyektor,video kamera və s. Elektron prezentasiya- elektron materialların ağ lövhədə proyektor vasitəsilə nümayişi Mövzunun aktuallığı Müasir dövrdə təhsil islahatlarının aparıldığı zamanda orta məktəbdə şagirdlərin mənimsəmə faizlərinin artırılmasında və materialı qısa zaman çərçivəsində mənimsəməsinin təmin edilməsi məqsədi ilə yeni mövzunun elektron prezentasiyalar vasitəsilə nümayiş etdirilməsi və keçmiş mövzuların qısa konkret şəkildə təkrar edilməsi baxımından qoyulan mövzu müasir dərsə verilən tələblərin həyata keçirilməsində çox əhəmiyyətlidir. Mövzunun praktik əhəmiyyəti Elektron prezentasiyaların köməyi ilə nümayiş vasitəsilə şagirdlərin vizual təsəvvürləri inkişaf edir və onların yaddaşı güclənir, belə ki nəzəri biliklərin praktik fəaliyyətində tətbiqində səhflərinin sayını minimuma çatdırır. Orta məktəbin riyaziyyat kursunun tədrisində tətbiqi məsələlərə keçməzdən əvvəl prezentasiyaların riyaziyyat kursunun tədrisində rolunu nəzərdən keçirək. 1. Riyaziyyat fənni üzrə multimediya vasitələrinin tətbiqinin əsas xüsusiyyətlərindən biri, biliyin məzmunca formalaşdırılmış şəkildə təqdimatı, həlli üzrə bacarıqların formalaşdırılması üzrə xeyli sayda praktik tapşırıqlar sisteminin fərdi kompyuterə daxil edilməsididr. 2. Riyaziyyat fənni üzrə multimediya vasitələrinin tətbiqinin daha bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, nəzəri materialın interaktiv təqdimatı, informasiya verilməsinin müxtəlif mühitinin (mətn,statik və dinamik, video-audioyazı) inteqrasiya edərək, vahid kompleks şəkildə təqdim olunması şəklində həyata keçirilir. 3. Riyaziyyat fənni üzrə multimediya vasitələrinin tətbiqinin digər bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, şagirdlərə təqdim edilən informasiyanın fəaliyyəti müvəqqəti olaraq müəyyən edilir. Təhsildə İKT 65

68 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Psixologiya fənnindən məlum olduğu kimi, xarici duyğular içərisində görmə duyğuları mühüm yer tutur. Onlar xarici aləm haqqında çox zəngin informasiya gətirir. Müəyyən edilmişdir ki, ətraf aləmdən insan beyninə daxil olan informasiyaların faizi məhz görmə analizatoru vasitəsilə verilir. İş əməliyyatlarının 80 faizindən çoxu görmə nəzarəti altında həyata keçirilir. Riyaziyyat təlimi prosesində əyanilik prinsipi başqa prinsiplərlə əlaqədə tətbiq edilir. Riyaziyyat dərslərində əyaniliyinaşağıdakı xüsusiyyətləri vardır. 1. Nümayiş etdirilən cismin və obyektin ancaq miqdarı münasibətləri müşahidə edilir. 2. Riyaziyyat təlimində əyanilik tədricən konkretlikdən ümumiləşdirmə istiqamətində istiqamətində tətbiq edilir. Belə ki, şagirdlərə say əşyaları əvvəlcə təbii şəkildə, sonra onların şəkilləri, daha sonra kvadratlar, dairəciklər və nəhayət həmin əşyaların sayına uyğun müvafiq ədədlər, riyazi simvollar kimi öyrədilir. Bütün bunların hayata keçirilməsində prezentasiyaların rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Riyaziyyat dərslərində əyanilik prinsipi tətbiq edilərkən, bir tərəfdən, şagirdlərin qavrayışlarına, digər tərəfdən, təsəvvürlərinə istinad edilir. Riyaziyyat dərslərində prezentasiya vasitələrindən düzgün istifadə edilməsi şagirdlərin fəza və riyazi nitqinin inkişaf etdirilməsinə, ümumiləşdirmələr aparılmasına və biliklərin praktikada tətbiq edilməsinə kömək edir. Yeni kurikulum əsasında yazılmış müasir riyaziyyat dərslikləri təlimi həyati bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına istiqamətləndirir ki, bu da şagirdi tədqiqat aparmaq üçün lazım olan aktiv mövqeyə kökləyən fəaliyyətin təşkilni zəruri edir. Yeni dərsliklərin əsas məqsədi tədqiqat işləri üçün şərait yaratmaqdan, uşaqda elmi həqiqətləri müstəqil müəyyən etmək, özü üçün vacib qaydaları kəşf edib onları tətbiq etmək, qabiliyyətlərini təcrübədə nümayiş etdirmək bacarıqlarını formalaşdırmaqdan ibarətdir. Beləliklə hazırki riyaziyyat dərslikləri şagirdlərin yaradıcı tədqiqat bacarıqlarının və vərdişlərinin inkişafı istiqamətində işlənmiş və modernləşdirilmişdir. Ənənəvi formatda yazılan dərsliklərdən fərqli olaraq, müasir tələblər əsasında yazılan dərslikləri nəticələrin əldə olunmasına istiqamətləndirməklə, şagirdləri kursun bütün anlayışları ilə tədqiqat və praktik fəaliyyət prosesində tanış edirlər.bu da kurikullum islahatının əsas prinsiplərinə uyğundur. Yeni təhsil proqramına əsasən hər bir sinif üçün şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmış, onların abstrakt təsəvvürlərinin kifayət qədədr tam şəkildə obrazla sıx əlaqədə ifadə olunmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Təhsildə İKT 66

69 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Müasir riyaziyyat dərslikləri yalnız mahiyyətcə deyil, formaca da, strukturca da dəyişilmişdir. O, müəllimə müxtəlif iş formaları və fəal öyrənmə metodlarından istifadə etmək imkanını yaradır. Müasir elmi- texniki tərəqqqinin qanunauyğun tələbi təhsildə kompyuterin tətbiqinə ciddi zərurət və geniş imkan yaratmışdır.bu, bir tərəfdən yeni- informasiyalı cəmiyyıtin bəşəriyyət qarşısında qoyduğu zərurət, digər tərəfdən isə, təhsilin yeni nəslin maraq və motivlərinə uyğun şəkildə qurulmasının vacib şərtidir. Məhz buna görə də orta məktəbdə istənilən fənnlərin tədrisində yeni təlim texnologiyalarından istifadəyə böyük əhəmiyyət verilir. Elektron prezentasiyalardan həm yeni materialların öyrədilməsi zamanı, həm də bölmə və ya kursun təkrar edilməsi məqsədi ilə istifadə olunması məqsədəuyğun hesab edilir. Yeni materialın öyrədilməsi zamanı şagirdlərə təsəvvür formalaşdırmaq üçün aşağıdakı mərhələlər üzrə iş təqdim oluna bilər. 1. Şagirdlər ilk olaraq materialla bağlı vizual obyektləri müşahidə edir, onları ətraf aləmdə gördükləri obyek ilə müqayisə edirlər. 2. Yeni materialla əlaqəli nəzəri bilikləri praktik qaydada həyata keçirməyi aşkar edir və müvafiq terminləri də öyrənirlər. 3. Öyrəndikləri biliyi bilavasitə praktikada tətbiq edirlər. Müəllim slayd şou vasitəsilə yeni materialı öyrədərkən xüsusilə çalışmalıdır ki, terminlərin əsas və fərqli xassələri ilə bağlı nəzəri məlumatlar da əksini tapsın. Belə ki, bu, şagirdlərin analiz və sintez kimi təfəkkür əməliyyatlarını yerinə yetirsinlər. Elektron prezentasiyalardan istifadə edərkən elə slayd şoular və elektron şəkillər hazırlanmalıdır ki, şagirdlər materialın bütün vacib komponentlərini müşahidə etmiş olsun, Müəllim çalışmalıdır ki, proyektorla təqdim olunan materialda məlumatlar aydın və dəqiq göstərilsin. Belə ki, bu məlumatlar adi nəql olunan məlumatlarla müqayisədə şagirdlər tərəfindən daha tez qavranılır və mənimsədilir. Şagirdlərin idrak fəaliyyətinin təşkilində mühüm rol oynayan təqdimatların verilməsi prosesində şagirdlər materialda oxşar və fərqli cəhətləri aşkar edir, müqayisələr aparır, son olaraq nəticə çıxarırlar. Mənimsənilən material şagirdlərin yaddaşında uzun müddət qala bilir. Elektron prezentasiyalar vasitəsilə dərsin təşkilinin aşağıdakı müsbət cəhətlərini qeyd etmək lazımdır. 1. Şagirdlərin məntiqi təfəkkürünün formalaşmasında, mühakimə və dərketmə qabiliyyətinin yüksəldilməsində müstəsna rol oynayır.vizual təsvirlərin davamlı şəkildə Təhsildə İKT 67

70 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ şagirdlərə təqdim olunması omların vizual təsəvvürünü, intuisiyasını, mühakimə yürütmək bacarığını və fəza təsəvvürlərini inkişaf etdirir. 2. İntellektual dürüstlüyün, obyektivliyin, inadkarlığın və əməksevərliyin formalaşmasına şərait yaradır. 3. Dərs zamanı elektron prezentasiyadan istifadə edərək materialın mənimsədilməsi eyni zamanda onlarla şagirdin yüksək dəqiqliklə materialı mənimsəməsinə nail olmağını təmin edir, belə ki, yeni materialla bağlı yarana biləcək sualların sayını minimuma endirir, hətte yerinə yetiriləcək əməllər aydın nümayiş olduqları üçün hər şagirdə onları ayrə- ayrılıqda izah etmək kimi vaxt itkisinin minimuma endirir. 4. Müasir dərsin tələblərinə uyğun olaraq müəllimin diktator deyil, fasilitator kimi çıxışını təmin edir. 5. Dərsin kurikullum şəraitində yeni kommunikasiya vasitələrinin köməyi ilə keçilməsinin sayəsində şagirdlərin dərsə olan marağı artır və onlar dərsə daha böyük həvəslə gəlirlər, bu həm də şagirdlərin dərsdə aktivliyinə də müsbət təsir göstərir. İKT texnologiyalarının, elektron və internet resurslarının, multimedia proqramlarının, interaktiv lövhənin riyaziyyat dərslərində şagirdlərin bilik qazanmasına və dinamik və rəngarəng formada qazandıqları biliyin şagirdlərin hafizəsində uzunmüddətli yadda saxlamasına sərait yaradır. ƏDƏBIYYAT 1. Qəhrəmanova N.A.Müəllimlər üçün metodik vəsait. Bakı Ə.Abbasov. Pedaqoji texnologiyalar. ADPU, Musayeva Ş.A. Təlimdə kompyuterləşmənin inkişaf xüsusiyyətləri. Bakı Ə.A.Quliyev. Riyaziyyattədrisindəümumiləşdirmə. Bakı Təhsildə İKT 68

71 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ ALI MƏKTƏBLƏRDƏ INFORMATIKA FƏNNININ TƏDRISI VƏ ONUN TƏHSILDƏ TƏTBIQI H.S.Babayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti РЕЗЮМЕ Развитие компьютерной технологии в области образования, также как и в других областях является первостепенной задачей. В статье исследуется роль программирования, как вспомогательного инструмента для подъема уровня образования. SUMMARY The development of computer technology emphasizes applying it to education system as well as other fields. In this article application of programming in education is researched as a supplementary method of contemporary development of education. İnformasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı, müasir cəmiyyətdə informatikan artan rolu, ictimai inkişafın tələbləri bu gün ali məktəblərdə informatika kursunun tədrisinə yeni tələblər qoyur, fənnin tədrisinin yeni inkişaf dinamikasına uyğunluğunu tələb edir. Bu səbəbdən informasiya cəmiyyətinin texnologiyaları təhsildə tətbiq olunur. Bu proses təhsilin informatlaşmasını həyata keçirməyə imkan verir. Qarşıya belə bir sual çıxır: "təhsilin informatlaşması nədir vəbu sahə ilə hansı elm məşğul olur? ". Bu məsələnin təhlili informatlaşmanın pedaqoji elmin yeni bir sahəsi olduğunu müəyyən edir. Təhsilin informatlaşması prosesi ilə peşəkar ixtisasçı və pedaqoji kadrlar məşğul olmalı, onlar bu prosesin strateji və taktiki planı hazırlamalı, onu konkret layihə halına salmalı və bu layihələrə rəhbərlik etməlidirlər. Tədqiqatın gedişi. Artıq 25 ildən artıqdır ki, bir sıra ölkələrdə təhsilin informatlaşması kimi aktual sahə üzrə müxtəlif səviyyələrdə ixtisaslı kadr hazırlığı həyata keçirilir. Artıq ölkəmizin ali Təhsildə İKT 69

72 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ məktəblərində də bu istiqamətdə kadr hazırlığının bakalavr, magistr və doktorantura pillələri mövcuddur. Elmi istiqamət və praktik fəaliyyət sahəsi kimi təhsilin informatlaşması istiqamətində ixtisaslı kadr hazırlamaq üçün ilk növbədə informatlaşmanın əsas istiqamətləri üzrə səriştəsi olan və fəaliyyətində informasiya kommunikasiya vasitələrindən səmərəli istifadəni bacaran kadr hazırlığı prosesinin məzmun və metodikası hazırlanmalıdır. Bu istiqamətdə kadr hazırlığı informatika fənni daxilində həyata keçirilir. Bu fənnin tədrisində üç əsas tədris istiqaməti nəzərdə tutulmuşdur: Dünyanın informasiya mənzərəsi informasiya texnologiyalarının proqram təminatı informasiya texnologiyalarının texniki təminatı Dünyanın informasiya mənzərəsi tədris istiqamətində dünyada baş verən informasiy prosesləri, yeni informasiy cərəyanları, informasiya proseslərinin tətbiq sahələri vəyaranma mənbələri araşdırılır və öyrədilir. İnformasiya texnologiyalarının proqran təminatı tədris istiqaməti üzrə İnformasiya texnologiyalarının proqran təminatı məsələsi araşdırılır, proqram vasitələri ilə tanışlıq həyata keçirilir. Eyni zamanda proqram vasitələrinin yaranma tarixi,təkmilləşmə xüsusiyyətləri və metodları tədris olunur. İnformasiya texnologiyalarının texniki təminatı tədris istiqaməti üzrə informasiya texnologiyalarının yaranma tarixi, EHM-in quruluşu, strukturu, təkmilləşmə dövründə onun strukturunda baş verən dəyişikliklər, müasir kompüterin quruluşu haqqında məlumat verilir. İnformatika fənninin tədrisi iki əsas formada həyata keçirilir: nəzəri praktik. Nəzəri formatda informatika fəənninin tədrisi yuxarıda qeyd edilmiş tədris istiqamətləri üzrə nəzəri məlumat verilməsi ilə həyata keçirilir. Bu zaman tədrisin təşkilinin mühazirə formasından istifadə edilir. Verilmiş mövzu öyrənənlərə müəllimin qabaqcadan müəyyən etdiyi üsulla təqdim edilir. Bu üsullara müəllimin şifahi şərhi, öyrənənlərlə diskusiya şəraitində şərh, vizual vasitələrdən istifadə etməklə mövzunun izahı və s. bu kimi üsullar aid ola bilər. Praktik tədris formasında tələbələrə aldıqları nəzəri bilikləri əyani tətbiq etmək imkanı verilir. Onlar verilmiş praktik işi yerinə yetirir, əyani olaraq tədris komponenti ilə tanış olurlar. İnformatikanın tədrisində praktik məşğələlər əsasən komputerlərlə təchiz olunmuş Təhsildə İKT 70

73 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ laboratoriya otaqlarında həyata keçirilir, dərs əsasən öyrənənlərin fəaliyyətindən ibarət olur burada müəllim istiqamətləndirici-nəzarətedici funksiyanı yerinə yetirir. Son illərdə informatika fənninin ali məktəblərdə tədrisi təhsilin informatlaşması istiqamətində formalaşdırılmışdır. Demək olar ki, yüksək səviyyədə inkişaf edən informatlaşma prosesi təkcə informatika fənninin bir sahəsi olmaqla kifayətlənməməkdədir. Bu proses tədrisin pedaqoji aktına təsir etməyə başlamış və pedaqoji prosesin informatlaşmasına səbəb olmuşdur. Pedaqoji prosesin informatlaşması informatikanın pedaqogikaya xüsusən pedaqoji proseslərə tətbiqi ilə əlaqədardır. Bu məsələni pedaqoji informatlaşma da adlandıra bilərik. Pedaqoji informatlaşmanın əsas anlayışı pedaqoji informasiya, əsas məsələsi isə pedaqoji informasiyanın səmərəli üsulla alqoritmləşməsini həyata keçirmək və onun düzgün tətbiqindnən ibarətdir. Pedaqoji informatlaşmanı şərti olaraq 5 istiqamətə ayıra bilərik: Peaqoji fəaliyyət alqoritminin hazırlanması Alqoritmlər əsasında pedaqoji proqram vasitələrinin hazırlanması Pedaqoji prosesin aparat- proqram vasitələrinin seçilməsi Pedaqoji proqram vasitələrinin təhsilin təşkili və idarə olunmasında tətbiqi Pedaqoji fəaliyyət alqoritmlərinin hazırlanması informasiya modelinin qurulmasını həyata keçirir. Bu prosesin icrası ixtisaslı proqramçı və pedaqoqun birgə işini tələb edir. Pedaqoji modelin qurulması ilk növbədə alqoritmlər nəzəriyyəsini dərindən bilməyi tələb edir. Bu mövzunun informatika kursunda öyrənilməsinin iki əsas məqsədi vardır: İnkişafetdirici məqsəd öyrənənin alqoritmik təfəkkürünün inkişafını təmin edir. Proqramçı məqsəd öyrənənin məsələnin həll alqoritminə uyğun proqram tərtib etmə qabiliyyətini formalaşdırır. Bununla da onlarda yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dillərini asn qavramaq şəraiti yaradılmış olur. Eyni zamanda bu istiqamət peşəyönümü xarakteri daşıyır. Hazırki dövrdə alqoritmləşdirilmiş pedaqoji texnologiyaların təhsildə tətbiqinin ən geniş yayılmış nümunəsi Distant təhsil layihəsidir. Alqoritm əsasında pedaqoji proqram vasitələri peaqoji fəaliyyət alqoritmi əsasında yaradılır. Bunlara instrumental vasitələr və elektron tədris resursları daxildir. Pedaqoji prosesin aparat-proqram resursları əvvəlki mərhələnin tələblərinə uyğun seçilir.pedaqoji proqram vasitələrindən istifadə metodikasının hazırlanması və onun tədrisdə tətbiqi ixtisaslı pedaqoqlar tərəfindən həyata keşirilir. Təhsildə İKT 71

74 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Kompüter texnologiyasının inkişafı onun bir çox sahələrlə yanaşı təhsildə də tətbiqini əsas məsələ kimi qarşıya qoyur. Məqalədə proqramlaşdırmanın təhsildə tətbiqi təhsilin müasir inkişaf səviyyəsinə çatmasına kömək edən əsas vasitələrdən biri şəklində araşdırılmışdır. ƏDƏBIYYAT 1. Kərimov S.Q., Həbibullayev S.B., İbrahimzadə T.İ. İnformatika, Bakı, Cəfərov N.D., Rəhimova N. İnformatikadan praktikum, Bakı, Marsenko A.İ. Marsenko L.M Turbo Paskalda proqlamlaşdırma.kiev-moskva Епанешников А.М. Епанешников В.А. Программирование в сделе TURBO PASCAL 7.0. М Фаранов В.В. Turbo Pascal 7.0. Началный курс. Учебное пособие. Москва, C.Б.Мазанова. Информатика, Методическое пособие, Баку, 2008 Təhsildə İKT 72

75 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ TƏHSILIN INFORMATIZASIYASI ŞƏRAITINDƏ MÜASIR TƏLIM TEXNOLOGIYALARI VƏ NƏZARƏT İ.B.Əhmədov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Pedaqoqika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent K.Ələsgərova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti magistr, II kurs АННОТАЦИЯ Статья посвяшена использованию средств ИКТ на уроках, рассмотрению научных основ, практических ценностей применения средств ИКТ. SUMMARY The article is devoted to the use of ICT in lessons. and discusses the scientific basis, practical value of ICT. Açar sözlər. Texnologiya- technology-ustalıq haqqında elm Interaktiv-interactive-giper aktivlik Informasiya-information-məlumat,bilik. Bu modulun materiallarını nəzərdən keçirdikdən sonra tələbə dərk etməlidir ki, müasir təlim metodlarının tədris prosesinə tətbiqi bu gün müasir təlim metodlarına kompüter, distant, açıq və qabaqlayıcı təlim texnologiyaları aiddir, kompüter nəzarəti və zehni inkişafını yoxlamaq üçün tətbiq edilən standart tapşırıqlar zəruridir. Tədqiqatın gedişi. 1. Yeni təlim texnologiyaları və nəzarətin zəruriliyi. 2. Dünya cəmiyyətinin müasir inkişaf dövrü hər hansı ixtisas sahibi olan mütəxəssislərin hazırlanmasında, onların peşə fəaliyyətində informasiya və kompüter texnologiyalarının istifadəsində yeni yüksək tələblər qoyur. Bu ləvazimatın birinci modulunda biz təhsil problemlərinə, təhsil sisteminin yenidən qurulması zəruriliyinə toxunmuşduq. Bu zərurilik inkişaf Təhsildə İKT 73

76 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ etmiş müasir tənqidi düşüncəli gənclərin və dövlətin ehtiyaclarını ödəmək üçün nəzərdə tutulur. Əvvəllər təhsilin yeni əsaslandırılması paradiqmı zəruriliyi yarananda pedaqoji fəaliyyətə səlahiyyətli yanaşmanın əsas imkanları nəzərdən keçirilirdi. İndi biz yeni təlim texnologiyaları və onların realizə edilməsi problemlərinin zəruriliyini nəzərdən keçirməliyik. Aşağıdakı suallara nəzər salaq. Yeni təlim texnologiyaları niyə zəruridir? Kompüter texnikası və müasir rabitə vasitələri yeni təlim texnologiyalarına hansı tövhələr verə bilər? Cəmiyyət tərəfindən müasir tənqidi düşüncəli gənclərə olan artan tələbat, o gənclər ki, mütəmadi olaraq öz biliklərini yeniləyir, yeni biliklərlə zənginləşdirir, öz bacarıq və biliklərinin tətbiqi sahələrini dəyişir, yeni təlimə şərait və metodikasının yaranması zəruriliyi yaranır ki, bütün bunlar yeni təlim texnologiyalarının özülü, əsası olmalıdır. Nəticə etibarı ilə öyrəniləcək materialların təqdim olunmalarının yeni üsullarının yaranması, yeni təlim vasitələrinin və öyrənənin dərketmə fəaliyyətinin müstəqil idarə olunmasına zərurət artır. Göründüyü kimi, yeni təlim metodlarına tələbat aktualdır. Öyrədilənin hazırlanması və ixtisasının artırılmasına müasir kompüter texnikası texnikası və təhsil prosesinin subyektlərinin əlaqə vasitəsi nə verə bilər? Kompüter tədris prosesinə nə verə bilər? Kompüterə sadəcə mövcud müasir təlim metodlarına əlavə kimi baxmaq yox, güclü və qüvvətli bir vasitə kimibaxmaq lazımdır. Elə bir vasitə ki, tədris prosesinin bütün komponentlərini, eləcə də təhsilin məzmunu və təşkili formasını da dəyişdirəcək. Kompüterin təlim prosesinə tətbiqi ənənəvi təlim metodlarına yenidən baxmağa və ənənəvi təlim metodlarını təkmilləşdirməyə, yeni təlim texnologiyalarının işlənməsinə, elmi əsaslar üzərində qurulan tədris prosesinin müasir modeli hazırlanmalıdır. Tədris prosesinə EHM tətbiqinə olan ilk cəhdlər çoxlu yeniliklər elə biliklər əldə etməyə şərait yaratdı ki, onları ənənəvi təlim metodları ilə çatdırmaq, təqdim etmək çox çətin idi. Bu ilk növbədə maşın qrafikasına və onun imkanlarına aiddir. Tədris prosesinin təşkilində İKT-dən istifadənin bir maraqlı cəhəti də budur ki, kompüterləşmə öyrədilənlərin özlərinin dərketmə fəaliyyətinin arxivləşməsinə və daxili cavabdehlik mexanizminin yüksəldərək yeni tələblər formalaşdırdı. Kompüterə olan böyük marağı və onun cazibə gücünü nə ilə izah etmək olar? Kompüterin təsiri təkcə onda deyil ki, o peşəkar fəaliyyətdə faydalıdır, həm də ondadır ki, tarixdə ilk dəfə intellektin inkişafını təşkil edən vasitə meydana çıxdı. Tədris prosesində kompüterin tətbiq olunması təkcə dərketmə fəaliyyətini inkişaf etdirmir, o həm də emosional və kommunikativ ünsiyyət mühiti yaradır. Kompüterin əhəmiyyətinə şəxsi aspektdən baxdıqda qeyd etmək lazımdır ki, şəxsiyyətin inkişafına onun təsiri barədə fikirlər Təhsildə İKT 74

77 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ birmənalı deyil. Psixoloqlar kompüterin şəxsiyyətin düşüncə və əxlaqına, xüsusən də məktəb yaşlarında təsirinə aid təzadlı sonuclar qeyd edirlər. Psixologiya elmləri doktoru O.K.Tixomirov qeyd edir: 1. Kompüterləşmə məntiqi düşüncənin inkişafına kömək etməklə, düşüncədə intellektual başlanğıcın boğulması ilə müşaiyət olunur. 2. Kompüterləşmə yeni biliklər verə bilər, digər tərəfdən etibarlı sübutlar göstərməyə güclü stimul verə bilər. 3. Kompüterləşmə dünyanı daha yaxından tam dərk etmək və ondan çıxıb getmək üçün vasitədir. Əlbəttə, əsaslar var ki, konkret psixofizik analizlərin mümkün ola bilən neqativ zəruriliyi barədə danışsaq, bunlar kompüterin praktiki olaraq insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə intensiv tətbiq olunur. Yaradıcı düşüncənin inkişafına kompüter kömək edə bilərmi? "Sözsüz, bəli" - professor O.K.Tixomirov təsdiq edir. Amma şəxsiyyətin inkişafı çətin bir prosesdir, xarici faktorların təsiri çox vaxt qabaqlayıcı olur, ona görə də "xarici yaddaş və düçüncə orqanı"nın tətbiqi təlimin təşkili zamanı daimi nəzarət altında olmalıdır. Hal-hazırda kompüter asılılığı problemi daha ciddi durur, kompüter istifadəçilərinin mənəvi-emosional və fiziki inkişafına kompüter texnologiyalarının və kommunikasiya vasitələri, informasiya texnologiyalarının müxtəlif növlərindən olan qlobal şəbəkə İnternet və mobil telefon aiddir. Hələ 1986-cı ildə məhşur psixoloq və pedaqoq N.F.Talızina qeydi edirdi ki, avtomatlaşdırılmış sistem təlimdə o vaxt bəraətverici olur ki, bu təlimin effektivliyini artırmaqla yanaşı heç olmasa aşağıdakı kriteriyalardan birinə uyğun gəlir: 1. Təlimin emosional tərəfdən yüksəldilməsinə 2. Təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə 3. Öyrədənin və öyrənənin verilmiş fənn və ya sual üzrə vaxt itkisinin qısaldılmasına 4. Təlimə maliyyə xərclərinin azaldılmasına Gördüyümüz kimi iyirmi ildə artıq müddət əvvəl nəzərdən keçirilmiş məsələlər günümüzdə səslənir. Amma indi yeni texnoloji əsası olan fərdi informasiya təhsil mühiti yaranıb, ən başlıcası telekommunikasiya rabitəsi vasitələri yaranıb ki, bununla da informasiya resursu paylanır və hər yerə nüfuz edən İnternet şəbəkəsi istifadə olunur. Mübahisəsizdir ki, tədris prosesində kompüterdən istifadə təhsil sisteminin təkmilləşməsində yeni perspektivlər açır, elə yeni biliklər əldə etməyə imkan verir ki, bunları bəzən kompütersiz əldə etmək mümkün deyildir. Təhsildə İKT 75

78 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ EHM-in tədris prosesinə tətbiqi zamanı ilk nəticələr kompüterin təlim vasitəsi kimi tətbiqi ideyasına ziddiyyətli münasibətlər doğurdu. Şərtsiz müxtəlif kompüter vasitələrinin tədris prosesində tətbiqi texnikanın imkanlarından asılıdır. Amma səbəb olan pedaqoji prinsiplər və tələblər, yanaşmalardır ki, bu da kompüter vasitələrinin təlimə tətbiqinin əsasını təşkil edir. Bizim düşüncələrimizin, nəşr olunmuş materialın analizindən, işin praktik təcrübəsindən yeni təlim texnologiyalarına zərurət olduğu, müasir kompüter texnikası və müasir kommunikasiya vasitələrinin geniş didaktik imkanlarına zərurilik var. 2. Kompüterlə təlim texnologiyasının imkanları. Müasir kompüter və kommunikativ texnologiyalar təhsil prosesinə aşağıdakı imkanları həyata keçirməyə imkan verir: müxtəlif məzmunda informasiyanı qeyri-məhdud sayda toplamağa, saxlamağa, ötürməyə, formasını dəyişməyə, analiz və tətbiq etməyə təhsil alinması formasının hər kəs üçün mümkün olması bütün fəal həyatı boyu fasiləsiz təhsillə təmin olunmaq və ixtisasını artırmaq əlavə, qabaqlayıcı təhsil almağa, şəxsiyyətyönümlü səmtləşdirilmiş təlimin inkişaf etdirilməsi təhsil prosesinin (virtual məktəblər, laboratoriyalar, universitetlər və s.) əsaslı şəkildə inkişafı və təkmilləşdirilməsi (məqsəd təhsil prosesini daha mütəşəkkil təşkil etməkdir) təhsil prosesinin təşkili və aparılmasında subyektlərin fəallığının artırılması bütövlükdə yalnız bir region üçün deyil, ölkə və dünya birliyi üçün vahid informasiyatəhsil mühitinin yaranması təhsil prosesinin yerindən və zamanından asılı olmaması təhsil prosesinin metodiki və proqram təminatının zənginləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi təlimin fərdi trayektoriyasının seçimi imkanının təmini yaradıcı şəxsiyyətin müstəqil inkişafı fəaliyyətin yeni növlərinin inkişaf etdirilməsi, təlim alanların müstəqil araşdirmaq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi təlimin dəlillər tərəfinin yüksəldilməsi Kompüter texnikasının bütün sadalanan imkanları təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə şərait yaradacaq yeni təlim texnologiyalarının işlənməsinə icazə verir. Kompüter və Təhsildə İKT 76

79 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ informasiya texnologiyalarının fəal şəkildə tətbiqi xarici ölkələrin xarici ölkələrin praktikasında aşağıdakı şəkildə qəbul edilib (cədvəl 4). Müəyyən mənada təklif olunan kompüter təlim texnologiyasının növləri tamamilə şərtidir, belə ki, işin mahiyyətinə görə ayrı-ayrı texnologiyaların kəsişməsi baş verir. Kompüter təlim texnologiyasının terminləri. Cədvəl 4. CAI Computer Aided Instuction Təlimin kompüter proqramlaşdırılması CAL Computer Aided Learning Kompüter vasitəsilə öyrənmə CBL Computer Based Learning Kompüter bazası əsasında öyrənmə CBT Computer Based Training Kompüter bazası əsasında təlim CAA Computer Aided Assessment Kompüter vasitəsilə qiymətləndirmə ƏDƏBIYYAT 1. Qəhrəmanova N.A.Müəllimlər üçün metodik vəsait. Bakı Ə.Abbasov. Pedaqoji texnologiyalar. ADPU, Musayeva Ş.A. Təlimdə kompyuterləşmənin inkişaf xüsusiyyətləri. Bakı Ə.A.Quliyev. Riyaziyyattədrisindəümumiləşdirmə. Bakı Təhsildə İKT 77

80 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ ORTA MƏKTƏBDƏ ÇOXHƏDLININ HESABLANMASI ÜÇÜN HÖRNER SXEMININ ÖYRƏDILMƏSI S.N. Quliyeva magistr Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti XÜLASƏ Bu məqalədə Horner sxemi ilə çoxhədlinin hesablanması alqoritmi şərh olunur və komputerdə Paskal dilində proqramlaşdırma aparmaqla tədrisi aparılır. АННОТАЦИЯ Статья посвящена алгоритму вычисления многочлена по схему Хонора. В статье дан процесс обучения программирования на языке Паскаль с помощью компьютеров. ABSRTACT In this article algorithm of calculation of multinominals by Horner's scheme is described and studied by programing on Pascal language. Açar sözlər: komputer, Horner, Paskal, çoxhədli, alqoritm. Ключовие слова: компьютер, Хонор, Паскаль, вычисления, алгоритм. Key words: calculation, Horner's, Pascal, multinominal, algorithm. XI sinifdə çoxhədlilər və onlar üzərində əməllər müvzusu tədris olunur. Həmin müvzunun tədrisində kompüterdən istifadə edilmir. Biz hesab edirik ki, bu müvzu müasir kompüter texnologiyasından istifadə edilərək tədris olunmalıdır. Məhz bu işdə Horner sxemi ilə çoxhədlinin hesablanması alqoritmi şərh olunur və komputerdə Paskal dilində proqramlaşdırma aparmaqla tədrisi aparılır. Təhsildə İKT 78

81 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Tutaq ki, n dərəcəli çoxhədli verilmişdir. Pn(x)=a0xn + a1xn-1 + a2xn an-1x + an Ak(k=0,1,...,n) həqiqi ədədlərdir. Bu çoxhədlinin x=x0 nöqtəsində qiymətini hesablamaq tələb olunur. əgər Pn(x)-də x=x0 yazıb hesablama aparsaq böyük həcmdə hesablamaları icra etməliyik. Xn-i hesabladıqda (n-1) sayda vurma əməli icra olunur, onda a0xn-i hesabladıqda n,a1xn-1 hesabladıqda (n-1) və s. vurma əməlləri icra edilir, nəticədə Pn(x)-i hesablamaq üçün n+ (n-1) +(n-2) = n n( n 1) 2 sayda əməl icara edilir. Bu isə praktika üçün sərfəli deyildir. Deməli çoxhədlini hesablamaq üçün başqa alqoritmdən istifadə edilməlidir. Bu alqoritmi ingilis alimi Horner ( ) tapmışdır. Riyazi ədəbiyyatlarda çox zaman bu alqoritm Ruffini-Horner alqoritmi yazılır. Ruffini ( ) məşhur italyan alimidir. Ruffini 1804-cü ildə çoxhədlinin həqiqi köklərinin təqribi hesablanması məsələlərinə baxmışdır, bu metod XII əsrdə Çinlilərə də məlum olmuşdur. Sonra Horner bu sahədə tədqiqat aparmışdır. Horner sxemi cəbr kursunda öyrənilir. Çoxhədli Pn(x0)=(...(((a0x0 + a1)x0 +a2)x0) + a3)x an-1 )x0 + an ) şəklində yazılır. y0=a0 y1=a0x + a1 y2= y1x + a2... yn =yn-1x + an Nəticədə, yn = Pn(x) tapılır. Hesablamanı sxematik yazmaq olar. a0 a1 a2... an + y0xi yixo... yn-1x0 y0=a0 y1 y2...yn=pn(x) Təhsildə İKT 79

82 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ ixtiyari cari indeks üçün hesablama alqoritmini yazmaq olar: yi = yi-1x + ai Bu alqoritmi alqoritmik dildə y:=yx + A[I] şəklində yazırıq. A[I] ımsalları indeksli kəmiyyətlərdir, massivdir, ona görə Paskal dilində massivdən istifadə edərək hesablama proqramını yazırıq. a0, a1, a2,..., an-də (n+1) əmsal var, çoxhədlinin dərəcəsi məsələn, 9 olsa əmsallarının sayı 10-a bərabər olar. Proqram aşağıdakı kimi verilir. PROGRAM A1; CONST M=9; VAR N,I:INTEGER; X,Y:REAL; A:ARRAY[0 M] OF REAL; BEGIN READ(N); READ(X); FOR I:=0 TO N DO READ (A[I]); Y:= A[0]; FOR İ:=1 TO N DO Y:=Y*X + A[I]; WRITELN ('Y =',Y); END. Proqram kalaviaturadan EHM-ə daxil edilir. Proqramda səhvin olub olmamasını yoxlamaq üçün kompilyasiya olunmalıdır, ALT + F9 düymələrini birlikdə sıxmaqla icra olunur, əgər səhv varsa düzəldilir və yenidən kompilyasiya edilir. Kompilyasiya aparıldıqdan sonra proqramı icra etmək üçün CTRL +F9 əmri icra edilir. Ekran açılır və bu zaman N-in (çoxhədlinin dərəcəsi, N<9), x-in qiymətləri və a0, a1,..., an nin qiymətləri klaviaturadan daxil edilir, sətrin sonu düyməsi sıxılan kimi nəticə alınır, lakin hesablamanın nəticəsini görmək üçün ALT +F5 düymələrini sıxmaq və ya DEBUG menyusundan istifadə edilməlidir. Məsələn, P8(x)= 3x8 + 4x3 + 1 çoxhədlisinin x=3.8 qiymətində hesablamaq istəyirik. N=8, x0= 3.8 Təhsildə İKT 80

83 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ a0=3; a1=0; a2=0, a3=0, a4=0, a5=4, a6=0, a7=0, a8=1 dir. Əvvəlcə 8 daxil edilir və sətrin sonu düyməsi sıxılır, daha sonra probellə daxil edilir və sətrin sonu düyməsi sıxılır, hesablama aparılır. ALT + F5 düymələrini sıxsaq nəticəni ekranda görərik. ƏDƏBİYYAT 1. Ə.M.Məmmədov R.Y. Şükürov Hesablama riyaziyyatı Bakı M.Məmmədov və başqaları Cəbr və analizin başlanğıcı -XI sinif dərslik, Bakı-2007 Təhsildə İKT 81

84 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ TƏLƏBƏLƏRIN BILIYINƏ NƏZARƏTIN REYTINQ SISTEMINDƏ İKT-LƏRIN ROLU Ə.M.Kərimov dosent Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Əliyeva S.A. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti S.S.Ağalarov magistr ANNOTASIYA Məqalədə biliyə nəzarətin reytinq sistemi, onun ənənəvi nəzarət sisteminin fərqi, FKİS sisteminin üstünlükləri, biliyə nəzarətin reytinq sistemində İKT-lərin rolu. reytinq sisteminin funksiyaları kimi məsələlərə baxılmışdır. РЕЗЮМЕ В статье рассмотрено вопросы рейтинговой системы контроля, е отличие от традиционной системы контроля, роль ИКТ в рейтинговой системе контроля, система РИТМ-а, функции рейтинговой системы и др. SUMMARY Təhsildə İKT 82

85 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Knowledge of the control system for rating the article, the difference between the traditional control system, the advantages of the individual cumulative index system (ICS), rating system, Considered as functions of the issues. Tədris prosesi təşkilinin reytinq sistemi və ya fərdi kumulyativ indeks sistem ( FKİS) bir sıra amerika və qərb universitetlərində geniş tətbiq olunur. Bizim ali məktəblərində isə bu işə təzə başlanılmışdır. FKİS-in yaxın məqsədi tələbələrin təfəkkür fəaliyyətini stimullaşdırmaq, son məqsədi isə mütəxəssislərin hazırlıq keyfiyyətini yüksəltməkdir. Yaxın məqsəd dərs fəaliyyətinə xarici motivasiyanın yaradılması, eləcə də ənənəvi nəzarət təqaüdlərin ranqlanması, imtahan imtiyazlarına istiqamətlənir. FKİS in əsasını fərdi işin təşkili, təlimin modul prinsipi, tədris fəaliyyəti nəticələrinin reytinq qiymətləndirilməsi təşkil edir. Məhz bu biliyə nəzarətin başqa forması olan reytinq qiymətlənmənin- balların toplanma sistemini təyin edir. Bu fəaliyyətin təşkili üçün materialımüəyyən paylara (modula) parçalayıb ( mövzudan sərbəst öyrənmək üçün hissə ayırmaq, tapşırıq, çalışma, bilik və bacarığın məcburi həcmi), hər bir fəaliyyət növünü ballarla qiymətləndirməkdir. Bildiyimiz kimi biliyə nəzarət müəyyən funksiyalarla idarəetmə, nəzarət, inkişaf, təlim, tərbiyə, dioqnastika, stimullaşdırma ilə müəyyən edilir. Müxtəlif nəzarət sistemlərində ( reytinq və ənənəvi) onlar müxtəlif cür işləyir. Bu özünün ən çox idarə etmə funksiyasının analizində göstərir. İdarəetmə funksiyası sistemdə müəllim və tələbənin əlaqəsi zamanı- hər ikisi tədris fəaliyyətini effektiv idarə edir, onu tənzimləyə bilməkdə özünügöstərir. Bu tələbənin bal toplamasına təsir göstərir.zərurri yekun balını bilərək tələbə tədris fəaliyyəti növünü seçə bilib bu və ya digər işin icrası üçün lazım olan vaxta nəzarət edə bilər. Müəllim isə bu toplanılmış balın dinamikası əsasında hərəkət edir. Məhz reytinqin xüsusiyyəti tələbələri gündəlik fəallığı stimullaşdırır. Nəzarət funksiyasının reytinqdə xüsusiyyəti nəzarət tədbirlərininsistematik aparılmasındadır. Bu reytinq sistemini nəzarət sistemində güclü vasitəyə çevirir, çünki bu istəlinən nəzarətin ayrılmaz hissəsidir. Pedoqoqların əksəriyyətində bu sistem halında olmayıb, mütəmadi xarakter daşıyır. Reytinq nəzarətinin öyrədici funksiyasında ön plana tələbərin aldıqları nəticələrin yadda saxlamaları və biliklərindəki mümkün çatışmamazlıqların aradan qaldırılması durur. Təhsildə İKT 83

86 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Bu, reytinq sistemində bütün tədris prosesi və nəzarətə təşkildə modulun, xüsusi payların olması ilə əlaqədardır. Tərbiyəedici funksiya ənənəvi nəzarətlə müqayisədə tələbələrin təlimdə bal yığımı zamanı onların təlim nəticələrinə çatmaq üçün atdığı addımların sərbəst proqramına yiyələnməkdə təzahür edir. Bu zaman özləri sərbəst olaraq öz işlərinə məsuliyyət daşıyırlar. Ənənəvi sistemdə isə əsas fiqur müəllim olduğundan tələbənin fəaliyyətinə diktə edərək yaxşı və ya pis qiymət verir. Dioqnostikanın əsas funksiyalarından biri ənənəvi nəzarət formasından fərqli olaraq reytinqin diferensiasiya qabiliyyəti tələbələri kiçik qruplara ranqlamaq qabiliyyəti və bununlada optimal təlim rejimi seçməkdir. Bununla təlimin fərdiləşdirilməsi imkanı yaranır. Beləliklə, belə nəticəyə gələ bilərik ki, mənəvi nəzarət formasından fərqli olaraq reytinq sistemi gündəlik işə stimullaşdırır, təlim ritmi yaratmağa səbəb olur, bütün fəaliyyət növlərində tələbələrin fəallığını artırır, tələbələri hazırlıq səviyyəsinə görə diferensiya edir, təlimin fərdiləşdirilməsinə əlverişli zəmin yaradır, FKİS-ə görə biliklərinin səviyyəsini artırır, imtahanda təsadüfliyi azaldır, imtahana buraxılıb- buraxılmamaq sistemini obyekləşdirir, təlimdə müvəffəqiətə meyarlar yaradır. Bu sistemdən həm təbii-riyazi, həm də humanitar tsiklli fənlərin öyrənilməsi zamanı istifadə etmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, Tədris prosesi təşkilinin reytinq sistemi və ya fərdi kumulyativ indeks sistemində ( FKİS) İKT-lər geniş tətbiq olunur. (FKİS-də) İKT-lər dərs fəaliyyətinə xarici motivasiyanın yaradılması, eləcə də ənənəvi nəzarət təqaüdlərin ranqlanması, imtahan imtiyazlarına istiqamətlənməsində mühüm rol oynayır. Tədris prosesi təşkilinin reytinq sistemi və ya fərdi kumulyativ indeks sistemində ( FKİS) İKT-lərin tətbiqi aşağıdakı nəticələrin alınmasını təmin edir. 1. Biliyə nəzarətin başqa forması olan reytinq qiymətlənmənin- balların toplanma sistemini təyin edir. 2. Reytinq qiymətlənmənin təşkili üçün materialı- müəyyən paylara (modula) parçalayıb mövzunu sərbəst öyrənmək üçün, bilik və bacarığın məcburi həcmini ballarla qiymətləndirir. Təhsildə İKT 84

87 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ ƏDƏBIYYAT 1. Коджаспирова Г.М. Педагогика. М.: Гуманитарный издательский центр «Владос», с 2. Полонский В.А. Оценка знаний школьников. М., Сластенин В.А. Педагогика: учеб. пособие для студентов высших учебных заведений. М.: Издательский центр «Академия», с. 4. Харламов И.Ф. Педагогика, 2-е изд., перераб. И доп. М., 1990 Təhsildə İKT 85

88 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ İNGILIS DILI FAKULTƏLƏRINDƏ İKT-NIN TƏTBIQININ METODOLOJI PROBLEMLƏRI M.M.Kərəmova Azərbaycan Dillər Universiteti XÜLASƏ Məqalədə müasir təhsildə xarici dillərin tədrisində İKT-nin tətbiqi problemləri nəzərdən keçirilir. Göstərilir ki, elektron dərsliklər hipermediya elementlərini və virtual reallıqları özündə əks etdirməklə, interaktivliyi və əyaniliyi təmin edir. SUMMARY In the article taking these principles as a bases, the place and role of ICT in the modern teaching process. Alongside reflecting elements of hypermedia and virtual realities it must ensure visuality and interactivity and it must have the necessary possibilities in searching the demanded information. Açar sözlər: elektron dərslik, hipermediya Müasir təhsildə İKT-nin xarici dillərin tədrisində tətbiqləri müəllim üçün yeni imkanlar yaradır. Belə ki, bu gün xarici dil müəllimi onun işini nəzərə çarpacaq dərəcədə asanlaşdıran və təlimin keyfiyyətini artıran çoxsaylı İKT vasitələrilə günün tələbləri səviyyəsində davrana bilməli və onlardan lazımınca istifadə etməyi bacarmalıdır. Bu günkü informasiya cəmiyyətində xarici dil müəllimi lazımi məlumatı axtarmaq, seçmək, təhlil etmək, yeni informasiya yaratmaq, bu əsasda mövqe formalaşdırmaq, qərar qəbul etmək və qərarı həyata keçirmək kimi səriştələrə yiyələnməlidir. Müasir müəllimin əsas funksiyası tələbələrə öyrənməyi öyrətməkdir. Bunun üçün müəllim özü daima inkişafda olmalıdır. Tədqiqatın gedişi. Müasir dövrdə elmi biliklərin həcmi sürətlə artır, təhsilin məzmunu fasiləsiz təkmilləşir, yaranan yeni biliklər davamlı olaraq universitet proqramlarına daxil edilir. Təhsildə İKT 86

89 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Belə ki, universitetlərdə tədris materialının öyrənilməsinə ayrılmış vaxt məhduddur. Bu isə tədris prosesində müasir texnologiyalardan, innovativ təhsil metodlarından istifadə olunmasını tələb edir. Əgər əvvəllər müəllim əsas informasiya mənbəyi idisə, indi vəziyyət dəyişmişdir. İndi müəllim informasiya mənbələri ilə tələbə arasında vasitəçi funksiyasını yerinə yetirir. Bütün bu işlərin həyata keçməsində müasir İKT vasitələri müəllimin real köməkçisinə çevrilməlidir. İKT-nin inkişafı əslində distant təhsilin (məsafədən təhsil) yaradılması və tətbiq edilməsi ilə baglı olmuşdur. Distant təhsil isə ilk növbədə təhsilin fərdiləşdirilməsinə imkan verir, təhsil almaq imkanı olmayanların təhsil almasına və onların təhsil prosesində müxtəlif elektron vasitələrdən istifadə etməsinə şərait yaradır. Elektron vasitələrdən sayılan elektron dərsliklər, tələbələrə müxtəlif növ nitq fəaliyyətini dəfələrlə təkrarlamağa, dil hadisələrini dərk etməyə, linqvistik qabiliyyətlərin, müstəqil işləmə vərdişlərinin formalaşmasına kömək edir. Ümumilikdə xarici dillərin tədrisi üçün nəzərdə tutulan elektron dərslik tədris prosesinin və nəzarətin fərdiləşdirilməsinə imkan verir, tələbələrin bu prosesdə aktivliyini artırır, tədris prosesini və nəzarəti intensivləşdirir, tələbələrə müstəqil işləmək üçün zəruri şərait yaradır, onlarda xarici dili öyrənmək üçün maraq yaradır. Müasir təhsildə İngilis dilinin tədrisi prosesində İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi, elektron dərsiliklərin yeri və rolu, ənənəvi dərsiklərlə müqayisədə üstünlükləri və eyni zamanda, elektron dərsliklər üzərinə qoyulan tələblər baxımından dərin məna və məzmun kəsb edir. Belə ki, elektron dərsliklər ənənəvi dərsliklərin bütün imkanlarını özündə saxlamaqla, tamamilə yeni keyfiyyətlərə malik olmalı, hipermediya elementlərini və virtual reallıqları özündə əks etdirməklə, interaktivliyi və əyaniliyi yüksək səviyyədə təmin etməlidir. Elektron dərslik deyəndə yalnız elektron vasitələrin köməyilə istifadəçiyə çatdırılan, təlim xarakterli material nəzərdə tutulur Bu material (biliklər sistemi) təsdiq edilmiş tədris proqramına uyğun olmalı, adi dərsliklərlə müqayisədə üstün cəhətlərlə fərqlənməlidir. Müasir təhsildə elektron dərslik,disklərdə yazılıb saxlanılan, tədris olunan fənnin məzmununu əks etdirən öyrədici, nəzarətedici, modelləşdirici və digər proqramlar komplektindən ibarət olur. Elektron dərsliyin informasiya hissəsi tələbələrə əsas anlayışları qavramaqda kömək edir. Dərsliyin praktik hissəsi tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulub. Əldə edilmiş biliklər bu tapşırıqların köməyilə möhkəmləndirilir, elektron cədvəllərdə nümayiş etdirilir, onları tətbiq etmək bacarıq və vərdişləri formalaşır. Təhsildə İKT 87

90 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Bu göstərilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki,müasir təhsildə İngilis dilinin tədrisi prosesində İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi, elektron dərsiliklərin yeri və rolu, ənənəvi dərsiklərlə müqayisədə üstünlükləri və eyni zamanda, elektron dərsliklər üzərinə qoyulan tələblər baxımından dərin məna və məzmun kəsb edir. Elektron dərslik deyəndə yalnız elektron vasitələrin köməyilə istifadəçiyə çatdırılan, təlim xarakterli material nəzərdə tutulur Bu material (biliklər sistemi) təsdiq edilmiş tədris proqramına uyğun olmalı, adi dərsliklərlə müqayisədə üstün cəhətlərlə fərqlənməlidir. Müasir təhsildə elektron dərslik,disklərdə yazılıb saxlanılan, tədris olunan fənnin məzmununu əks etdirən öyrədici, nəzarətedici, modelləşdirici və digər proqramlar komplektindən ibarət olur. Özü-özlüyündə elektron dərsliklərin tətbiqinin pedaqoji baxımdan əsaslandırılması əyanilik, elmilik, aktivlik, mütəmadilik və ardıcıllıq, mənimsəmənin əlçatan və möhkəm olması kimi bir sıra didaktik prinsiplərə əsaslanır və xarici dillərin tədrisində şəxsiyyətyönümlü yanaşmanın müasir tələblərinə cavab verir. ƏDƏBIYYAT 1. Иванов В.Л. Структура электронного учебника. // Информатика и образование Матрос Д.Ш. Электронная модель школьного учебника. // Информатика и образование Христочевский С.А. Электронные мультимедийные учебники и энциклопедии Власов Д.А., Кузина Л.С., Монахов В.М. и др. Технологические процедуры создания электронного учебника. 2-я всероссийская конференция "Электронные учебники и электронные библиотеки в открытом образовании". М: "МЭСИ", 2001, с.118. Təhsildə İKT 88

91 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ ŞAGİRD NƏTİCƏLƏRİNİN HESABLANMASINDA İKT-DƏN İSTİFADƏ BARƏDƏ Mahmudov Nəbi Məcid oğlu Yusifov Mehralı Ömər oğlu texniki elmlər doktoru, professor mag. Ağalarov Səid Seyidəli oğlu Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti РЕЗЮМЕ В статье подчеркивается важность использования ИКТ в расчете результатов ученика. SUMMARY The article stresses the importance of ICT use in the calculation of the student's results. Açar sözlər: kiçik (böyük) summativ qiymətləndirmə, şagird nəticələrinin hesablanması Ключевые слова: малая (большая) суммативное оценивания, вычисления результаты Key words: small (large) summative assessment, the results of the calculation of the pupil, 2008/09-cu dərs ilindən ölkəmizin ümumtəhsil məktəblərinin birinci siniflərindən yeni təhsil proqramları (kurikulumları) əsasında hazırlanmış dərslik komplektlərindən şagirdlər üçün dərslik, müəllimlər üçün fənnin tədrisi metodikasına dair vəsaitdən istifadə olunmasına başlanmışdır. Cari dərs ilindən ümumi təhsil müəssisələrinin I-VI sinif şagirdləri ilə yanaşı, VII siniflərində təhsilalanlar da yeni nəsil dərslik komplektlərindən istifadə edəcəklər. Bu dərsliklərin tətbiq olunduğu siniflərdə şagirdlərin fəaliyyətinin izlənilməsi əldə etdiyi biliyin bacarığa çevrilmə və nailiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində qiymətləndirmə konsepsiyası [2] və bu Konsepsiyanın icrasını təmin edən müvafiq təlimatlar əsasında həyata keçirilir. [3] Respublikamızda müstəqilliyin ilk illərindən təhsil müəssisələrinə seçim və sonralar ümumtəhsil məktəblərinin buraxılış imtahanları mərkəzləşdirilmiş qaydada, çoxseçimli test tapşırıqları (bir doğru, bir səhv və bir neçə distraktor) tətbiq olunmaqla həyata keçirilir. Ümumi təhsil məktəblərində çoxseçimli qiymətləndirmə tapşırıqlardan istifadə olunması Təhsildə İKT 89

92 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ müəllimlərin çoxsaylı eyni tipli tapşırıqları qiymətləndirməsini gündəmə gətirmişdir. Onlar qiymətləndirmə nəticələrinin hesablanması üçün də xeyli vaxt sərf edirlər. Ölkəmizin ümumtəhsil məktəblərinin informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə təmin olunması, müəllimlərin İKT savadlılığının artırılması istiqamətində məqsədyönlü işlərin aparılması, ümumtəhsil məktəblərinin elektron-məktəb layihələrinə qoşulması məktəblərdə nəinki şagirdlərin nailiyyət səviyyəsinin, hətta onların gündəlik fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində elektron resurslardan istifadə edilməsini, qiymətləndirmə prosedurunun elektron vasitələrin tətbiqi ilə həyata keçirilməsini diqtə edir. Bu göstərilənlər dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi, respublikamızda da təhsilalanların bilik səviyyəsinin müəyyən edilməsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından və müvafiq proqram təminatından istifadə olunmasını tələb olaraq qarşıya qoymuşdur. Hazırda bir çox ali təhsil müəssisələrində təhsilalanların biliyinin qiymətləndirilməsi, həmçinin ölkə üzrə müəllimlərin işə qəbulu İKT-nin tətbiqi ilə həyata keçirilir. İmtahanverən imtahan başa çatdığı anda özünün nəticələri barədə dəqiq məlumat əldə edir. Bu kimi müsbət təcrübələr ümumtəhsil məktəblərində də şagirdlərin nəticələrinin hesablanmasında və biliyinin qiymətləndirilməsində İKT-dən istifadə olunmasını zəruri edir. Şagird nəticələrinin hesablanmasında İKT-nin tətbiqi vaxtdan səmərəli istifadə etməyə, subyektiv təsirlərin rolunu tamamilə azaltmağa, qiymətləndirmənin şəffaf şəkildə aparılmasına və etibarlı nəticələrin almaınmasına imkan verir. Başqa sözlə, kompüter texnikasından istifadə ənənəvi qiymətləndirmə zamanı başa verə biləcək subyektiv mülahizələrin qarşısının alınmasını, müvafiq meyarlar (qiymətləndirmə dərəcələri) əsasında obyektiv qiymətləndirilmələrin aparılmasını təmin edir.qiymətləndirmənin avtomatlaşdırılmış vasitələrin tətbiqi ilə aparılması eyni zamanda alınan nəticələrin obyektiv təhlil edilməsinə imkanlar yaradır. Hər bir fənn müəllimi, həmçinin məktəb rəhbərliyi əldə olunan informasiyaları kompüterin köməyi ilə təhlil edir, az müddət ərzində problemləri müəyyən edir, müvafiq nəticələr çıxarır və özünün fəaliyyət istiqamətini düzgün müəyyən edir. Biz ümumtəhsil məktəblərinin yeni təhsil proqramları tətbiq edilən siniflərində təhsil alanların kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə nəticələrinin, yarımillik və illik, həmçinin VIII-XI siniflərdə oxuyan şagirdlərin yarımillik və illik qiymətlərinin hesablanmasında kompüter texnikasından istifadə edilməsini, aşağıdakı tip (məzmunlu) cədvəllərin kompüterin proqram təminatına əlavə olunmasını və bununla bağlı istifadəçilərin (müəllimlərin və məktəb rəhbərlərinin) təliminin aparılmasını məqsədəuyğun sayırıq. Təhsildə İKT 90

93 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Aşağıda şagirdin kiçik (böyük) summativ qiymətləndirmə, yarımillik və illik qiymətlərinin hesablanması üçün proqram təminatına daxil edilməsi vacib hesab edilən Excel elektron cədvəllərin məzmununu təklif edirik: qiymətləndirmə vasitəsindən istifadə edildiyi halda, şagirdin kiçik (və ya böyük) summativ qiymətləndirmə nəticələrinin hesablanması cədvəli: Qeyd edək ki, bu cədvələ ancaq ayrı-ayrı fənn müəllimləri ayrı-ayrı parollarla giriş əldə edirlər. Kompüterin proqram təminatına əlavə edilmiş bu cədvəldən hər bir fənn müəllimi öz səhifəsinə daxil olaraq istifadə edir: müəllim səhifəyə hər bir şagirdin hər bir tapşırıq üzrə nəticələrini (düzgün həll etdiyi tapşırığa uyğun 1, əks halda 0 ədədlərini) daxil edir. Bu ədədlər əsasında cədvəlin Şagirdin topladığı bal sütununda müvafiq düstur əsasında onların topladığı bal müəyyən olunur. Sonra isə proqram bu bala uyğun olaraq şagirdlərin nəticələrini normativ hüquqi sənədlərdə qəbul olunan qaydalara uyğun daxil edilmiş düsturlar əsasında avtomatik olaraq hesablayır və alınan qiymətləri onların adları qarşısında yazır. Bu zaman şagirdin nəticəsi onun düzgün həll etdiyi tapşırıqların (doğru cavabların) faizlə ifadəsi nəzərə alınmaqla, müəyyən olunur: düzgün həll (doğru cavab) [0% - 40%] təşkil etdikdə təhsilalan 2, (40% - 60%] təşkil etdikdə 3, (60% - 80%] təşkil etdikdə 4 və 80%-dən yuxarı olduqda isə 5 -lə qiymətləndirilir. [3] Nəticələr daxil edildikdən və qiymətlər müəyyən olunduqdan sonra cədvəldə dəyişiklik edilməsinə kompüter tərəfindən qadağan qoyulur. Bu elektron cədvəldən istifadə etməklə böyük summativ qiymətləndirmənin də nəticələrini hesablamaq olar. Tədris vahidləri və ya yarımillər üzrə aparılan kiçik (və ya böyük) summativ qiymətləndirmə tapşırıqlarının sayı 10-dan çox olduqda, cədvələ əlavə sütunlar daxil etmək, onların sayını artırmaq olar. 2. şagirdin yarımillik qiymətlərinin hesablanması cədvəli: Təhsildə İKT 91

94 METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ Kompüterin proqram təminatında yerləşdirilmiş bu cədvələ ancaq müəllim daxil ola bilir və ona verilənləri (şagirdlərin yarımil ərzində keçirilmiş kiçik summativ qiymətləndirmələrdə aldığı qiymətləri nəticələri və yarımilin sonunda keçirilmiş böyük summativ qiymətləndirmənin nəticəsini yazır, nəticə müvafiq düstur [3] əsasında avtomatik hesablanır və elektron jurnalda şagirdlərin adlarının qarşısında görünür ( yazılır ). Nəticələr hesablandıqdan sonra onda dəyişiklik etməyə icazə verilmir kompüter qadağan qoyur. Bu səhifəyə ancaq sinif rəhbəri, həmçinin müəllim və sinif rəhbərinin fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirən məktəb direktorunun tədris işləri üzrə müavini daxil olub baxa bilir. Lakin kompüterin proqram təminatı onlara dəyişiklik etmək hüququ vermir. Bu cədvələ məktəb direktoru da daxil ola bilər. Proqram təminatı hazırlanarkən hər bir kiçik summativ qiymətləndirmənin nəticələrinin və böyük summativ qiymətləndirmənin nəticəsinin bu cədvələ avtomatik yazılması (əlavə olunması) və sonuncu daxil edilən kimi yarımillik qiymətlərin avromatik hesablanmasının nəzərə alınması məqsədəuyğun olardı. VIII-XI siniflərdə şagirdin fənn üzrə yarımillik qiyməti onun yarımil ərzində aldığı qiymətlərin ədədi ortasının yuvarlaq qiymətinə bərabər götürülür (proqram təminatında nəzərə alınır). 3. şagirdlərin illik qiymətlərinin hesablanması cədvəli: Təhsildə İKT 92