GDO lar ve GIDA GÜVENLİĞİ

Transkript

1 GDO lar ve GIDA GÜVENLİĞİ Yrd. Doç. Dr. Oğuz ÖZDEMİR Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Eğitimi

2

3 GDO: Nedir, Ne Değildir? GDO lar (Genetiği Değiştirilmiş Organizma) veya transgenik organizmalar, gen değişiminin doğal şartlarda mümkün olmadığı canlılar arasında gen teknolojisi uygulamalarıyla gen aktarımı yapılarak geliştirilen özel nitelikli organizmalardır. Hormon? Hibrid?

4 ANA BAŞLIKLAR GDO: Nedir, Ne Değildir? GDO lar Niçin Geliştirilmekte ve Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? Yaygın Olarak Geliştirilen GDO lar Nelerdir? GDO ların Dünya da Yaygınlığı? GDO ların Tarihsel Geçmişi GDO ların Riskleri? Gıda Güvenliği ve GDO lar GDO ların Güvenli Kullanımı : Biyogüvenliği? Yaşananlar, Deneyimler: GDO lar Ne Getirdi? Ne Götürdü? Sonuç

5 ANA BAŞLIKLAR GDO: Nedir, Ne Değildir? GDO lar Niçin Geliştirilmekte ve Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? Yaygın Olarak Geliştirilen GDO lar Nelerdir? GDO ların Dünya da Yaygınlığı? GDO ların Tarihsel Geçmişi GDO ların Riskleri? Gıda Güvenliği ve GDO lar GDO ların Güvenli Kullanımı : Biyogüvenliği? Yaşananlar, Deneyimler: GDO lar Ne Getirdi? Ne Götürdü? Sonuç

6 GDO lar Niçin Geliştirilmekte ve Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? GDO lar en fazla gıda üretimi (tarımsal ve hayvansal üretim) amaçlı kullanılmaktadır. Herbisitlere (ot ilaçlarına) dayanıklılık o Herbisite (ot ilacı) dayanıklı tütün, domates, patates, şeker pancarı, buğday, çeltik, mısır, arpa, yulaf ve karanfil gibi bitkiler üretilmektedir.

7 GDO lar Niçin Geliştirilmekte ve Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? Tarım Zararlılarına Dayanıklılık o Mantar, virüs, zararlı böcek gibi çeşitli tarım zararlılarına dayanıklı bitkiler (tütün, mısır, soya v.b) geliştirilmektedir.

8 GDO lar Niçin Geliştirilmekte ve Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? Marjinal Çevresel Şartlarına Uyum o Oksijen radikallerine karşı dayanıklı tütün o Kuraklığa dayanıklı gen aktarımlı bitkiler o Aşırı tuza toleranslı domates, kavun ve arpa çeşitleri Donmaya dayanıklı domates ve tütün

9 wwww.macalester.ed GDO lar Niçin Geliştirilmekte ve Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır? Besin İçeriğinin Düzenlenmesi ve Raf Ömrünün Uzatılması o A vitaminince zenginleştirilmiş pirinç ( altın pirinç )

10 Yaygın Olarak Geliştirilen GDO lar Nelerdir? soya (%51), mısır (%31), pamuk (%13) kanola (%5) (James, 2008 )

11

12 Yaygın Olarak Geliştirilen GDO lar Nelerdir? Tablo. ) Biyoteknolojik ürünlerin geleneksel ürünlere göre oranları (James, 2008 )

13 GDO ların Ekim Alanının Yıllara Göre Değişimi Tablo. Dünyada toplam gen aktarımlı bitki ekim alanları ( ) Yıl Ekim Alanı (Milyon Ha) , (James, 2009)

14 GDO lar Yaygın Olarak Hangi Ülkelerde ve Ne kadar Üretilmektedir? Tablo. Dünyada 2008 yılı itibariyle ülkeler bazında dünya toplam gen aktarımlı bitki ekilişleri Ülke ABD 62,5 Arjantin 21,0 Brezilya 15,8 Hindistan 7,6 Kanada 7,6 Çin 3,8 Paraguay 2,7 Güney Afrika 1,8 Ekim Alanı (milyon ha) Ülke Uruguay 0,7 Bolivya 0,6 Filipinler 0,4 Avustralya 0,2 Meksika 0,1 İspanya 0,1 Diğerleri (Şili, Kolombiya, Çek Cumhuriyeti, Almanya, Portekiz, Slovakya, Mısır v.b) Ekim Alanı (milyon ha) <0,1 (James, 2008 )

15 Tarımsal ve Hayvansal Üretim Dışında GDO ların Kullanımı? Tıbbi kullanım (Teşhis, tanı, tedavi ): sentetik hormon, antikor ve enzim ve ilaç üretimi o Escherichia coli bakterisinden insülin elde edilmesi (Gavin, Bölüm 10, 2009)

16 Tıbbi kullanım (Teşhis, tanı, tedavi ): Transgenik bitkilerden yenilebilir aşıların (gıda aşılar) üretilmesi: o Kuduz, Hepatit B ve kolera gibi hastalıklara karşı antijenler içeren domates, patates ve muz üretimi Transgenik virüslerin ajan olarak kullanılmasıyla gen terapisi ve gen tedavisinin yapılması: o Herpes simplex virüsünün gen tedavilerinde kullanımı

17 Çevre Temizliği Biyoremediasyon (Arıtma): o Transgenik kavak ağaçlarının, trichloroethylene maddesinin yer altı sularından temizlenmesinde kullanılması o GDO bakterilerle plastiğin parçalanması o Diğerleri: Tekstil v.b

18 GDO ların Geçmişi 1973 Rekombinant-DNA nın geliştirilmesi (Paul Berg) 1974 Bakteriler arasında gen aktarımının yapılması (Stanley Cohen ve Herbert Boyer) 1983 kanamisin antibiyotiğine karşı dirençli ilk gen aktarımlı tütün bitkisinin geliştirilmesi 1994 Raf ömrü uzatılmış Flavr Savr isimli gen aktarımlı domatesin satışa sunulması

19 GDO LARIN RİSKLERİ Doğal Çevreye Etkileri Genetik Bulaşma Riski 1) GD ayçiçeği bitkisi ile yabani türü arasında gözlenen gen transferi (Jutaprint, 1996) 2) GD türlerin, yabani türlerle hibritleşmesi (Raybould ve Gray, 1993) 3) GD domates bitkisinden, Ralstonia solanacearum bakterisine gen kaçışının gözlenmesi (Fairbairn at al., 2000)

20 GDO LARIN RİSKLERİ Doğal Çevreye Etkileri Beklenmeyen etkiler: 1) Herbisit dirençliliği olan GD bitkilerin zamanla dirençlerini kaybetmesi 2) Herbisitlere ve böceklere dirençli bitkilerde zamanla bağışıklık sisteminin azalması 3) Tek tipleşme sonucu dirençliliğin ve uyum yeteneğinin azalması (Altieri, 2001) 4) Yabani kolzanın yayılma riski (Shiva, 2006)

21 GDO LARIN RİSKLERİ Doğal Çevreye Etkileri Beklenmeyen etkiler: 1) Herbisit dirençliliği olan GD bitkilerin zamanla dirençlerini kaybetmesi 2) Herbisitlere ve böceklere dirençli bitkilerde zamanla bağışıklık sisteminin azalması 3) Tek tipleşme sonucu dirençliliğin ve uyum yeteneğinin azalması (Altieri, 2001) 4) Yabani kolzanın yayılma riski (Shiva, 2006)

22 GDO LARIN RİSKLERİ Doğal Çevreye Etkileri Hedef Olmayan Türler ve Yararlı Böcek Türlerinin Zarar Görmesi 1) Bt toksini içeren bitkilerle beslenen kelebeklerin öldüğünün gözlenmesi (HO, 2000) 2) Bt toksini içeren GD mısır polenlerini alan kral kelebeklerinin ölmesi ve gelişimlerinin yavaşlaması (Sears at al., 2000, Losey at al., 1999) 3) Roundup herbisitinin yararlı otları öldürmesi (Shiva, 2006)

23 GDO LARIN RİSKLERİ Doğal Çevreye Etkileri Genetik Kirlenme 1) Laboratuvarda, GDO genlerin toprağa ve suya geçmesi (Jutaprint, 1996) 2) Glyphosate maddesi içeren, Roundup adlı herbisite dirençli gen aktarımlı tohumun tarımının yapıldığı toprakta yetiştirilen salatalık, havuç ve arpa gibi ürünlerde, herbisit direnci maddelerin kalıntılarının bulunması (Haktanır, 2000)

24 GDO LARIN RİSKLERİ Doğal Çevreye Etkileri Genetik Kirlenme 3) Çöplerden etanol üretmek amacıyla modifiye edilen bakterinin, toprakta etanol birikimine neden olması sonucu buğday gelişiminin durması (HO, 2000) 4) GDO ların, toprak organizmalarına zarar verdiğinin anlaşılması (JUTAPRİNT, 1996)

25 GDO LARIN RİSKLERİ İnsan ve Hayvan Sağlığına Etkileri 1) İnsanlarda antibiyotik direncinin gözlenmesi (Ho, 2000) 2) Markör (Antibiyotik direnç) genlerinin alerji ve zehirlenmeye yol açması (Ho, 2000) 3) İnsan ve hayvanda bazı toksik ve kronik etkiler ile sinirsel ve bağışıklık sisteminde olumsuz etkilerinin gözlenmesi 4) Gen aktarımlı bakterilerin diğer türlerle rekombinasyon yaptığı, böylece antibiyotik direncinin geçtiğinin anlaşılması (Jutaprint, 1996)

26 GDO LARIN RİSKLERİ İnsan ve Hayvan Sağlığına Etkileri 5) GDO ların kanser yapıcı etkisinin anlaşılması 6) Brezilya kestanesinden soya fasulyesine aktarılan genin, insanda alerjik ve toksik etkilere yol açtığının gözlenmesi (Prakash, 2000) 7) GD patatesle beslenen farelerin bağışıklık sistemlerinin zarar görmesi (Pustaiİ and Bardocz, 2007) 8)GD gıdalarla beslenen farelerin 34 nesil sonra üreme yeteneklerini kaybetmesi (Avusturya Tarım ve sağlık Bak., Özkaya, 2009)

27 GDO LARIN RİSKLERİ İnsan ve Hayvan Sağlığına Etkileri 9) Bt soya yemi ile beslenen ineklerin zehirlenmesi (Engdahl, 2009) 10) Altın pirinç tüketiminin bebeklerde hiper vitaminoz (beyin hasarı) na yol açması (Engdahl, 2009) 11) Soya sütünün bebeklerde alerjiye neden olması (Engdahl, 2009) 12) GDO mısırın spermlere zarar vermesi (Engdahl, 2009) 13)Soyanın kanser riskini artırması (Shiva, 2006) 14) Böceklere dirençli GD patateslerle beslenen farelerde gelişim bozukluklarının gözlenmesi ve vücut dirençlerinin zayıflaması (Pusztai, 1997)

28 Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Etkiler Tarımsal biyoteknoloji sisteminin yapısı ve işleyişi: Tekelci yapı (çok uluslu şirketlerin hegemonyası) Patentleme (GATT, DTÖ, TRIPS) Terminatör (sonlandırıcı) teknoloji Paket pazarlama (Tohum, ilaç, v.b)

29 Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Etkiler Yerel Tarım Sistemlerinin Zayıflaması ve Dışa Bağımlılık Yerel çeşitlerin yok olması, Monokültürleşme (tek tipleşme) Gelişmekte olan ülkelerin tarımsal biyolojik çeşitliliklerinin yok olması (Özsoy, 1995) Üreticilerin fakirleşmesi Seçim hakkının ortadan kalkması (üretici ve tüketici) Tarladan sofraya gıda zincirinin izlenebilirliğinin zorlaşması Ekolojik beslenme ve doğayla uyumlu yaşam biçiminin tehdit altına girmesi Etik sorunlar

30 GDO lar ve Gıda Güvenliği Tarladan sofraya gıda zinciri Zincirin gittikçe uzaması Gıda üzerindeki işleme faaliyetlerinin gittikçe artması İzlenebilirliğin zorlaşması İnsanın yediğine yabancılaşması

31 Hangisi GDO lu?

32 GDO larin GÜVENLİ KULLANIMI : BİYOGÜVENLİĞİ Etkilerin kısa vadede tam olarak anlaşılamaması, belirsiz ve öngörülemez durum yaratmaktadır. Bu durum ihtiyatlı (ön tedbir) yaklaşımı kaçınılmaz hale getirmektedir.

33 GDO larin GÜVENLİ KULLANIMI : BİYOGÜVENLİĞİ BM Cartagena Biyolojik Güvenlik Protokolü o 2002 yılında,türkiye nin de içinde bulunduğu 100 ülke tarafından imzalanmıştır. Risk Yönetimi Risk Değerlendirmesi Risk İletişimi

34 AB de GDO ların Biyogüvenliği İhtiyatlılık ilkesi gereği, Çevreye kasıtlı salım, Gıda ya da hayvan yemi olarak tüketimi Kapalı kullanım Ön bildirim, Bilgilendirme ve katılım ve İzleme ve kontrol (2001/18/EC sayılı ve 12 Mart 2001, 1829/2003 sayılı düzenlemeler) eş değerlilik (%09) - etiketleme zorunluluğu

35 Yaşananlar, Deneyimler: GDO lar Ne Getirdi? Ne Götürdü? 1990 lardan 2009 a, Brezilya,Arjantin ve Hindistan da Yaşananlar o Zirai İlaçlara olan ihtiyacın artması:arjantin de glyphosate kullanımının 14 kat artması (Özkaya, 2009). o Maliyetlerin yükselmesi o Çeşitliliğin ortadan kalkması o Tarımsal emperyalizm ve gıda soygunu riski!... ENGDAHL, 2009) ve (SHIVA, 2006)

36 Yaşananlar, Deneyimler: GDO lar Ne Getirdi? Ne Götürdü? GDO larla 13 yıllık yaşamın performansı: ABD de GDO soya ve pamuk ekiminden önemsenecek düzeyde bir verim artışının sağlanamaması(sherman, 2009). yoğun girdi gerektirmeyen geleneksel tarımsal yöntemlerin (ekolojik) uzun vadede daha verimli olacağının vurgulanması

37 Türkiye de Durum: Biyogüvenlik Yasası?! , sayılı Resmi Gazete, GDO ların ithalatı ve kullanımının esasları yasal düzenleme ile belirlenmiştir (Risk analizi, risk değerlendirmesi, risk yönetimi, izleme süreçleri) Olumlu: Yıllardır süren belirsizliğin giderilmesi, Denetim sisteminin getirilmesi Olumsuz: Araştırma amaçlı GDO ların yasa kapsamında olması, biyoteknoloji alanında Ar-Ge faaliyetlerini olumsuz etkileyip, dışa bağımlılığı derinleştirme riski taşıması. Bebek mamalarında yasaklanmış olması, çelişki yaratmaktadır.

38 Sonuç (Belirsizlik ve Öngörülemezlik)? GDO ların çok yönlü risklerinin kısa vadede ve tam olarak ortaya konulamaması zararsızlığının ve güvenilirliğinin henüz kanıtlanamaması GDO ların pazarını kontrol eden çok uluslu firmaların dışındaki tarafların GDO ların tarımsal ve hayvansal üretiminden fayda sağlayamaması?

39 Ne yapmalı?... Uzun bir süredir GD tohumların Türkiye ye girdiği ve yaygın şekilde ekiminin yapıldığı yönündeki tahminler dikkate alındığında, insan ve çevre sağlığı üzerindeki olası tahribat bir yana, bir süre sonra doğal çeşitlerin GDO lu olanlardan ayırılabilmesinin ve korunabilmesinin iyice zorlaşacağı öngörülebilir. Bu nedenle, Türkiye çapında bir an önce geniş ölçekli envanter çalışması yapılarak, doğal çeşitlerin gen katkılı olanlardan ayrılması ve koruma altına alınabilmesi, hem insan ve çevre sağlığının korunması, hem de tarımsal üretim potansiyelinin sürdürülebilirliği açısından zorunluluk taşımaktadır.

40 Ne yapmalı?... Doğal tohumların güvenceye alınması? Beslenme eğitimi ( Tarladan sofraya izlenebilirlik ) Üreticilerin bilgilendirilmesi ve yönlendirilmesi? Tüketicilerin bilinçlendirilmesi (Siyasal Tüketicilik)?

41 Kıssadan hisse!...

42 Kaynakça 1. BAYRAM, M., Gıdalar, Ambalajlar, Silahlar ve Açlar, Hayykitap, İstanbul, (2008). 2. ENGDAHL, F.W., Ölüm Tohumları- Kalıtımın Değiştirilmesinin Arkasındaki Oyunlar, çev: Şulekoğlu Ö., Bilim-Gönül Yayınları, İstanbul, (2009). 3. HO, W., Genetik Mühendisliği, Rüya Mı Kabus Mu?, çev: Çakmak E., Türkiye İş Bankası Yayınları, (2001). 4. MADELEY, J., Herkese Gıda, Çev: Yıldırım A. E., Çitlembik Yayınları, İstanbul, (2003). SHIVA, V., Küresel Gıda Soygunu- Çalınmış Hasat, Bgst Yayınları, İstanbul, (2006). 5. Sherman, D.G., Failure to Yield Evuluating the Performance of Genetically