LİSANSLI DEPOCULUK FİZİBİLİTE RAPORU

Transkript

1 LİSANSLI DEPOCULUK FİZİBİLİTE RAPORU

2 ÖNSÖZ Bu rapor Ünye Ticaret Borsası ile Öztaş Fındık Sanayi Mühendislik İç ve Dış Ticaret Limited Şirketi arasında yapılan görüşmeler sonucunda Borsamız üyesi Öztaş Fındık Sanayi Mühendislik İç ve Dış Ticaret Limitet Şirketi tarafından hazırlanmıştır. Rapor Öztaş Fındık Sanayi Mühendislik İç ve Dış Ticaret Limitet Şirketi nin uzman kadrosu tarafından güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Raporda yer alan görüş ve öngörüler bu uzmanların düşüncelerini yansıtmaktadır. 2

3 HAKKIMIZDA ÖZTAŞ, işletmelerin ihtiyaç duyduğu hizmeti sağlamak ve çeşitli konularda eğitimler vermek amacıyla deneyimli teknik kadronun biraya gelmesi ile 2006 yılında kurulmuştur. Farklı akademik geçmişlere sahip olan uzman ekibimiz, ülkemizin önde gelen şirketlerinde yönetim sistemleri ve kurumsallaşma çalışmalarında aktif görevler alarak teorik bilgilerini, gerçek iş tecrübeleri ile birleştirmişlerdir. ÖZTAŞ olarak kaliteli ürün ve hizmetin bir insanlık hakkı olduğunu kabul ederek; tüm toplumu bilinçlendirmek, kaliteli işletmeler ve kaliteli yönetimler oluşturmak üzere yola çıkmıştır. ÖZTAŞ, müşterilerinin Sahip olduğunu değerleri maksimum verimliliğe ve kararlılığa dönüştürmek, kurumsal kimlik kazandırmak ve bu kimliği yönetimde, üretimde ve hizmette bilimsel yöntemler kullanarak güçlendirmek; Teknolojik ve yasal koşulları karşılamak, rekabet yeteneklerini artırmak için, uzman ve teknik kadrosu ile daima hizmet vermeyi amaçlamıştır. ÖZTAŞ, sürekli öğrenen, değişime ve gelişmeye açık, deneyimli ve yetkin olarak başladığı işi başarı ile sonuçlandırır, uzun vadeli düşünür ve müşteriyi çözüm ortağı olarak kabul eder. Misyonumuz; Müşteri isteklerini en üst düzeyde karşılayabilmek için yaratıcı çözümlerle, kalite felsefesi çerçevesinde mükemmel hizmet anlayışıyla sunmaktır. Vizyonumuz; Değişen ve gelişen müşteri isteklerine tam uygunluk ilkesiyle, kendi sektöründe, yenilikleri takip ederek, bunlara öncülük etmeyi görev edinmiş ve buna da eğitilmiş performansı yüksek bir ekiple çalışarak sağlamayı hedeflemiştir. 3

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i HAKKIMIZDA... ii İÇİNDEKİLER... iii 1. PROJE ÖZETİ HİZMETİN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI HİZMETİN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI LİSANSLI DEPOCULUK VE ÜRÜN İHTİSAS BORSACILIĞI SİSTEMİ TİCARET BORSALARI LİSANSLI DEPOCULUK LİSANSLI DEPO İŞLETİM SİSTEMİNİN AKTÖRLERİ LİSANLI DEPOCULUKTA İŞLEYİŞ KULLANIM ALANLARI VE LİSANSLIU DEPOCULUĞUN AVANTAJLARI HİZMETİN İKAMESİ VE TAMMALAYICI UNSURLAR TOPRAK MAHSÜLLERİ OFİSİ (TMO) EKONOMİK İNCELEME VE DEĞERLENDİRME EKONOMİDEKİ GELİŞMELER DÜNYA EKONOMİSİ TÜRKİYE EKONOMİSİ TARIM SEKTÖRÜ DÜNYADA VE TÜRKİYEDE LİSANSLI DEPOCULUK YASAL ÇERÇEVE VE TEŞVİK DURUMU YASAL ÇERÇEVE TEŞVİK DURUMU YENİ TEŞVİK SSİTEMİ İÇERİSİNDE ORDUNUN YERİ FAİZ DESTEĞİ YATIRIM YERİ TAHSİSİ VERGİ İNDİRİMİ GÜMRÜK VERGİSİ UYGULAMASI VE KDV İSTİSNASI KDV İSTİSNASI SİGORTA PİRİMİ İŞVEREN HİSSESİ DESTEĞİ ARZ TALEP DURMU ARZ TÜRKİYEDEKİ MEVCUT DEPO KAPASİTESİ

5 ORDU VE ÇEVRE İLLER DEPO KAPASİTESİ KURULUŞ VE FAALİYET İZNİ ALAN LİSANSLI DEPOLAR TALEP TÜRKİYEDE FINDIK ÜRETİM MİKTARLARI ÜNYE VE FATSA ÜRETİM MİKTARLARI TÜRKİYEDE FINDIK ÜRETİMİ, TÜKETİMİ, İHRACATI SEKTÖRÜN-PAZARIN YAPISI VE REKABET KOŞULLARI ÖN GÖRÜLEN KAPASİTE HİZMET ŞATIŞ FİYATLARI VE KOŞULLARI KURULUŞ YERİ TEKNİK İNCELEME VE DEĞERLENDİRME MEVCUT TEKNOLOJİLER TEKNOLOJİ SEÇİMİ VE İŞ AKIŞI DEPOLAR TESİSİN KURULU KAPASİTESİ MAKİNE VE TEÇHİZAT İNŞAAT İŞLERİ VE TESİS YERLEŞİMİ ORGANİZASYON VE İNSNA KAYNAKLARI TOPLAM YATIRIM TUTARI VE UYGULAMA PLANI ETÜT PROJE GİDERLERİ İNŞAAT HARCAMALARI MAKİNE TEÇHİZAT GİDERLERİ TAŞIMA VE SİGORTA GİDERLERİ MONTAJ GİDERLERİ DEMİRBAŞ GİDERLERİ İŞLETMEYE ALMA GİDERLERİ GENEL GİDERLER BEKLENEBİLECEK FARKLAR KAYNAKÇA İLGİLİ KANUN VE YÖNETMELİKLER

6 1. Rapor Özeti Ortaya konan stratejilerle pazarlama konularından lisanslı depoculuk faaliyetleri ile ilgili mevzuat ve ürün ihtisas borsacılığı ile ilgili kısım düzenlenmiştir. Ordu ilinin Ünye ve Fatsa ilçelerinde gerçekleştirilen Lisanslı Depolama Tesisi için yapılan fizibilite çalışmasında konuya ilişkin kanunlar, yönetmelikler, standartlar ve çevresel faktörler dikkate alınmıştır. Ordu ilinin Ünye ve Fatsa ilçelerinde gerçekleştirilmesi düşünülen Lisanslı Depo tesisi, yapılan analizler neticesinde ekonomik, teknik ve mali açıdan yapılabilir nitelikte bulunmuştur. Lisanslı depo işletmesi, depoculuk ana faaliyeti yanında, lisanslı depo şirketinin ana sözleşmesinde gösterilmek ve Bakanlıkça uygun görülmek kaydıyla, ilgili mevzuatına uygun şekilde depoladığı ürünlere dayalı ya da ilişkili ticaret, antrepoculuk, taşıma ve nakliye, sigorta, sanayi tesisi kurma, işleme, kurutma, ayıklama ve benzeri diğer konularda da faaliyet gösterebilir. Proje konusu tesiste bu gibi işletmeler ihtiyaç halinde sonraki yıllarda oluşturulabilir. Lisanslı depoculuğun ve borsaların gelişiminin uzun vadede tarım sektörüne ve bölgesel ve kırsal kalkınmaya büyük katkılar sağlayacağı kuşkusuzdur. Ancak, henüz yetersiz olan mevzuatın tamamlanması ve gereken düzenlemelerin yapılması, TMO nun öncülüğünde ülke çapında depo ihtiyacının tamamlanarak sistemin işleyişine dahil edilmesi, ürün ihtisas borsasının kurulması ve buna paralel olarak ticaret borsaların da acente faaliyetlerini yerine getirmek üzere sisteme entegre olmaları gerekmektedir. Ülke ve bölgesel ekonomi açısından bakıldığında, bölgede yaratılacak katma değer önemli düzeydedir. Projenin Ordu ve çevre iller ticaretine ve sanayisine katkıda bulunarak istihdam ve gelirin artmasına neden olacağı beklenmektedir. Hazırlanmış olan Lisanslı Depo İşletmeciliği Fizibilite Raporuna ait özet bilgiler aşağıda verilmektedir. Tablo1: Fizibilite Raporu Özet Bilgileri 6

7 Kuruluş Yeri Kapasite Sabit Yatırım tutarı Ünye 5 x = ton TL 2. Hizmetin Tanımı Ve Kullanım Alanları 2.1. Hizmetin Tanımı ve Sınıflandırması Depolamadaki amaç, ürünün başlangıçtaki kalite ve sınıfının mümkün olduğunca korunması, dane kalitesi üzerinde olumsuz etkide bulunan değişimlerin en aza indirgenmesi, iklim koşullarının ve zararlıların depolanan ürüne nitelik ve nicelik yönünden vereceği zararların azaltılması, ürünleri çeşitli aşamalarda işleyerek kıymetlenmesinin sağlanması ve işletme hayvancılığının güvence altına alınması, Pazar fiyatlarının izlenmesiyle ürünlerin en yüksek fiyatla satış olanağının sağlanmasıdır sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ile Lisanslı depo, tarım ürünlerinin sağlıklı koşullarda muhafaza ve ticari amaçla depolanması hizmetlerini sağlayan tesis olarak tanımlanmıştır. Lisanslı depoculuk faaliyetleri, Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, NACE Revize 2 ye göre Ulaştırma ve Depolama Hizmetleri içinde Depolama ve Ambarlama Hizmetleri içerisinde yer almaktadır. H ULAŞTIRMA VE DEPOLAMA HİZMETLERİ H.52 Taşımacılık için depolama ve destekleyici faaliyetler H.52.1 H Depolama ve ambarlama hizmetleri Depolama ve ambarlama hizmetleri Fizibilite konusu tesis, fındık Lisanslı Depo Yönetmeliği kapsamında işletilecektir. Yönetmeliğin amacı, fındık ticaretini kolaylaştırmak, depolanması için yaygın bir sistem oluşturmak, ürün sahiplerinin mallarının emniyetini sağlamak ve kalitesini korumak, 7

8 lisanslı depo işleticilerinin kişiler arasında ayrım yapmaksızın fındıkları kabul etmelerini temin etmek, ürünlerin mülkiyetini temsil eden, satışını ve teslimini sağlayan, teminat olarak verilebilen ürün senedi çıkartmak ve standartları belirlenmiş fındıkların depolanması hizmetini sunan lisanslı depo işletmelerinin kuruluş, işleyiş ve denetimine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. Yönetmelik, yetkili sınıflandırıcılar tarafından standartları belirlenen fındıkların, emniyetli ve sağlıklı koşullarda depolanmasına ve ürün senetleri vasıtasıyla ticaretinin kolaylaştırılmasına ilişkin hizmet ve faaliyetleri yürütmek üzere fındık lisanslı depo işletmelerinin kurulması ve lisans alması ile bunların işleyiş ve denetimine ilişkin usul ve esasları kapsamaktadır Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı Sistemi Lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas borsacılığı; depolamaya uygun nitelikte olan ve standardize edilebilen hububat, baklagiller, yağlı tohumlar, pamuk, fındık, zeytin, zeytinyağı gibi ürünlerin, sınıf, kalite ve standartlarının yetkili sınıflandırıcı laboratuarlarca belirlenmesi, modern altyapıya sahip sağlıklı ortamlarda depolanması ve bu ürünlerin ticaretinin ürünün mülkiyetini temsil eden ürün senetleri vasıtasıyla uluslararası alanda da faaliyet gösterebilecek nitelikteki ürün ihtisas borsasında yapılmasını öngören bir sistemdir. Tarım sektörü; geniş tarım arazilerine, elverişli ve çeşitli iklim yapısına ve buna bağlı olarak zengin bir tarımsal ürün yelpazesine sahip olan Ülkemizin ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Tarımsal üretimin önemli bölümünü hububat, baklagiller, pamuk, fındık, yağlı tohumlar, zeytin, zeytinyağı gibi standardize edilebilen, dayanıklı, depolamaya müsait tarım ürünleri oluşturmaktadır. Ülkemizde tarım ürünleri ticareti hacmi, piyasa yapısı ve kullanılan araçlar gelişmiş ülkelerdeki seviyenin oldukça gerisindedir. Sektörde yaşanan sorunların aşılması ve depolamaya uygun nitelikteki ürünlerin ticaretinin dünya ile rekabet edilebilir bir düzeye çıkarılması, ancak pek çok gelişmiş ülkede uygulanan lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas borsacılığı sisteminin ülkemizde de etkin ve yaygın bir biçimde kurulması ile mümkün olacaktır. Dünyada ve Ülkemizde ihtisas borsalarına yöneliş, ürünlerin kalite analizlerinin yapılması 8

9 ve standartlara ayrılması için laboratuarlar ile mahsulün uygun koşullarda sigortalı teminatlı olarak muhafaza edilmesi için lisanslı depoların kurulması ve ürünlerin modern pazarlama teknikleri finansal enstrümanlarla desteklenmesi uygulamalarını beraberinde getirmiştir. Türkiye'de ürün ihtisas borsalarının hayata geçirilmesine yönelik ilk adım, 1994 yılında, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı nca (FAO) işbirliği teklif edilmesi akabinde gündeme gelmiştir. Devletin tarım sektörüne müdahalesinin azaltılarak ticaret borsalarındaki alım satımların canlandırılması amacıyla gündeme getirilen öneriyi 1996 yılında Birleşmiş Milletler Ticareti Geliştirme Örgütü ve Dünya Bankası desteği ile hazırlanan "Tarımsal Ürün Piyasalarını Geliştirme Projesi" çerçevesinde pilot ürün olarak belirlenen pamuk için İzmir, Adana ve Şanlıurfa da, buğdayda ise Konya, Eskişehir, Polatlı ve Edirne de ihtisas borsaları kurulması öngörülmüştür. (Simsaroğlu, 2002: s. 69). Bugünkü mevzuatta, Ürün ihtisas borsaları ve/veya ticaret borsaları altında çalıştırılacak lisanslı depolar; teslim edilen ürünleri, işletmelerine kabul etmek, gerekiyorsa depolamaya uygun hale getirmek, kalite ve miktarını belirlemek, sigortalamak ve uygun şartlarda depolamak; işletmelerine kabul ettikleri ürünün karşılığı olarak, sahibine borsada alınıp satılabilecek ve rehin konularak banka kredisi alınabilecek bir ürün senedi temin etmek ve istek halinde sahibine ürünü zaman geçirmeden teslim etmek görevlerini yürütmekle yükümlüdürler. Sistemin iyi işleyebilmesi için gerekli temel şartlar ise; Genel kabul görmüş ürün standartlarının oluşturulması, Laboratuar/referans laboratuar organizasyonu yapılması, Sistem araçları arasında uygun bilgi iletişim ağı kurulması Ücreti uygun ve güvenilir lisanslı depolar yapılması, Ürün senedinin alınıp satıldığı borsaların oluşturulması, KDV den arındırılmış ürün senedi ticaretinin sağlanması, Tarım ürünlerinin ihraç ve ithalatına ilişkin istikrarlı bir dış ticaret rejimi uygulanması, Tarım ürünlerinin fiyatlarının müdahale olmadan serbest piyasa koşullarında oluşmasının sağlanmasıdır. 9

10 Ticaret Borsaları 5174 sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanunu nda; Ticaret Borsaları, bu Kanunda yazılı esaslar çerçevesinde borsaya dahil maddelerin alım satımı ve borsada oluşan fiyatlarının tespit, tescil ve ilânı işleriyle meşgul olmak üzere kurulan kamu tüzel kişiliğine sahip kurumlardır şeklinde tarif edilmektedir. Türkiye de 113 adet ticaret borsası faaliyet göstermekte olup bu borsaların büyük bir kısmı mevzuat kapsamında ürün alış satışındaki tescil işlemini yapmaktadırlar. Bazıları ürünün aynı anda pek çok alıcının bulunduğu ortamda onlara gösterilerek yapıldığı satış salonu bulunan borsalar olup, birkaç tanesi de laboratuar analizi yapıldıktan sonra satış salonlarında alım satımın yapıldığı borsalardır. Ticaret borsalarının temel işlevi; üretimi ve tüketimi son derece yaygın olan tarımsal mahsullerin fiyatlarında zaman ve mekân gibi faktörlere bağlı olarak oluşan farklılıkların kısmen telafi edilmesi, karşılıklı pazarlık usulü ile belirlenen istikrarlı bir fiyat oluşmasının sağlanması ve oluşan bu fiyatın tespit, tescil ve ilan edilmesidir. Borsaların söz konusu işlevi yerine getirmedeki başarı seviyesi arttıkça, ürünler tüketiciye reel değeri ile yansıyacak ve tüketiciler fahiş fiyatlarla karşı karşıya kalmayacaklardır. Ticaret borsalarının bazı ürünlerle ilgili asgari kalite standartlarının belirlenmesine yönelik yaptıkları çalışmalar, tüketicilerin minimum ölçülerde dahi olsa satın aldıkları ürünlerin belirli bir standardın altına düşmemesi ve buna paralel olarak da yapılan ödemenin karşılığının alınması/güvenli alışveriş yapılmasının teminat altına alınması gibi tüketicilere oldukça önemli faydalar sağlamaktadır. Toplumun temel üretici kesimlerinden biri olan çiftçiler; ticaret borsalarında ürünlerini birden çok alıcı karşısında satışa sunabilmekte, bu sayede gündelik şartlar çerçevesinde ürünlerini güvenli bir şekilde ve mümkün mertebe gerçek değerine yakın fiyatlar üzerinden pazarlayabilmektedirler. Borsalarda üretilen mahsullerin kantarlarda tartılması ile laboratuvarlarda fiziksel kimyasal analizlere tabi tutulması suretiyle kalite özelliklerinin tespit/tescil edilmesi başta olmak üzere bir takım hizmetleri kurumsal teminat altında alınması imkânı da 10

11 sunulmaktadır. Üretici ve tüketiciler için sağlanan yararların çoğunluğu tüccar kesim için de geçerlidir. Ticaret borsalarının tüccara sağladığı en önemli fayda; ihtiyaç duyduğu malı serbest piyasa ekonomisi ilişkileri ve kuralları çerçevesinde, karşılıklı pazarlık usulü ile belirlenen geçerli, istikrarlı fiyatlar üzerinden ve risk üstlenmeden satın alabilme imkânıdır. Ticaret borsalarının tüccara sağladığı bir başka imkân ise; malın teslim edilmemesi, istenilen kalite/standarda sahip olmaması veya taahhüt edilen zamanda temin edilememesi gibi risklerden dolayı herhangi bir anlaşmazlığın olması halinde, hakem heyeti vasıtasıyla anlaşmazlığın çözüme kavuşturulmasıdır. Tüccar bu yöntem sayesinde konuyu adli mercilere taşımasından kaynaklanan zaman ve para kaybına uğramadan, daha hızlı bir şekilde sonuç elde etme fırsatına erişmektedir. Böylelikle; tesis ettikleri istikrarlı ve güvenli piyasalar vasıtasıyla borsalar, ihtiyaç duyulan ürünlerin alınıp satılması ve istikrar ortamından ticarî faaliyetler için önemli avantajlar sağlanması açısından tüccarın önünü açmaktadır. Ticaret borsalarının ihracatçılara sağladığı en önemli fayda; uluslararası piyasalara yönelik üretim yapılabilmesinin olmazsa olmaz koşulunu teşkil eden ihtiyaç duyulan hammadde/ihraç malının, öngörülen kalite ve standartlarda, en hızlı/risksiz, düzenli ve kesintisiz bir şekilde, reel fiyatlar üzerinden ve risk üstlenmeden tedarik edebilme olanağı yaratmasıdır. Öte yandan; gıda, tekstil gibi sanayi dallarında faaliyet gösteren üretici ihracatçılar yine ticaret borsaları sayesinde, vadeli alım sözleşmeleri yapmak suretiyle ihracat taahhütlerini zamanında, istenilen kalite ve fiyatlar üzerinden yerine getirebilmektedirler. Sanayicilerin ticaret borsalarının başarıları ile orantılı olarak daha sağlıklı hedefler belirleyebilecek ve uzun vadeli taahhütlerde bulunabileceklerdir. Ticaret borsalarının ekonomik ve sosyal hayatının bütünü üzerinde de kayda değer faydaları bulunmaktadır: Çiftçilerin elde ettikleri gelirlerin güvence altına alınarak sosyal sorunların 11

12 asgariye indirgenmesi, Devletin tarım sektörüne yönelik uyguladığı destekleme politikalarından kaynaklanan mali yükümlülüklerinin azalması, Tarımsal mahsullerin borsaya tescil oranının arttırılması ölçüsünde kayıt dışılığın ortadan kaldırılması ve vergi, stopaj kayıp ve kaçaklarının önlenmesi, Üyeler arasındaki ihtilafların borsa hakem heyeti vasıtasıyla çözülmesine sayesinde zamandan tasarruf edilmesi ve adalet kurumlarının iş yükünün azaltılması, Borsanın sağladığı fiyat istikrarı nedeniyle düşük gelir seviyelerindeki gıda harcamalarında göreceli istikrar sağlanması ve muhtemel toplumsal problemlerin önüne geçilmesi, Ürünlerle ilgili sağlıklı ve bilimsel istatistikî verilerin toplanması, Çiftçi, tüccar ve sanayicinin bölge ile ilgili sektör adına lobi çalışmalarında bulunulmasına imkân sağlanması, Bankacılık, sigortacılık, lisanslı depo imalat ve işletmesi, borsa faaliyetleri gibi alanlardaki projeler ile bölge, ülke ve küresel bazda pazarlama/ enformasyon ağları kurulmasına yönelik çalışmalar sayesinde bilişim teknolojileri, inşaat, ulaşım, hizmet gibi birtakım tali sektörlerin iş hacimlerine müspet etki yapılması. Mevcut durumda, ticaret borsalarının, il ve ilçe sınırı ile sınırlanmış olması, yönetim sürekliliğinin olmayışı, sermaye yükümlülüğü ve gelirlerinin yetersizliği ile laboratuar, bilgi-iletişim, yazılım gibi yatırımların yapılamaması eksiklikleri olarak görülmektedir. Tarımsal üretimin gerçekleştirilme, sürdürülebilir kılınma ve rekabet koşulları ziraî mahsuller için her geçen gün daha etkin tedarik ve pazarlama yöntemleri geliştirilmesi/uygulanması zorunluluğunu beraberinde getirmektedir. Tarımsal ürün piyasalarında tam rekabet koşullarının işletilebilmesi, ticaret borsalarının kurumsallaştırılması, toplumların üretim imkânlarının optimizasyonu ve kaynakların etkin kullanımıyla gerçekleştirilebilecektir. Ticaret borsacılığında, piyasa hareketlerinde ortaya çıkan riskleri ve dengesizlikleri giderecek mekanizmalar oluşturulması ve borsaların kurumsallaşması kapsamında fonksiyonlarını geliştirebilmesi için; 12

13 Ürün bazında yapılandırılan İhtisas Borsaları kurulması veya mevcut ticaret borsalarının ürün ihtisas borsası şeklinde yeniden organize edilmesi, Stoklama imkânlarının geliştirilmesi ve ürün ihtisas borsalarının tamamlayıcı bir unsuru olarak Lisanslı Depoculuk uygulamalarının geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması, Tarımsal mahsullerin alıcı ve satıcılarını bir araya getiren ve satış salonu adı verilen fiziki mekânların oluşturulması, Ürünlerin kalitelerinin test edilmesi, test sonuçlarına göre sınıflandırılması ve elde edilen verilere göre standardizasyon sağlanması için ihtiyaç duyulan laboratuarların tesisi, yaygın hale getirilmesi ve sürekli bir ilerleme içerisinde olan teknolojinin imkânlarından azami ölçüde yararlanılmasının teşvik edilmesi, Ulusal ve uluslararası düzeyde iletişim ve enformasyon ağları kurulması, düzenli ve güvenilir istatistikî veri tabanları oluşturulması, Forward, futures, opsiyon ve swap işlemleri gibi çağdaş finansal enstrümanların kullanılmaya başlanması ve bunlara paralel olarak vadeli işlem borsalarının hayata geçirilmesi gerekmektedir. Dünya genelinde ticaret borsacılığında, çok sayıda ürünün alınıp satıldığı bir yapıdan tek bir üründe uzmanlaşan, işleyişi itibarıyla ülke sınırlarını aşarak bölge ve dünya genelinde söz sahibi olan ihtisas borsalarına yönelme eğilimi gözlemlenmektedir. Tarımsal ürünlerin işlem gördüğü piyasalar olan ticaret borsalarının tam rekabet piyasası koşulları ile uyumlu hale getirilmesine yönelik temel girişimlerin başında; gerek ülke ve bölge, gerekse de dünya ölçeğinde emtianın homojenleştirilmesi amacıyla ürün test laboratuarlarının yaygınlaştırılması gelmektedir. Söz konusu laboratuarlar, ürünlerle ilgili sübjektif tasarrufların ortadan kaldırılması, tekelciliğin ve spekülatif hareketliliklerin engellenmesi ve standardizasyonun sağlanması suretiyle tam rekabet koşullarının hakim olmasına yönelik ilk adım olacaktır. Ticaret borsalarının tam rekabet piyasası koşullarına uyumlaştırılması yolundaki bir diğer önemli adım ise; esnek olmayan talep ve arz koşulları nedeniyle tarımsal ürünlerin fiyatlarındaki dalgalanmaların önlenmesi amacıyla daha önce değinilen iradi risklerin minimize edilmesine yönelik girişimlerdir. Bu bağlamda, uluslararası standartlara uygun yapılacak stoklama işlemleri, fiyat dalgalanmalarının önlenmesi için alınması 13

14 gereken ilk tedbirdir. Bilindiği üzere, yeterli deposu olmayan üreticiler ürünlerini hasat sezonu sonunda oluşan fiyat üzerinden satmaya mecbur olmakta, yüksek ürün arzından dolayı fiyatlar düşmekte ve mahsulün düşük fiyattan satılması üreticileri mağdur etmektedir. Ülkemizde, hububat konusunda son yıllarda yüksek verim ve kalite yönünden olumlu gelişmeler gözlenmektedir. Özellikle üreticilerin sertifikalı tohum kullanım miktarı artmıştır. Ancak, son iki yılda yaşanılan kuraklıklar neticesinde olumsuz etkilenmiştir. Kalite konusunda bilinçlenen üreticiler, hububatta kaliteyi etkileyen süne ve kımıla karşı mücadelesini her yıl sürdürmekte, kaliteli ürünün yüksek fiyattan işlem gördüğünü bilmektedir. İl ve İlçe Tarım Müdürlükleri ve Ticaret Borsaları üreticinin kaliteye yönelmesinde önemli bir etken olmuştur. Lisanslı depoculuğun ilk uygulamasının yapıldığı Polatlı bölgesinde bulunan Polatlı Ticaret Borsası, her gün hububat alım ve satımının gerçekleştiği ve serbest piyasa koşullarında fiyatların oluştuğu modern, güvenilir ve hızlı bir şekilde hububat ticaretine yön veren borsa olarak örnek teşkil etmektedir. Ürün ihtisas borsaları için (1) tescil, (2) tartım, (3) numune alma ve ürün kalitesini belirleme, (4) spot satış, (5) bilgi işlem, (6) ürün/elektronik ürün senedi oluşturma ve ticareti, (7) alivre işlemler ve takas merkezi ve (8) ürün depolama fiziki alt yapılarına ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizdeki ticaret borsalarının çoğu tescil işlemi dışındaki görevleri yürütecek alt yapıdan yoksundur. Kendilerini geliştiren az sayıda borsamızda ise yalnızca ilk dört hizmeti verilebilmektedir. Sonuç olarak, mevcut ticaret borsalarımız, ihtisas borsacılığının gereği olan faaliyetleri yürütebilmeleri için sistem, personel istihdamı ve alt yapı bakımlarından önemli ölçüde geliştirilmeye ihtiyaç duymaktadırlar. Ürün İhtisas Borsası sisteminde; başta hükümeti temsilen Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ve ticaret borsaları olmak üzere; üretici, tüccar ve sanayici organizasyonları; lisanslı depolar, merkezi kayıt kuruluşu, sigorta şirketleri ve bankalar yer alacaktır Lisanslı Depoculuk Sistemin faaliyete başlamasıyla birlikte; üreticiler ürünlerini depolayabilecekleri güvenli, 14

15 sağlıklı ve sigortalı depo imkânına kavuşacak ve ürünlerini, fiyatların düşük olduğu hasat dönemlerinde ellerinden çıkarmak zorunda kalmayacaktır. Bu imkân, sektörün tüm aktörlerinin yararına olacaktır. Zira piyasada arz ve talep dengesinin oluşması sağlanacak, sene içerisinde yaşanan büyük fiyat dalgalanmalarının önüne geçilecek ve hasat dönemi dışındaki dönemlerde ürün tedarik etme konusunda yaşanan sorunlar büyük ölçüde ortadan kalkacaktır. Ürün sahipleri, ürünlerini yakın çevrelerindeki tacirlere pazarlamak yerine ürün ihtisas borsası sayesinde tüm Türkiye ye hatta uluslararası pazarlara ulaşabilecek ve çok sayıda alıcının rekabetinden yararlanarak daha yüksek kazanç elde edebileceklerdir. Ürün sahipleri ayrıca ellerindeki ürün senetlerini teminat olarak göstererek bankalardan uygun koşullarda kredi alma olanağına sahip olacaklardır. Profesyonel depoların kurulmasıyla sanayiciler işletmelerinin ihtiyaçları için depolar inşa etme ve bunları işletme maliyetlerinden kurtulacaktır. Bunun yanı sıra, sanayiciler ve tacirler yıl içerisinde ihtiyaç duydukları ürünleri Ürün İhtisas Borsasında güvenilir biçimde ve hatta elektronik ortamda tedarik edebileceklerdir. Sistem sayesinde çağın gerektirdiği tüm teknolojik imkânlara sahip laboratuarlarca tüm ürünlerin kaliteleri ve standartları belirlenecek, ürünlerin fiyatları borsada kalite ve sınıflarına göre oluşacaktır. Böylece her kalitedeki ürünün hak ettiği fiyatlardan satılması sağlanarak bu noktada yaşanan hak kayıplarının önüne geçilecektir. Başka bir boyut ise sektörde kalite bilincinin artacak olması sonucunda kaliteli üretimin teşvik edilecek olmasıdır. Uluslar arası alanda faaliyet gösterecek olan ürün ihtisas borsasının kurulmasıyla birlikte çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu büyük bir ticaret platformu ve gelişmiş bir piyasa oluşacaktır. Bu sayede Ülkemizde tarım ürünleri ticareti fiziki ticaret noktasından, elektronik ürün senetlerinin ticaretine ve vadeli işlem araçlarının ticaretine doğru bir geçiş yaşayacaktır. Öte yandan kurulacak ürün ihtisas borsasının yalnızca Ülke içinde değil Ortadoğu, Balkanlar ve Türki Cumhuriyetlerde de faaliyet göstermesi öngörülmektedir. Böylece Ülkemiz bu bölgelerdeki tarım ürünleri ticaretinin merkezi konumuna gelecektir. Buna ilaveten, ürünleri temsil eden ürün senetleri ve elektronik ürün senetlerinin hisse 15

16 senedi, döviz, altın gibi araçlara alternatif bir yatırım aracı olması beklenmektedir. Zira bu senetler, faizsiz yatırım araçları olmaları nedeniyle özellikle Ortadoğu sermayesini kendisine çekebilecek bir potansiyele sahiptir. Sistemin yerleşmesi ve dengeli bir piyasanın oluşması neticesinde Devletin piyasaya müdahale etme ve alım yapma ihtiyacı ortadan kalkacaktır. Sistem ile birlikte Devletin yalnızca düzenleyen ve denetleyen bir otorite olması ve sektördeki özel sektör payının artması hedeflenmektedir. Bu sistemin getireceği avantajlar sayesinde sektördeki kayıt dışılığın azalması, Ülkemizdeki tarımsal ürünlere ilişkin daha kesin istatistiksel verilerin derlenebilmesi ve bu sayede tarımsal politikaların sağlıklı bir biçimde oluşturulması amaçlanmaktadır. Sistemin öngördüğü depoların, laboratuarların ve borsanın kurulmasının çok büyük yatırımlar gerektirmesi, özel sektörün bu konuya ilk etapta tereddütle yaklaşması ve sektörün bu konuda yeterli düzeyde bilgi sahibi olmaması gibi sebeplerle mevzuat altyapısı bütünüyle hazır olan sistemin kurulması oldukça zaman almıştır. Ancak zaman içinde sektörün bu konuda bilinçlenmesinin ve sisteme yönelik getirilen vergi istisnaları ve yatırım teşviklerinin de etkisiyle sistemin kurulmasında büyük bir ivme kazanılmış ve sistem faaliyete başlamıştır. Bugüne kadar 7 adet lisanslı depoculuk anonim şirketine İç Ticaret Genel Müdürlüğünce kuruluş izni verilmiş olup, bu şirketlerin faaliyet izni alması için gerekli olan çalışmalar sürmektedir. Anılan şirketlerden bir tanesi olan ve TOBB ve TMO öncülüğünde kurulan şirket, Ankara nın Polatlı ilçesinde hububat alanında faaliyet göstermek üzere faaliyetine Başlamıştır. Diğer bir alan olan fındık depolama konusunda ise Ünye ve Düzce de faaliyetlerine başlamıştır.(lidaş) Ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyet gösterecek olan Ürün İhtisas Borsasının kuruluş çalışmaları İç Ticaret Genel Müdürlüğü koordinasyonunda yürütülmektedir. Borsanın muhtemel kurucuları ve bunların ortaklık payları belirlenmiştir. Kuruluş çalışmalarını yürütmek üzere Borsanın muhtemel kurucu ortaklarının temsilcilerinden oluşturulan bir müteşebbis heyet bu konudaki çalışmaları sürdürmektedir. 16

17 Lisanslı depo işletmelerinin ve diğer kuruluşların mevzuatta öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesinden dolayı ortaya çıkan zararları tazmin etmek üzere, 5300 sayılı Kanunda kurulması öngörülen Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu, tarihi itibariyle faaliyetine başlamıştır. Polatlı Ticaret Borsası bünyesinde bulunan Hububat Teknolojileri Laboratuarı, ürünleri analiz etmek, ürünün nitelik ve özelliklerini belirlemek, standartlara uygun olarak sınıflandırmak ve bu hususları belgelendirmek üzere yetkili sınıflandırıcı lisansı almıştır. Öte yandan, itiraz üzerine ürünleri analiz etmek, görev alanındaki yetkili sınıflandırıcıların kalibrasyon, uygunluk kontrol ve denetimini yürütmek üzere hububat konusunda Toprak Mahsulleri Ofisi referans yetkili sınıflandırıcı olarak lisanslandırılmıştır. Ülkemiz, tarımsal üretimde ve ürünlerin ticaretinde büyük bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyelinin kullanılması ve dayanıklı tarım ürünlerinin ticaretinde dünya ile rekabet edebilir bir düzeye ulaşılması için lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas borsacılığının ülkemizde etkin ve yaygın bir biçimde kurulması elzemdir. İlk lisanslı depo işletmesinin kısa zaman içerisinde faaliyete geçmesi ve uygulamanın sonuçlarının alınmaya başlanması ile birlikte sektörün bu konuya olan ilgisinin giderek artacağı, kuruluşu tamamlanan diğer işletmelerin de birer birer faaliyete geçeceği ve onları yeni yatırımların izleyeceği düşünülmektedir. Mevcut durumda, birçok depo teknik eksiklikler içermektedir; buda çiftçilerimizin, kooperatiflerin, tüccarların ve TMO nun ürünleri sağlıklı şekilde koruyamamasına ve kalitesinin düşmesine neden olmakta ve ürünler rahat işlenememektedir. Bundan dolayı eski depoların teknik olarak iyileştirilme olanakları varsa iyileştirilmeli, yeni yapılacak depoların ise bu kurallar ve lisanslı depoculuk yönetmeliği göz önüne alınarak planlanmasını gerekmektedir Lisanslı Depo İşletim Sisteminin Aktörleri Mevzuata göre lisanslı depoculuk işletim sisteminin aktörleri aşağıda tanımlanmıştır. Mudiler: Depolama hizmetleri için ürününü lisanslı depoya teslim eden veya lisanslı depo işletmesince düzenlenen ürün senedini mevzuata uygun olarak elinde bulunduran gerçek veya 17

18 tüzel kişiler. Lisanslı Depolar: Ürünlerin depolanması hizmetleri ile iştigal eden, Bakanlıktan lisans alan anonim şirketler. Yetkili Sınıflandırıcılar: Ürünleri analiz eden, ürünün nitelik ve özelliklerini belirleyen, standartlara uygun olarak sınıflandıran ve bu durumu belgelendiren laboratuarları işleten Bakanlıktan lisans alan gerçek ve tüzel kişiler, Hakem Yetkili Sınıflandırıcılar: Yetkili sınıflandırıcıların yaptıkları ürün analiz ve sınıflandırma işlemlerine karşı itiraz yapılması durumunda, yeniden alınan temsili numuneyi analiz eden ve itirazı sonuçlandırmak görevini üstlenen, o bölge ya da grupta yer alan ve Bakanlıkça son iki yıldaki bu Yönetmelik hükümlerine uygunluk performansı da gözetilerek belirlenen yetkili sınıflandırıcılar. Bazı ticaret borsalarının laboratuarları mevcut halleri ile hakem yetkili sınıflandırıcı (Laboratuar) olma özelliğindedirler. Referans Yetkili Sınıflandırıcılar: Görev alanındaki yetkili sınıflandırıcıların kalibrasyon, uygunluk kontrol ve denetimini yürüten, ürün analiz yöntemlerinin geliştirilmesi ve standardizasyonunun sağlanması için ulusal ve uluslararası bilimsel kuruluşlar ile çalışma yapan, eğitim veren, şahit numuneler ile itiraz ve anlaşmazlıklarda istem üzerine veya Bakanlıkça görevlendirildiğinde tarım ürünlerini analiz eden ve görüş veren, analiz metotları konusunda akredite edilmiş bulunan kamu veya özel laboratuarları işleten ve Bakanlıktan lisans alan gerçek veya kamu ve özel tüzel kişiler. Tanıma uygun olarak, halen faaliyette bulunan bazı kamu kurum laboratuarları ve bazı ticaret borsalarının laboratuarları, referans yetkili sınıflandırıcı özelliğini taşımaktadırlar. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının onayı ile sisteme katılabilirler. Ünye Ticaret Borsası Gümrük ve Ticaret Bakanlığından gerekli olan Yetkili Sınıflandırıcı Lisansını alarak tarihinde tüm Karadeniz bölgesinde hizmet vermeye başlamıştır. Ayrıca Düzce Ticaret Borsası da bu niteliklere sahip olmuştur. Ürün İhtisas Borsası: Ürün, ürün senetleri ve alivre sözleşmelerin alım satımına aracılık eden, ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyet gösteren, Bakanlıktan lisans alan anonim 18

19 şirketler. Ünye Ticaret Borsası tarihinde gerekli olan Yetki Belgesini alarak Lisanslı depoculukta ilk kez ürün senetleri ile alivre sözleşmelerinin ticaretini yürütmek üzere yetkilendirilmiştir. Tazmin Fonu: Lisanslı depo işletmesinin, kanunda ve mudiyle yapacağı sözleşmede öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesinden dolayı ortaya çıkan zararları tazmin eden, tüzel kişiliği haiz kuruluş. Fonun ana gelirlerini lisanslı depoculuk hizmet bedelinin binde beşi, ürün senedi tescilinin yüzde onu, ürün senedi alım satımının binde yarımı oluşturmaktadır. Elektronik Kayıt Kuruluşu: Yönetmelik hükümleri çerçevesinde elektronik ürün senetlerinin sistem üzerinden oluşturulmasını sağlamak ve bu senetlere bağlı tüm hak ve yükümlülükler ile işlemleri ilgili taraflar itibariyle kayden izlemek amacıyla Bakanlıktan lisans almış anonim şirket. Borsa Üyeleri: Borsa yönetmeliğine göre, borsadan ürün, elektronik ürün senedi veya alivre sözleşmelerin alım satımının yapılmasına aracılık yetki belgesi almış ve üyeliğe kabul edilmiş kişi ya da kuruluşlardır. Ürün senetlerine ilişkin, ürünün lisanslı depodaki mevcudiyeti, tescil, devir, bedelinin ödenmesi ve üçüncü şahısların haklarının korunması borsanın sorumluluğu ve garantisi altındadır. Bakanlık: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı. Lisanslı depoculukla ilgili olarak İç Ticaret Genel Müdürlüğü bünyesinde Lisanslı depoculuk, yetkili sınıflandırıcılık ve diğer hususlarda faaliyet gösteren, ilgililere lisans veren, lisans sahiplerinin görev ve sorumluluklarını belirleyen, bunları sınıflandıran, tüm işlem ve hesaplarını, varlıklarını denetleyen veya denetleten birimi bulunmaktadır. TMO: Toprak Mahsulleri Ofisi Ana Statüsünde belirtilen işler ile görevli İktisadi Devlet Teşekkülü. Statüde belirlenen ürünlere ilişkin piyasa düzenlemeleri yapan, alım garantisi veren ödeme kurumudur. Kanuna aykırılık durumunda; mudilerin çıkarlarının korunması, işlem ve faaliyetlerin güven ve istikrar içinde sürdürülebilmesini teminin gerekli her türlü idarî tedbirleri almaya ve tasarruflarda bulunmaya, 19

20 Kanunun uygulanması ve lisanslı depoculuğun geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan komisyonlar ve çalışma grupları oluşturmaya, Kanun kapsamında öngörülen diğer iş ve işlemleri yerine getirmeye, görevli ve yetkilidir. Lisanslı depoların işleticilerini, sorumluluk ve görevlerinin ifası ve kayıtlarının düzgünlüğü hususlarında denetler. Lisanslı depoların kuruluş ve işleyişlerine de izin verir. En önemli görevi ise; sistemde yer alan Elektronik Kayıt Kuruluşundaki bilgisayar sistemindeki bilgiler vasıtasıyla, elektronik ürün senetlerinin düzenlenmesi, el değiştirmeleri ve ürün teslimatlarını sürekli takip eder ve denetler. Bankalar: Elektronik ürün senedi teminat gösterilerek finansman sağlandığında durumun sistemin ilgililerine aktarılmasını sağlayan finans kurumları. Üreticiler, tacirler ve sanayiciler Elektronik ürün senedini teminat göstererek kredi kullanabilecektir. Bankalar, söz konusu işlevini yerine getirirken, Elektronik kayıt kuruluşunun bilgisayar sistemini aktif olarak kullanabilecektir. Elektronik Ürün senedine karşılık kullanılan kredi ve krediye ilişkin tüm bilgiler ürün senedi üzerindeki ilgili bölüme kayıt edilecektir. Sigorta Şirketleri: Lisanslı depo tesisini ve depodaki ürünü sigortalayan sigorta şirketleri Lisanslı Depoculukta İşleyiş 20

21 Depoya Giriş Mudi tarafından Lisanslı depocuya ürün teslim işlemlerine başlanır. Lisanslı depocu, ürünün tartımı, yetkili sınıflandırıcıdaki analiz sonucu ve depo teslimi bilgilerinden sonra, elektronik ürün senedi bilgilerini elektronik kayıt sistemine iletir. Lisanslı depocu tarafından elektronik kayıt sisteminde, elektronik ürün senedi oluşturma tamamlanmasına müteakip ihraç işlemi gerçekleştirilir. İhraç işlemi ile oluşan elektronik ürün senetleri, lisanslı depocu tarafından iletilen bilgiler doğrultusunda elektronik ürün senedi saklama yetkisine sahip aracı kuruluş nezdindeki mudi hesabına aktarılır. Elektronik Ürün Senedinin yazılı bir nüshası (ELÜS İhraç Formu) ürünü teslim eden mudiye verilmek üzere çıktısı hazırlanarak sistemden alınması sağlanır. Aracı kuruluşa, yaratılan elektronik ürün senedi ile ilgili bilgi, elektronik kayıt sistemi ve/veya E-Posta kanalı ile iletilir. Mudiye, elektronik ürün senedinin ilgili hesaplarına aktarıldığına dair SMS ve/veya E-Posta kanalı ile bilgi verilir. Lisanslı Depo tarafından ürün teslim alma işlemleri tamamlanır. 21

22 Depodan Çıkış Elektronik ürün senedini elinde bulunduran mudi ürünü teslim almak istediğini, hesabının olduğu aracı kuruluşa bildirir. Aracı kuruluş tarafından mudi talebinin elektronik kayıt sisteminde de iletilmesi ile birlikte söz konusu talep lisanslı depocunun onayına gönderilir. Aynı anda talepte belirtilen miktar kadar elektronik ürün senedi otomatik olarak mudinin hesabının altında bulunan bloke alt hesaba aktarılır ve mudiye bilgi mesajı gönderilir. Lisanslı depocu ilgili talebi onaylar. Lisanslı depocu tarafından talebin onaylanması ile birlikte mudi hesabı altında bloke edilen kıymetler lisanslı depocunun havuz hesabına uğratılarak sistemden çıkışı (iptali) gerçekleştirilir. Lisanslı Depo, ürünü teslim alan mudiye verilmek üzere elektronik Ürün Senedi İptal Formu çıktısı hazırlanarak sistemden alır ve mudiye hesabında bulunan Elektronik ürün senetlerinin iptal edildiği ve teslim edildiğine dair bilgi mesajı gönderilir. Lisanslı Depo ürün teslim işlemlerini tamamlar ve ürünü mudiye teslim eder Kullanım Alanları ve Lisanslı Depoculuğun Avantajları 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanununda depolanacak tarım ürünleri depolanmaya uygun nitelikteki hububat, bakliyat, pamuk, tutun, fındık, yağlı tohumlar, bitkisel yağlar, şeker gibi standardize edilebilen temel ve işlenmiş tarım ürünlerini olarak tanımlanmıştır. Bu kapsamda bugüne kadar lisanlı depolarda depolanacak tarım ürünleri için yönetmelikler çıkarılmıştır: Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar Lisanslı Depo Yönetmeliği Fındık Lisanslı Depo Yönetmeliği Pamuk Lisanslı Depo Yönetmeliği Zeytin Lisanslı Depo Yönetmeliği Zeytinyağı Lisanslı Depo Yönetmeliği Tarım ürünlerinin sağlıklı koşullarda muhafaza edilmesi, ticari amaçla depolanması ve piyasaların taleplerini zamanında karşılanması hizmetlerini sağlayan yönetmeliklere uygun 22

23 bu depolar, ürünün yoğun olarak yetiştiği bölgede kullanım alanı bulmaktadır. Fizibilite konusu yapılacak lisanslı depo, Fındık Lisanslı Depo Yönetmeliği kapsamında ürünlerin depolandığı bir tesis olacaktır. Söz konusu yönetmelik kapsamında yapılacak tesislerin ülke ve bölge ekonomisine önemli katkılar sağlayacağı beklenmekte olup bazıları aşağıda sıralanmıştır: Hasat dönemlerinde tarım ürünlerindeki arz yığılması nedeniyle oluşan fiyat düşüşlerinin önlenmesi ve piyasanın dengelenmesi, Finansman sıkıntısı çeken küçük çiftçiler ile ürün sahiplerinin, lisanslı depolara verdikleri ürünleri karşılığında aldıkları ürün senetleri aracılığıyla bankalardan finansman sağlamaları, Tarım ürünleri ticaretinin piyasada kabul gören standartları belirlenmiş ürünler üzerinden yapılması, kaliteli üretimin teşvik edilmesi ve güvenli bir piyasanın oluşturulması, Tarım ürünleri ticaretinin kayıt altına alınması, Ülkemizde hâlihazırda uygulanmakta olan tarım reformunun başarılması ve tarım ürünleri ticaretinde özel sektör katılımının artırılması, Üretimde ve fiyatlandırmada devlet müdahalelerinin asgariye indirilmesi, bu alana yönelik yapılan yüksek harcamalardan önemli tasarruf sağlanması, Tarım ürünleri üreticileri açısından kolay pazarlanabilen, iyi muhafaza edilen ve nakliye masrafları en aza indirilmiş bir sistemle istikrarlı ve daha yüksek bir gelir seviyesi elde edilmesi, Yatırımcılar için alternatif yeni bir yatırım aracı sağlanması, Ürün ticareti ile uğraşan tacir ve sanayicilere, kalitesi bilimsel kriterlere göre belirlenmiş ve fiyat istikrarı sağlanmış ürünlerin kolayca temini, Tarım ürünlerinin, fizikî mal ve numune gösterilmesine ve teslimine gerek olmaksızın ürün senetleri veya elektronik ürün senetleri aracılığıyla ticaretinin yapılması, Standardı belirlenmiş ürün ve lisanslı depo sistemiyle tarım ürünlerinde vadeli işlem ve opsiyon piyasalarına geçilmesi, Depo yapımı ve işletmesi, bankacılık ve sigortacılık sektörleri açısından yeni iş alanlarının yaratılması, 23

24 Uluslararası piyasalarda tarım ürünleri ticaretinde olumlu gelişmeler sağlanması ve tarım ürünlerinin ihracat ve ithalatına ilişkin istikrarlı bir dış ticaret rejiminin oluşmasına ve tarım ürünü fiyatlarının müdahale olmadan kontrollü serbest piyasa koşullarında tespit edilmesi. Ürün piyasalarının gelişmesi ve fiyat istikrarına katkı sağlayan özelliği ile tarım ürünlerinin alınıp satılmasını ve üretim için gereksinim duyulan hammaddenin tedarikini kolaylaştırılması Hizmetin İkamesi ve Tamamlayıcı Unsurlar Henüz ülkemizde lisanslı depoculuğun ikamesi yoktur. Ancak, hâlihazırda mevzuata uygun lisanslı depoculuk yapan işletmeler olmamasına karşın imalatı lisanslı depoculuğa uygun depolar olup lisanslı depoculuk anlamında işletilmemektedir. Bunlar hububat depolama işleri ve ticaret yapmaktadırlar. Bunların sayıları ve kapasiteleri oldukça düşüktür. Tamamlayıcı hizmetler olarak yönetmelikte bahsi geçen ürünleri işleyen sanayi işletmeleri ve destek hizmet işletmeleri bu kapsamda düşünülebilir. Doğrudan Lisanslı Depoculuk yapmamasına karşın sektörde oynadığı önemli ve düzenleyici rol nedeniyle Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) ayrı bir başlıkta ele alınması uygun olacaktır Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) Birinci Dünya Savaşı sonrasında sanayi tesislerinin büyük ölçüde yok olması, dünyanın pek çok ülkesinde tarıma yönelmeyi zorunlu kılmış ve tarımsal üretimin hızla artması sonucu üretici ülkelerde özellikle buğday stokları büyük ölçüde artmıştır. Buğday stoklarındaki bu artış dış piyasada rekabete, fiyatların düşmesine ve bundan kaynaklanan büyük krizlere sebep olmuş, 1928 yılından itibaren dünyada buğday fiyatları hızla düşmeye başlamıştır. Birçok ülkede görülen kriz, Türkiye de de yaşanmış ve 1932 yılında belirli bir taban fiyatıyla ve gerekli görülen yerlerde buğday satın alınması için T.C. Ziraat Bankası görevlendirilmiştir. Daha sonra, gerek ilk kuruluş kanunu olan tarihli ve 3491 Sayılı Kanun ve gerekse son olarak çıkarılan tarihli ve 233 Sayılı Kanun Hükmündeki Kararnameye göre destekleme görevi Toprak Mahsulleri Ofisi'ne (TMO) verilmiştir. TMO Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın ilgili 24

25 kuruluşudur. TMO nun ana statüsünde amaç ve faaliyet konuları; hububat fiyatlarının üreticiler yönünden normalin altına düşmesini ve tüketici halk aleyhine anormal derecede yükselmesini önlemek, bu ürünlerin piyasasını düzenleyici tedbirler almak ve gerektiğinde Bakanlar Kurulu Kararı ile hububat dışındaki diğer tarım ürünleri ile ilgili verilecek görevi yürütmek, afyon ve uyuşturucu maddelerle ilgili devlet tekelini işletmek amacı ile teşkil etmek, görev alanındaki ürünlerin piyasasını düzenlemek için, ürünlerin kapalı depolarda muhafazasını sağlamak amacıyla diğer kişi ve kuruluşlar tarafından inşa edilmiş ve/veya inşa edilecek depoları uzun sürelerle kiralamak; bu amaçla yapılacak depolara kiralama garantisi vermek şeklinde belirtilmiştir. Sektörde önceleri yılları arasında destekleme alımları yapan TMO, 2002 yılından itibaren müdahale alımları yapmaktadır. TMO 1993 ten beri, 2699 Sayılı Umumi Mağazalar Kanunu çerçevesinde aldığı makbuz senedi çıkarma yetkisi ile miktarı az da olsa umumi mağazacılık yapmaktadır. TMO, Yurt içinde Ülkemiz hububat üretim miktarını, devreden stok miktarını, ithal olarak ülkeye giren ürün miktarını, üreticinin elinde az ya da çok stok bulunmasını, sektörün piyasaya girme seviyesini ve piyasayı düzenleyecek miktarları dikkate alarak satış programları yapmaktadır. İç piyasadan alımın yanı sıra, piyasa şartlarına göre gerektiğinde ihale yolu ile ithalat da yapmaktadır. Piyasa şartlarına göre gerektiğinde piyasada arz fazlası oluştuğunda ihale yoluyla fazla ürünü yurt dışına satmaktadır. TMO nun, AB ye uyum sürecinde öngörülen mevzuat ve kurumsal uyum çalışmaları sürdürülmekte, AB deki benzerleri gibi ödeme kurumu olmasına ilişkin çalışmalar devam etmektedir. TMO tarafından Ülkemizin her bölgesinde, limanlar ve yoğun üretim alanları dikkate alınarak çeşitli cins ve tonajlarda depolar yapılmıştır. TMO'nun toplam depolama kapasitesi yaklaşık 4 milyon tondur. Ülkemizde üretilen buğdayın pazarlanma oranı % 71, arpanın ise % 56 dır. Pazara çıkan ürünün, toplam üretim içindeki payı ise % tir. TMO alımları; üretim durumu, devreden stok miktarı, iç ve dış piyasa fiyatları, piyasa beklentileri, ekonomik 25

26 göstergeler gibi etkenlere bağlı olarak değişmekle birlikte, üretimin fazla olduğu yıllar arz fazlası ürün TMO ya yönelmektedir. Ülkemizde tarımsal işletme büyüklüğü ortalama 5,9 hektar civarındadır. Küçük çaplı üretim yapan bu işletmeler, yeterli finans ve depolama imkânlarına sahip olmadıklarından ve ürünlerini hasat döneminde pazara çıkartmak zorunda kalmalarından dolayı ürünlerini TMO ya satmayı tercih etmektedirler. TMO alımlarının üretime oranının yıllar itibariyle % 1-25 aralığında gerçekleştiği görülmektedir. TMO ya ürün satan üreticilerin % ını 20 tonun altında, % ini ise 50 tonun altında ürün satan üreticiler oluşturmaktadır. TMO, umumi mağazacılık faaliyetleri ile hububat alımlarını zamana yayarak, alım miktarı ile ihtiyaç duyulan finansmanı azaltmayı amaçlamaktadır. TMO geçen süreçte umumi mağazacılık uygulamalarıyla tecrübe kazanmış ve hububat piyasasında güven ortamı oluşturmuştur. Ürününü depoda tutmak isteyen üreticiye depo sağlamakta ve depoya konan ürün için düzenlediği makbuz senedi ile de ürünlerini satabilmesine imkân sağlamaktadır. TMO nun umumi mağazacılık konusundaki mevcut bilgi birikimi ve tecrübesi, lisanslı depoculuğa uygun olabilecek yaklaşık 1,8 milyon ton depolama kapasitesinin bulunması ve lisanslı depoculuk sisteminin ülkemizde kurulup geliştirilmesine öncülük etmesi yönünde sektöründe oluşan beklentilerin yerine getirilmesi açısından TMO nun lisanslı depoculuk yapması ya da bu amaçla kurulacak şirketlere iştirak etmesinin uygun olacağı düşünülmektedir. TMO, lisanslı depoculuk uygulamalarına öncülük etmek üzere, 2008 yılında, tonluk ihaleye çıkmış, bu kapsamda; Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile yürüttüğü çalışmalar sonucu, Polatlı da yapılan ton kapasiteli tesisin 2010 da kurulan ve 2011 yılında faaliyet izni alan TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi ne % 48 hisse ile ortak olmuştur 3. Ekonomik İnceleme Ve Değerlendirme 3.1. Ekonomideki Gelişmeler Dünya Ekonomisi 26

27 2003 yılından sonra yüksek oranlarda büyüyen dünya ekonomisi, 2007 yılının ortalarında gelişmiş ülkelerde başlayan finansal krizin etkisine girmiş, 2008 yılının ikinci yarısında hızlanarak birçok ülkeyi etkilemiştir. Krizin ardından uygulamaya konulan mali ve parasal önlemlerin katkısıyla 2009 yılının ikinci yarısından itibaren normalleşmeye başlayan küresel ekonomik faaliyetler, 2010 yılı içerisinde hızlı bir biçimde toparlanma eğilimine girmiştir. Ancak 2011 yılının ikinci çeyreğinden itibaren başta Euro bölgesi olmak üzere ABD ve diğer gelişmiş ülkelerde yaşanan yüksek kamu borçlarıyla ilgili problemlerin derinleşmesi ve bu sorunların tetiklediği belirsizlik ortamı, gelişmiş ülkelerin finans sektörünü çökertirken, gelişmekte olan ülkelerin özellikle reel sektörlerinin daralmasına neden olmuştur. Uygulamaya konan önlemlere rağmen krizin derinleşmesi ve birçok ülkenin ekonomik durgunluğa girmesi önlenememiştir. Kriz ortamı yatırımların durmasına, iç ve dış talebin daralmasına neden olmuştur. Özellikle, ekonomik büyümesi ihracata bağlı ülkelerin reel sektörleri bu olumsuzluktan daha fazla etkilenmiştir. Japonya da yaşanan büyük depremin yarattığı arz yönlü problemler de küresel ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilemiştir. Ekonomideki daralma istihdama yansımış, hem finans sektöründe hem de reel sektörde işsizlik artmıştır. Diğer taraftan talebin azalmasıyla dünya mal ve petrol fiyatlarında görülen düşüş, ülkelerin enflasyon oranlarının gerileme eğilimine girmesine neden olmuştur. Kriz sonrası dönemde küresel toparlanmanın itici gücü olan gelişmekte olan ülkeler ise her ne kadar daha güçlü ekonomik temellere sahip olsalar da gelişmiş ülkelerden kaynaklanan bu belirsizlik ortamında küresel ekonomik faaliyetin yavaşlamasından etkilenerek önceki yıla göre daha düşük büyüme rakamlarına ulaşmışlardır yılında dünya ekonomisinin yaklaşık %4 oranında büyümesi tahmin edilirken, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki büyümenin ise sırasıyla %1,6 ve %6,4 olarak gerçekleşeceği beklenmektedir yılında dünya ekonomisinde kaydedilen toparlanmanın sürükleyici gücü küresel ticaretteki canlanma olmuştur yılında %10,9 oranında gerileyen dünya ticaret hacmi, 27

28 2010 yılında %12,4 oranında artmıştır. Dünya ticaret hacminin 2011 yılında %7,4, 2012 yılında ise %6,9 oranlarında artması beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin ticaret hacimlerinin, gelişmiş ülkelere göre 2009 yılında daha az gerilediği, 2010 yılında ise daha yüksek oranda arttığı görülmüştür. Söz konusu farkın 2011 yılında da devam edeceği ve gelişmekte olan ülkelerin daha yüksek ticaret hacmi artışı kaydedeceği öngörülmektedir. Gelişmiş ülkelerde 2009 yılında yüksek seviyelere ulaşan işsizlik oranları 2010 yılında daha da yükselmiştir. Gelişmiş ülkelerin tamamında, işsizlikteki artış talebin canlanmasını ve büyüme hızını yavaşlatmaktadır. Gelecekle ilgili beklentiler göz önüne alındığında genel olarak, gelişmiş ekonomilerin 2012 yılının büyük bölümünde yavaş bir gelişme seyri izleyeceği ve bu ülkelerde yıllık ortalama büyüme hızının yaklaşık %4 civarında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Yaşanan borç krizinin etkisiyle, Euro bölgesi için 2012 yılında %1,1 lik küçük bir büyüme tahmin edilirken ABD de ise %1,8 lik nispeten daha iyi bir büyüme öngörülmektedir. Gelişmekte olan ülke ekonomilerinde ki güçlü büyüme eğilimi ise küresel koşullar nedeniyle bir miktar azalsa da yine de % 6,1 gibi bir değer alması beklenmektedir. Gelecek dönemde özellikle Euro bölgesinde süregelen borç krizinin merkez ülkelere daha fazla sirayet etmeden güçlü bir şekilde yönetilmesi, mali konsolidasyon uygulamalarının büyümeyi engellemeyecek biçimde düzenlenmesi, bankacılık sektörünün tekrar sermayelendirilmesi, düşük istihdamın giderilerek yurt içi talebin kamu kesiminden özel sektöre devredilmesi gibi uygulamalar gelişmiş ülke ekonomilerin çözmeye çalışacağı risk unsurları olarak görülmektedir Türkiye Ekonomisi Türkiye ekonomisinde küresel krizin daraltıcı etkisi ile 2008 yılında %0,9 a düşen büyüme oranı, 2009 yılında negatif değer alarak %-4,8 olmuştur. Ekonomik canlanmanın başladığı 2010 yılında ise Gayri Safi Yurtiçi Hasılanın arttığı ve büyüme oranının %8,9 a yükseldiği görülmektedir yılında yurtiçi talepte canlanma ve üretimdeki artışlara bağlı olarak büyüme, özellikle sanayi ve hizmetler sektöründen kaynaklanmıştır yılı 1. çeyreği itibariyle de GSYİH de piyasa beklentilerinin üzerinde %11,6 oranında artış kaydedilmiş, Türkiye, dünya ekonomileri içinde en yüksek büyüme performansı 28

29 gösteren ekonomilerden biri olmuştur yılının 2.çeyreğinde ise iktisadi faaliyetlerde ivme kaybedilmiş, büyüme oranı %8,8 olarak gerçekleşmiştir. GSYİH deki talep yönünden canlanma, özel tüketim ve sabit sermaye yatırımlarındaki artıştan kaynaklanmıştır. İthalattaki artışın, ihracattaki artıştan fazla olması nedeniyle net mal ve hizmet ihracatının büyümeye negatif etkisi devam etmektedir. Yılın 2. çeyreği itibariyle imalat sanayi %8,0, hizmetler %10,5, tarım %6,4 oranında büyüme göstermiştir. İstihdam açısından ekonomiye bakıldığında, 2009 yılında %41,2, 2010 yılında %42,8 olan istihdam oranının 2011 yılı Ağustos döneminde %46,3 olduğu görülmektedir. İşsizlik oranı ise 2009 ve 2010 yıllarında sırasıyla %14 ve %11,4 iken Ağustos 2011 itibariyle %9,2 olmuştur. Tarım dışı işsizlik oranı ise 2010 da %14,2 iken Ağustos 2011 döneminde %11,9 olmuştur. Yurt içi talepteki artış trendi istihdam oranlarında da göreli olarak artışa neden olmuştur. Bununla birlikte, 2011 yılının ilk yarısında hizmet ve inşaat sektörlerinde istihdam artarken sanayi sektöründe istihdam artışı olmamıştır. ABD ve Avrupa Birliği nde son dönemde görülen olumsuz gelişmelere bağlı olarak sanayi istihdamında kısa ve orta vadede göreli olarak koşulların iyileşmesi beklenmemektedir. TÜİK in verilerine göre (2011 yılı verileri geçicidir.), 2010 yılında milyon USD olan ihracat, 2011 yılında milyon USD, 2010 yılında milyon USD olan ithalat ise 2011 yılında milyon USD gerçekleşmiştir yılında milyon USD olan dış ticaret açığı, 2011 yılında milyon USD ye yükselmiştir yılına göre ihracatta %18,5 oranında artış kaydedilirken ithalattaki artış oranının %29,8 olması dış ticaret açığını artırıcı etki yapmaktadır. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise 2010 da %61,4 iken 2011 de %56,0 a düşmüştür yılının üçüncü çeyreğinde küresel ekonomiye dair belirsizliklerin artmasına paralel olarak gelişmekte olan ülkelerden sermaye çıkışları gözlenmiştir. Bu da gelişmekte olan ülkelerde enflasyonist baskılara neden olurken, büyüme ve finansal istikrar kaygılarını da beraberinde getirmiştir. Türkiye ekonomisinde de artan cari açık sorunu, döviz kuru ve ithalat fiyatlarındaki gelişmeler temel ekonomik göstergeleri olumsuz etkilemiştir. Dış talep eksikliğinin yanı sıra iç talep düzeyinde de görülen yavaşlama eğilimi yatırımlar üzerinde aşağı yönlü risk oluşturmuş, bu da yılın ikinci yarısından itibaren büyüme oranlarını aşağı yönlü etkilemiştir. Önümüzdeki dönem için TCMB, küresel ekonomideki 29

30 gelişmeleri yakından izleyerek, para politikası fiyat istikrarının tesis edilmesine odaklanmaya ve finansal istikrarı gözetmeye devam edeceğini, orta vadede mali disiplinin sürdürülmesi ve yapısal reform sürecinin güçlendirilmesi ile makroekonomik istikrarın ve fiyat istikrarının destekleneceğini ifade etmektedir. Bu bağlamda Orta Vadeli Plan ın ( ) gerektirdiği yapısal düzenlemelerin gerçekleştirilmesinin büyük önem taşıdığı belirtilmektedir Tarım Sektörü Lisanslı depoculuk sistemi tarım ürünlerine dayalı ticarette ve küresel ekonomide önemi giderek artan vadeli işlem piyasalarında rekabet üstünlüğü sağlayacak önemli bir kurumsal altyapıdır. Bu nedenle, bu bölümde, Dünya da ve Türkiye de tarım sektörüne genel olarak, özellikle de Türkiye de hububattaki gelişmelere yer verilecektir. Tarım sektörü, beslenme ihtiyacının karşılanmasının ötesinde, istihdam, gelir ve talep yaratılması, diğer sektörler için girdi sağlanması ve iktisadî hareketlilik meydana getirilmesi, sermaye birikiminin desteklenmesi, makroekonomik büyüklükleri, dengeleri ve politikaları belirleyen faktörler üzerinde belirleyici/etkileyici olunması vb. açılardan da tüm dünyada önemini korumaktadır. Ayrıca, son yıllarda yaşanan küresel iklim değişikliği, kuraklık, finansal krizlerin emtia piyasaları üzerine yansıması ve ticari yasaklar sonucunda ön plana çıkan gıda güvencesi kaygıları, sektörün stratejik anlamda önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Dünya nüfusunun 7 milyarı, ülkemiz nüfusunun da 74 milyonu geçtiği günümüzde; küresel ısınma, erozyon, toprak kalitesinin gerilemesi, sanayileşmenin de etkisiyle ekili alanların daralması ve gelişmekte olan ülkelerin kişi başına gelir seviyelerinin hızla yükselmesinin bir sonucu olarak daha fazla miktarda ve kalitede gıda maddesi talep edilmesi tarımsal üretimin ve bağlantılı endüstrilerin önümüzdeki süreçte Dünya gündeminde daha fazla yer tutması beklenmektedir. Fındık bademden sonra dünyada en yaygın yetiştiriciliği yapılan sert kabuklu meyvedir. Fındığın kültür çeşitleri Türkiye, İtalya, İspanya, ABD, Çin, İran, Yunanistan, Fransa, Azerbaycan, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Portekiz, Beyaz Rusya, Moldova, Tacikistan, 30

31 Gürcistan, Ukrayna, Tunus, Macaristan, Kıbrıs ve Kamerun da yetiştirilmektedir. Bununla birlikte, FAO istatistiklerinde üretici olarak henüz yer verilmeyen Arjantin, Avusturya, Avustralya, Estonya, İran, Yeni Zelanda, Romanya, Slovenya, Suriye, Ukrayna, İngiltere ve Yugoslavya gibi ülkelerde de az da olsa fındık üretilmekte ve üretimin artırılmasına yönelik önemli çalışmalar yapılmaktadır. Dünya fındık üretimi, 1960 lı yıllarda yaklaşık 250 bin ton civarında iken, yılları ortalamasına göre 802 bin tona çıkmıştır. Dünya fındık üretiminin yaklaşık % 70 ini gerçekleştiren Türkiye yi sırasıyla İtalya ve ABD takip etmektedir. AB (27) nin payı ise % 16 dır (INC, 2012). Tablo 2: Dünya Fındık Üretimi (Kabuklu/Ton) DÜNYA FINDIK ÜRETİM ( Kabuklu / Ton ) ÜLKELER ORT. TÜRKİYE İTALYA AZERBAYCAN GÜRCİSTAN ABD İSPANYA DİĞERLERİ TOPLAM Kaynak: INC (International Nut Council ). Türkiye verileri: TÜİK Son 8 yıllık ortalama veriler dikkate alındığında; Ülkemiz üretimi 550 bin ton (% 69), diğer ülkelerin üretimi ise 251 bin ton (% 31) civarındadır. Dünyada fındık tüketiminin tamamına yakın kısmı (% 91), Avrupa Birliği ve diğer Avrupa ülkeleri tarafından gerçekleştirilmekte ve büyük ölçüde (% 80 i) çikolata ve şekerleme sanayinde ham madde olarak kullanılmaktadır. Dünya fındık ihracatının dönemi ortalaması kabuklu fındık cinsinden 583 bin tondur. Bunun % 79 unu Türkiye gerçekleştirmektedir (INC, 2012). Dünya fındık üretim ve ihracatının çok önemli bir kısmını Türkiye nin sağlamasından dolayı, iç piyasada uyguladığı politikaların dünya piyasaları ve fiyatlarına etkisi de fazla olmaktadır. Diğer önemli fındık ihracatçısı ülkeler İtalya, Almanya (re-export), ABD ve İspanya dır. Üretici olmamalarına 31

32 rağmen ithal ettiği fındığı kabuklu, iç veya işlenmiş olarak ihraç eden diğer ülkeler Hollanda, Belçika, Lüksemburg, Avusturya, İngiltere, İrlanda, İsviçre, Bulgaristan, Macaristan ve Kanada dır. Tablo 3: Dünya Fındık İhracatı (Yıllık Bazda-Kabuklu/Ton) DÜNYA FINDIK İHRACATI (Yıllık Bazda - Kabuklu / Ton) ÜLKE TÜRKİYE İTALYA AZERBAYCAN ALMANYA İSPANYA HOLLANDA ABD FRANSA ÇİN DİĞERLERİ TOPLAM Kaynak: INC (Intelnationak Nut Council ) ve ( KİB ), 2011 verileri INC ' de henüz yayınlanmamıştır. Dünyadaki en büyük fındık ithalatçısı ülkeler sırasıyla; İtalya, Almanya, Fransa, İsviçre, Rusya, Belçika ve diğer ülkelerdir. Çikolata ve şekerleme sanayisinin gelişmiş olduğu ithalatçı ülkeler, aynı zamanda fındığın ikamesi olan bademin de en önemli alıcısı durumundadırlar. Ancak aşağıdaki tablo incelendiğinde, gelişen gıda endüstrisinin ihtiyaçlarını karşılayabilmek için Rusya Federasyonu nun da son yıllarda fındık ithalatını artırdığı görülecektir. Tablo 4: Dünya Kabuklu Fındık İthalatı (Ton) DÜNYA KABUKLU FINDIK İTHALATI ( Ton ) ÜLKE İTALYA ALMANYA FRANSA İŞVİÇRE RUSYA BELÇİKA POLONYA

33 KANADA İSPANYA MISIR HOLLANDA AVUSTURYA ÇİN VİETNAM DİĞERLERİ TOPLAM Cumhuriyet in ilk yıllarında ulusal ekonomimizde üretilen mal ve hizmet değerlerinin toplamının yaklaşık yarısının gerçekleştirildiği, üretilen toplam değer içerisindeki payı süreç içerisinde sürekli azalan bir eğilim göstermesine rağmen sosyal ve iktisadî yaşantımızdaki önemi ve ağırlığını koruyan tarım sektörü, sahip olduğu potansiyeli ile kalkınma sürecimize pek çok yönden katkı sağlamıştır ve halen de bu işlevini sürdürmektedir. Ülkemiz, geniş bir ürün yelpazesine imkân veren iklim ve ekolojik özellikleri nedeniyle tarımsal üretim açısından avantajlı bir ülke olup, yeterlilik açısından iyi durumdadır. Toplam istihdamın yaklaşık %25,7'lik kısmı, tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Buna karşılık tarımın GSYİH deki payı %8,4, ihracat gelirleri içindeki payı ise balıkçılık dahil %4,5'dir. (TÜİK 2011) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre 2010 yılı için Türkiye de kişi başı gelir $ iken tarım sektöründe kişi başı gelir $ dır. Tablo 5: Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla (Bin TL) Yıllar Tarım Sektörü GSYİH Tarımın , , GSYİH* Payı(%) 10, , ,3 33

34 , , , , , , ,4 ** ,4 Kaynak: TÜİK * Balıkçılık dâhil edilmiştir. ** 2011 yılı dokuz aylık veriler ile hesaplanmıştır. GYSİH de tarımın payı 1998 yılında %10,5 iken 2011yılında 9 aylık verilere göre %8,4 e düşmüştür. Tablo 5 de Görülmektedir ki, tarım sektöründe istihdam edilenlerin gelirleri diğer sektörlere göre daha düşüktür. Bunun sonucu ortaya çıkan kır - kent farklılığı, köyden kente yoğun göçe sebep olmaktadır. Geniş kırsal coğrafyaya ve nüfusa sahip olan ülkemiz, ulusal kalkınmaya ivme kazandıracak nitelikte önemli ekonomik ve beşeri kaynak potansiyeline sahiptir. Kırsal kesimdeki söz konusu potansiyelin harekete geçirilmesi; kırsal kesimin kısıtlarını ve ihtiyaçlarını, hizmetlerin ve yatırımların gerçekleştirilmesinde eşgüdümü, kaynak kullanımında etkinliği ve yerleşimlerin nüfus yoğunluğunu birlikte gözeten çok sektörlü ve bütüncül bir planlamayı zorunlu kılmaktadır. TÜİK in 2011 yılının ikinci tahmininde bir önceki yıla göre üretim miktarlarında tahıl ürünlerinde %7,4, sebzelerde %5,8 ve meyvelerde %3,6 oranında artış tahmin edilmiştir yılında üretim miktarlarının yaklaşık olarak tahıl ürünlerinde 35,2 milyon ton, sebzelerde 27,5 milyon ton ve meyvelerde 17,2 milyon ton olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. İlk defa Doğu Karadeniz Bölgesi nde başlanılan kültür ırkı fındık yetiştiriciliği, devletin fındığa 1964 yılından sonra alım garantisi vermesi, fındığın diğer ürünlere göre daha az emekle yetiştirilen bir ürün olması, bölgeden yapılan göçler vb. etkenlerden dolayı önce Batı Karadeniz Bölgesi, daha sonra ise diğer bölgelere yayılmıştır. Çiftçi Kayıt Sistemi ne göre 34

35 Türkiye de 38 ilde fındık yetiştiriciliği yapılmasına rağmen, ticarete konu olan yetiştiriciliğin tamamına yakını Ordu, Giresun, Samsun, Trabzon, Düzce, Sakarya, Zonguldak, Artvin, Bartın, Kocaeli, Sinop, Gümüşhane, Kastamonu ve Rize illerinde gerçekleştirilmektedir. Bakanlık verilerine göre (BÜGEM) 688 bin hektarlık alanda fındık yetiştiriciliği yapılmaktadır. Dikim alanlarının % 61,4 üne tekabül eden hektarlık alan, fındığın ekolojik bölgesi olan Doğu Karadeniz de yer almaktadır. Fındık Alanlarının Tespitine Dair 2011/1424 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı na göre 14 il ve bunlara bağlı 129 ilçede yasal olarak fındık dikimi yapılabilmektedir (ruhsatlı). Türkiye de 1970 li yıllarda 260 bin ton olan fındık üretimi 2008 yılında 801 bin ton, 2009 yılında 500 bin ton, 2010 yılında 600 bin tondur yılı üretimi ise 430 bin ton olarak tahmin edilmiştir (TÜİK). Tablo 6: İl Bazında Fındık Dikim Alanı Ve Üretim Durumu 35

36 İL BAZINDA FINDIK DİKİM ALANI VE ÜRETİM DURUMU İLLER Üretim ( TON ) Dikim Alanı(ha) Verim (kg/da) Üretim ( TON ) Dikim Alanı(ha) Verim (kg/da) Üretim ( TON ) Dikim Alanı(ha) Verim (kg/da) Üretim ( TON ) Dikim Alanı(ha) Verim (kg/da) GİRESUN ORDU SAMSUN TRABZON SİNOP RİZE ARTVİN DÜZCE SAKARYA ZONGULDAK KOCAELİ KASTANMONU BARTIN DİĞER TOPLAM Kaynak: TÜİK *2012 yılı karanfil sayımlarına göre 750 bin tonluk rekolte beklenmektedir. ( BÜGEM ) 36

37 Türkiye de dekar başına üretim ABD ve Gürcistan gibi üretici ülkelerden daha düşüktür. FAO ya göre dekara fındık verimi Türkiye de 139 kg iken, ABD de 444 kg, Gürcistan da 192 kg, İtalya da 133 kg ve İspanya da ise 109 kg dır (FAO, 2010). Türkiye nin fındık veriminde yıllara göre önemli dalgalanmalar da görülmektedir. İklim şartları, gerekli kültürel işlemlerin yeterince yapılmaması ve fındık bitkisinde görülen periyodisite gibi etkenler, verimdeki dalgalanmayı artırmaktadır. Fındık bahçelerinin genelde yaşlı olması, ocakların ise sık dikili olmasından dolayı Trabzon, Giresun ve Ordu illerindeki verim seviyesi, Sakarya ve Düzce illerinin verim düzeyine göre daha düşüktür. Sakarya ve Düzce illerindeki üreticilerin işletme büyüklükleri ve verim düzeylerinin daha yüksek olması nedeniyle bu bölgedeki dikim alanları hızla artmaktadır. Tablo 7: Ordu İli Ünye Fatsa İlçeleri Üretim Durumu SEZONLUK ÜRETİM DURUMU (Ton) İLÇE (İlk 4 Ay) ÜNYE FATSA Kaynak: Ünye-Fatsa Ticaret Borsası Fındığın iç tüketimi konusundaki veriler yetersiz olup üretim ve ihracat miktarları ile devir stoklarından yola çıkılarak kabuklu fındık cinsinden iç tüketimin bin ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Yetersiz tanıtım ve bilgi eksikliği, fiyatların yüksek bulunması, çerez olarak tüketiminin yaygın olmaması ile ikame ürünlerin fazlalığı gibi etkenler tüketimin artırılmasındaki en önemli engelleri oluşturmaktadır. TMO, 2006 yılından itibaren yapmış olduğu çalışmalarla kavrulmuş iç fındık, şekerli fındık ezmesi ve fındık yağı gibi ürünleri uygun fiyatla halkımızın tüketimine sunmuş olup alternatif tüketim yolları oluşturulmasını teminen fındıklı ekmek üretimini teşvik için ise halk ekmek fabrikalarına uygun fiyatla kıyılmış fındık temin etmiştir. 37

38 Tablo 8: Türkiye Kabuklu Fındık Tüketimi TÜRKİYE KABUKLU FINDIK TÜKETİMİ DÖNEM TÜKETİM MİKTARI (Ton) 2000 / / / / / / / / / / / / ORTALAMA Kaynak: USDA, dönemleri TMO tahmini Tabloda yer alan yüksek tüketim rakamları, FKB ve TMO nun arz fazlası stoklarını yağ imalatında kullanmasından kaynaklanmaktadır. Zira son yıllarda yağ haricindeki iç tüketim miktarı bin ton civarında olup yağ dâhil son 12 yıllık tüketim ortalaması tondur. Türkiye de üretilen fındığın % kadarı iç piyasada tüketilmekte, % i ise ihraç edilmektedir. Türkiye, son 10 yılda ortalama 237 bin ton olan iç fındık ihracatı ile dünya fındık ihracatının yaklaşık % 79 unu gerçekleştirmiştir. Ülkemiz fındık ihracatının %57 si iç fındık olarak, % 43 ü ise işlenmiş fındık olarak gerçekleştirilmektedir (Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, 2011/2012). Fındık ihracatımızda AB nin payı 2001 yılı verilerine göre % 81,2 iken, bu oran 2010 yılında % 73,8 olarak gerçekleşmiştir. Bunun nedeni ise ihracat yapılan ülke sayısının son yıllarda artmasıdır. AB ülkelerine yapılan ihracattaki son 6 yıl ortalamasına göre ilk sırayı % 24 ile Almanya, ikinci sırayı ise % 22 ile İtalya almaktadır. Diğer önemli pazarları sırasıyla; Fransa, Belçika, İsviçre, Avusturya, Hollanda ve Rusya oluşturmaktadır (KİB). 38

39 Tablo 9: Türkiye İç Fındık İhracatı DÖNEM TÜRKİYE İÇ FINDIK İHRACATI İHRACAT MİKTARI (Ton ) İHRACAT BEDELİ ( USD ) BİRİM İHRAÇ FİYATI ( USD / Kg ) , , , , , , , , , , , ,99 Kaynak: 09 Nisan 2012 itibariyle Dünya fındık fiyatlarının belirlenmesinde Ülkemizde oluşan fındık fiyatları etkin rol oynamaktadır. İhraç fiyatının yüksek olması durumunda, en büyük rakiplerimiz olan İtalya ve İspanya, AB nin sağladığı destekler ve nakliye avantajını kullanarak daha düşük fiyatla stoklarını eritmektedirler. Hasat dönemlerine devrolan stoklar ise genellikle Ülkemizde kalmaktadır. Fiskobirlik in mali sorunlar yaşamaya başlaması ve üreticilere karşı olan yükümlülüklerini yerine getirememesi nedeniyle piyasa istikrarının sağlanmasını teminen TMO, 2006/10865 sayılı Kararname ile fındık alımıyla görevlendirilmiştir. Bakanlar Kurulu nun görevlendirmesine paralel olarak TMO Ana Statüsü nde değişikliğe gidilerek Bakanlar Kurulu Kararı ile hububat dışındaki diğer tarım ürünleri ile ilgili verilecek görevi yürütmek de görevleri arasına dâhil edilmiştir. Ayrıca Kararname ile TMO ya verilen yetki kapsamında, Karadeniz Bölgesi ndeki 12 ayrı noktada lisanslı depoculuğa da uygun toplam 150 bin tonluk modern depo yaptırılmış ve 2008 yılında kullanılmaya başlanmıştır. TMO, sezonunda 163 bin ton, sezonunda 163 bin ton(67 bin ton FKB), sezonunda 368 bin ton olmak üzere toplamda 694 bin ton alım yaparak 39

40 karşılığında net olarak 2,83 milyar TL ödemede bulunmuştur sezonunda, 801 bin tonluk rekoltenin % 46 sı alıma tabi tutularak Cumhuriyet tarihinin en yüksek müdahalesi gerçekleştirilmiştir. 2009/15202 sayılı Kararname ile Bakanlığımızca yeni fındık stratejisi uygulamaya konularak TMO nun fındık alım görevi sonlandırılmıştır. Uygulamaya konulan strateji ise 2009, 2010 ve 2011 yıllarını kapsamaktadır. Strateji kapsamında TMO ise; arz fazlası stoklarının bir kısmını yağ imalatında değerlendirmiş, arz açığı oluştuğu dönemlerde piyasa ihtiyacını stoklarından satış yaparak karşılamış, satışlarını hasat öncesinde (Ağustos ayı) durdurmuş ve üreticiden olan arza imkân sağlamak amacıyla Ocak ayından önce satış yapmamıştır. Bunların yanı sıra fındık ve mamullerinin tüketimini artırmak amacıyla imal ettiği kavrulmuş iç fındık, şekerli fındık ezmesi ve rafine fındık yağı TMO işyerlerinde, kavrulmuş-kıyılmış iç fındıklar ise fındıklı ekmek üretimi için İstanbul, Ankara, İzmir ve Antalya halk ekmek fabrikalarına satılmıştır. Tanıtım amaçlı bu satışların bir nebze amacına ulaşması ve stokların yenilenme imkânı bulunmamasından dolayı kavrulmuş iç fındık, şekerli fındık ezmesi ve kıyılmış fındık imalatları ve satışları 2011 yılında sonlandırılmıştır. Ayrıca 2011/2012 döneminde oluşması öngörülen arz açığına karşı rezerv stok tutmak amacıyla ham yağ imalatları da Ağustos 2011 de durdurulmuştur. Stok değerlendirme çalışmaları neticesinde toplamda 593 bin ton kabuklu fındık değerlendirilmiş olup bakiye stokumuz 101 bin tondur Dünya da ve Türkiye de Lisanslı Depoculuk Ankara Ticaret Borsası nın internet sayfasından alınan rapora göre; başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerde etkin ve yaygın bir lisanslı depoculuk (Warehouse Receipt System) ile ürün ticareti sistemi bulunmaktadır. Polonya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan gibi eski doğu bloku ülkelerinde bile lisanslı depoculuk sistemi kurulmuş olup, Türkiye bu sistemi halen kurmaya çalışan Zambiya, Etiyopya gibi Afrika ülkeleri arasında sayılmaktadır. ABD deki ürün borsaları da ülkemizdeki gibi spot işlemler yapan borsalardan gelişerek 40

41 vadeli işlem yapan borsalara dönüşmüştür. Bu borsalarda başta pamuk, kahve, mısır, portakal suyu, soya fasulyesi, buğday olmak üzere diğer birçok ürün kontratı alınıp satılmaktadır. Bu borsalar, lisanslı depolarla entegre çalışmakta, teslim şartlı vadeli kontratlarda ürün teslimi lisanslı depolardan yapılmaktadır. ABD hükümeti de stratejik ihtiyaçları karşılığında aldığı ürünleri özel lisanslı depolarda muhafaza ederek sisteme destek vermektedir. Ayrıca, ABD Tarım Bakanlığı üretimden, depolamaya, pazarlamadan ihracata kadar birçok enstrümanla tarımı desteklemektedir. ABD de lisanslı depoculuk ve ürün borsacılığı tamamen özel sektör eliyle yürütülmektedir. TMO-TOBB Lisanlı depoculuk şirketinin hazırladığı bir araştırmaya göre; Macaristan da lisanslı depoculuk yapan 3 şirket bulunmaktadır. Bu şirketlerin ticaret yapması yasaklanmıştır. Macaristan ödeme kurumu ARDA müdahale alımlarının bir kısmını bu depolarda stoklamaktadır. AB ödeme kurumu FEOGA depo kirası olarak 1,31 Euro/ton/ay belirlemiş olup Macaristan ödeme kurumu ARDA nın ortalama masrafı olan 1,41 Euro/ton/ay nun 10 Euro Cent i ulusal bütçeden karşılanmaktadır. Bulgaristan da toplam ton kapasiteli 47 adet lisanslı depo bulunmaktadır. Depo kira ücretleri 1,25-1,75 Euro/ton/ay olup, bu ücretler % arasında devlet tarafından sübvanse edilmektedir. Dünyada Amerika, Kanada, Avustralya gibi ülkelerde üretimin tamamına yakın depolama kapasitesi mevcut iken ülkemizde durum farklıdır. Ülkemizde depolama, işletmelerin veya kişilerin bireyselihtiyaç veya kapasitelerine göre uygun olmayan ortamlarda ve denetimsiz şekilde yapılmaktadır. Ürünler, depolama altyapısı olmadığından ve teminat olarak kullanılmadığından arzın yoğun, fiyatların düşük olduğu dönemde elden çıkarılmakta, bu da üreticilerin zarara uğramasına yol açmaktadır. Pazara arz olunan ürünlerin gerek kalite standartları, gerekse bunları test eden laboratuvar sistemi yetersiz, genel kabul görmüş veya güvenilir olmaktan uzaktır. Ürün pazarlanırken kalite unsurları objektif olarak test edilmediğinden, bunlar fiyata yansımamakta ve kaliteli üretim teşvik olunmamaktadır. Ticaret borsaları, il ve ilçe bazında faaliyet gösterdiklerinden, günümüzde e-ticaret yoluyla tüm dünyanın pazar olduğu bir dönemde çok yetersiz kalmaktadırlar. Buğday ve pamuk dâhil tarım ürünlerinin küçük bir bölümü borsa satış salonlarında alınıp satılmakta, büyük bölümü kayıt dışı olarak ticarete 41

42 konu olmaktadır. TMO nun yaptığı bir çalışmaya göre 2010 yılında Türkiye deki toplam depo kapasitesi 16,8 milyon ton, TMO nun depo kapasitesi yaklaşık 4 milyon tondur. TMO dışında tarım ürünleri depoculuğu yapan işletme bulunmamaktadır. TMO ise başta KDV sorunu, işletme zafiyetleri, yetersiz laboratuar ve sermaye imkânları ile depoculukta başarı sağlayamamakta, çok az miktarda emanet ürün depolayabilmektedir. Türkiye de 2005 yılına kadar tarım ürünleri lisanslı depoculuğuna ilişkin yeterli mevzuat altyapısı bulunmamaktadır. Ancak Gümrük ve Ticaret Bakanlığı koordinatörlüğünde yapılan çalışmalarla çoğu yönetmelik çıkarılmış, ürün İhtisas borsasının oluşturulması ve mevcut çıkarılan yönetmeliklerdeki düzenlemeler de tamamlanma aşamasındadır sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan yönetmelikler kapsamında Gümrük ve Ticaret Bakanlığı İç Ticaret Genel Müdürlüğü tarafından bugüne kadar 7 adet firmaya lisanslı depo işletmesi kuruluş izni verilmiş, bu firmalardan biri, ton kapasiteli hububat depolayan lisanlı depo işletmesi 2011 yılında faaliyet izni alarak faaliyetlerine başlamıştır. Türkiye nin bu ilk lisanslı depo işletmesi TMO nun ortaklığı ile kurulmuştur Yasal Çerçeve ve Teşvik Durumu Yasal Çerçeve Ülkemizde lisanslı depoculuğun kurulmasına ilişkin yasal düzenleme 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ile yapılmıştır. Ürün ihtisas borsalarına ilişkin yasal düzenleme ise 5174 sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanununda yer almaktadır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas borsacılığına ilişkin mevzuatla verilen görevlerini yürüten İç Ticaret Genel Müdürlüğü tarafından 5300 sayılı Kanuna istinaden 8 adet, 5174 sayılı Kanuna istinaden 2 adet olmak üzere toplam 10 adet yönetmelik hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. 42

43 Bu Yönetmelikler aşağıda sıralanmıştır. Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar Lisanslı Depo Yönetmeliği, Fındık Lisanslı Depo Yönetmeliği, Pamuk Lisanslı Depo Yönetmeliği, Zeytin Lisanslı Depo Yönetmeliği, Zeytinyağı Lisanslı Depo Yönetmeliği, Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği, Elektronik Ürün Senedi Yönetmeliği, Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik. Ürün İhtisas Borsalarının Kuruluş, İşleyiş ve Denetim Usul ve Esasları Hakkında Genel Yönetmelik, Ticaret Borsaları ile Ürün İhtisas Borsalarında Alivre ve Vadeli Alım Satım Yönetmeliği. Sistemin en önemli parçasını lisanslı depolar oluşturmaktadır. Lisanslı depolar, Gümrük ve Ticaret Bakanlığından kuruluş ve faaliyet izni almış olan ve ürünlerin sağlıklı koşullarda muhafaza ve ticarî amaçla depolanması hizmetlerini sağlayan anonim şirketlerdir. Mevzuatta faaliyet izni alması çok sıkı şartlara bağlanmış olan lisanslı depoların tıpkı bankalar gibi güvenilir ve sağlam kuruluşlar olması hedeflenmiştir. Aksi halde depolarda yaşanabilecek sorunlar sistemin kilitlenmesine neden olabilecek niteliktedir. Lisanslı depoculuğa konu ürünler, lisanslı depolara kabul edilmeden önce Gümrük ve Ticaret Bakanlığınca lisanslandırılmış olan yetkili sınıflandırıcı laboratuarınca analiz ve sınıflandırmaya tabi tutulacaktır. Böylece, tüm ürünlerin sınıf ve kaliteleri belirlenerek aynı sınıf ve kalitedeki ürünlerle birlikte depolanması sağlanacaktır. Mevzuatta ayrıca, yetkili sınıflandırıcılar tarafından yapılan analizlere karşı bir itiraz olması halinde ürünleri yeniden analiz etmek, görev alanındaki yetkili sınıflandırıcıların kalibrasyon, uygunluk kontrol ve denetimini yürütmek üzere referans yetkili sınıflandırıcıların yetkilendirilmesi hususu düzenlenmiştir. Bu sayede, ürünlerin kalite ve sınıflarının tespitinde güvenilir bir laboratuar yapısının oluşturulması amaçlanmaktadır. 43

44 Ürünlerin analizi yapılıp sınıf ve kalitelerinin belirlenmesinin ardından lisanslı depolara alınması ve lisanslı depo işletmesince, ürünün mülkiyetini temsil ve rehnini temin eden, kıymetli evrak hükmündeki ürün senedinin düzenlenerek ürün sahibine verilmesi öngörülmektedir. Teslimat sırasında ürün senedi dışında düzenlenen tartım makbuzu ve delil niteliğini haiz benzer belgeler de ürünün mülkiyetinin ispatında kullanılabilir. Ürün senedi veya delil niteliğini haiz diğer belgeler; ürünün aynı miktar, cins, sınıf ve kalitede mudiye geri verilmesini garanti eder ve bu teslim satış değil vedia (emanet) anlamındadır. Basılı ürün senetleri hükmünde olmak üzere elektronik ortamda da ürün senetleri oluşturulabilir. Lisanslı depo işleticisi, mudînin talebi üzerine, hukuken geçerli bir mazereti olmadıkça gecikmeksizin ürünü teslim eder. Ürünün tesliminde bu ürüne ait ürün senedini geri alır ve iptal eder. Ürünler, depolandıkları lisanslı depolardan teslim edilir. Ancak, ürününün teslim edilenden başka bir lisanslı depodan teslim alınmasına yönelik mudî talepleri, yönetmelikte belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde karşılanabilir. Ürün, azami depolama süresinde depodan geri alınmamışsa, lisanslı depo işleticisi, son depolama tarihinden en az 45 gün öncesinden mudiye veya mudinin kanuni temsilcisine yazılı olarak haber verir. Bu süre sonunda da geri alınmayan ürünün bir kısmı veya tamamı, ürünün niteliğine ve piyasa koşullarına uygun olarak lisanslı depo işleticisince satılabilir. Bu durumda lisanslı depo işletmesi ücretler ve masrafları düşerek geri kalan tutarı yedi iş günü içerisinde ilgiliye öder. Sistemin diğer bir parçası, ürünlerin etkin bir biçimde pazarlanmasını sağlamak, alıcı ile satıcıları bir araya getirerek fiyatların sağlıklı biçimde oluşmasını temin etmek üzere anonim şirket biçiminde kurulacak olan Ürün İhtisas Borsasıdır. Borsa, ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyet gösterebilecek olup, borsada fiziki olarak ürünlerin yanı sıra, ürünü temsil eden ürün senetlerinin ve ürüne dayalı vadeli işlem araçlarının alım satımı yapılabilecektir. 44

45 5300 sayılı Kanunda ürün senetlerinin elektronik ortamda da düzenlenebileceği hususu yer almaktadır. Önümüzdeki süreçte, çağın gereklerine uygun biçimde ürün senetlerinin elektronik ortamda düzenlenmesi ve dünyanın önde gelen ülkelerinde olduğu gibi sisteme konu tarım ürünleri ticaretinin tamamen elektronik ortamda yürütülmesi hedeflenmektedir. Ayrıca mevzuatta mevcut ticaret borsalarının kurulacak ürün ihtisas borsasının acentesi olarak faaliyet göstermesine imkân tanınmıştır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının gözetim ve denetiminde çalışacak olan sistemin kendi içerisinde de çeşitli güvence mekanizmaları bulunmaktadır. Bunların en önemlisi Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu dur. Bu Fonun görevi; lisanslı depo işletmelerinin, yetkili ve referans yetkili sınıflandırıcıların mevzuatta öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesinden dolayı ortaya çıkan zararların tazmin edilmesidir. Fon, zararları söz konusu teminatlara başvurmak suretiyle karşılayacak, teminatların yeterli olmaması halinde ise zararı kendi kaynaklarından ödeyerek ilgili kuruluşa rücu edecektir. Tazmin Fonunun yanı sıra lisanslı depo işletmeleri gerek depo ve tesislerini gerekse depolardaki ürünleri sigorta ettirmek mecburiyetindedir. Bu sayede güvenceli ve riskin en az düzeyde olduğu bir yapı söz konusu olacaktır. Tarım ürünleri lisanslı depo işletmeleri, ekonomik ihtiyaç ve etkinlik şartları göz önünde bulundurularak Bakanlıkça verilecek izinle anonim şirket şeklinde kurulur. Şirketin kuruluşunda, bir milyon liradan az olmamak üzere depolama kapasitesine göre yönetmelikle belirlenen tutarda ödenmiş sermayeye sahip olunması ve ilgili yönetmelikte gösterilen belgelerin ibraz edilmesi koşulları aranır. Kuruluş izni alan şirkete ancak Kanunun öngördüğü şartları taşıdığının tespiti halinde faaliyet izni (lisans) verilir. Şirket faaliyet izni almadan depoculuk faaliyetinde bulunamaz, ürün kabul edemez, ürün senedi düzenleyemez. Lisans alınmadan lisanslı depo veya lisanslı depo işletmesi izlenimini verecek hiçbir isim, unvan, işaret ve benzerleri kullanılamaz. Lisanslı depo işletmek üzere lisans almak için müracaat edenler, depo kapasitesinin ürün rayiç bedelinin %15 inden az olmamak üzere belirlenen tutarda lisanslı depo teminatı vermek zorundadır. 45

46 Lisanslı depo işletmesi, depoculuk ana faaliyeti yanında, lisanslı depo şirketinin ana sözleşmesinde gösterilmek ve Bakanlıkça uygun görülmek kaydıyla, ilgili mevzuatına uygun şekilde bu ürünlere dayalı ya da ilişkili ticaret, antrepoculuk, taşıma ve nakliye, sigorta, sanayi tesisi kurma, işleme, kurutma, ayıklama ve benzeri diğer konularda da faaliyet gösterebilir. Ürün ihtisas borsaları ve ticaret borsaları lisanslı depoculuk şirketleri kurabilir Teşvik Durumu 2009/15199 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, tarih ve sayılı Resmi Gazete de, Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin 2009/1 sayılı Tebliğ ise tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 2009/1 sayılı Tebliğ de değişiklik yapan, Tebliğ ise tarihli, sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Yeni teşvik sistemi; bölgesel-sektörel teşvik, büyük projeli yatırımları teşvik ve genel teşvik sistemi olmak üzere üç ana bileşenden oluşmaktadır. Yatırım desteklerinin uygulanması açısından tarihli ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı nda yer alan İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasında (İBBS) iller sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyeleri dikkate alınarak dört bölgeye ayrılmıştır. 2009/15199 sayılı Karar ın dördüncü ekinde yer alan; teşvik edilmeyecek yatırım konuları ile aranan şartları sağlayamayan yatırım konuları hariç olmak üzere; söz konusu Karar ın 4. maddesinde belirtilen asgarî sabit yatırım tutarının üzerindeki tüm yatırımlar, bölgesel ayrım yapılmaksızın gümrük vergisi muafiyeti ile katma değer vergisi (KDV) istisnasından yararlanırlar. Faiz desteği talep edilmesi hâlinde, bölgesel desteklerden yararlanacak yatırımlar için bankalardan kullanılacak en az bir yıl vadeli kredilerin teşvik belgesinde kayıtlı sabit yatırım tutarının %70 ine kadar olan kısmı için ödenecek faizin veya kâr payının; Bölgede yapılacak yatırımlarda Türk Lirası cinsi kredilerin üç puanı, döviz kredileri ve dövize endeksli kredilerin bir puanı, Bölge ayrımı yapılmaksızın araştırma ve geliştirme yatırımları ile doğrudan ticarî 46

47 mal üretimine yönelik olmayan, mevcut veya gerçekleştirilecek tesisin katı, sıvı veya gaz gibi atıklarının temizlenmesi veya yok edilmesine yönelik çevre yatırımlarında ise Türk Lirası cinsi kredilerin beş puanı, döviz kredileri ve dövize endeksli kredilerin iki puanı, Müsteşarlıkça da uygun görülmesi hâlinde azamî ilk beş yıl için ödenmek kaydıyla bütçe kaynaklarından karşılanabilir. Faiz desteği tutarı proje bazında azami; Ar-Ge ve çevre yatırımları için üç yüz bin Türk Lirası, 3. bölgede yapılacak yatırımlar için beş yüz bin Türk Lirasıdır. Kullanılmış makine ve teçhizat için ve kamu iktisadi teşebbüsleri dâhil kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının yapacağı yatırımlar için faiz desteği öngörülmez. Ayrıca, diğer kamu kurum ve kuruluşlarınca kullandırılan veya kamu kaynaklarından sübvanse edilen krediler için de faiz desteği uygulanmaz. Teşvik kapsamındaki faiz desteğinden yararlanabilmek için Hazine Müsteşarlığı ile anlaşma imzalayan bankalardan kredi kullanılması gerekmektedir. Sigorta primi işveren hissesi desteği 3. Bölgede yapılan ve tarihinden itibaren yapılan yatırımlar için 3 yıldır. Ancak, yararlanılan sigorta primi işveren hissesi desteği tutarı, bölgesel uygulama kapsamında desteklenen yatırımlarda gerçekleşen sabit yatırım tutarının 3. bölgede %10 unu, büyük ölçekli yatırımlarda ise 3. bölgede %5 ini geçemez. Bölgesel desteklerden yararlanan yatırımlar kapsamındaki KOBİ ler için bu oranlara tüm bölgelerde 5 er puan ilave edilir. Teşvik belgesi kapsamında gerçekleşen yatırımla sağlanan yeni veya ilave istihdam için ödenmesi gereken sigorta primi işveren hissesinin asgari ücrete tekabül eden kısmı Müsteşarlıkça karşılanır sayılı Kurumlar Vergisi Kanununun 32/A maddesi çerçevesinde, kurumlar vergisi veya gelir vergisine uygulanacak indirim oranları 3. Bölgede, büyük ölçekli yatırımlar için vergi oranı %60, yatırıma katkı oranı %40, bölgesel uygulama kapsamında gerçekleştirilen yatırımlarda ise vergi oranı %60, yatırıma katkı oranı %20 dir. 47

48 Yatırım yeri tahsisi ile ilgili olarak, 29/6/2001 tarihli ve 4706 sayılı Kanunun ek 3 üncü maddesi hükmü çerçevesinde Müsteşarlıkça teşvik belgesi düzenlenmiş büyük ölçekli yatırımlar ile bölgesel desteklerden yararlanacak yatırımlar için Maliye Bakanlığınca belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde yatırım yeri tahsis edilebilmektedir. Lisanslı depoculuğu teşvik etmek amacıyla yapılan düzenlemelerle, lisanslı depoya teslim edilen ürünlere vergi muafiyeti uygulanmaktadır: Ürünün lisanslı depoya tesliminden sonra ürün senedinin borsada alınıp satılması, KDV den muaf tutulmaktadır. Ancak ürünün lisanslı depodan çekilmesi sırasında senedin en son işlem gördüğü borsada oluşan değeri, vergi tarhına esas alınarak %1 KDV uygulanmaktadır. Ürün senetlerinin borsada el değiştirmesinden doğan kazançlar, tarihine kadar gelir ve kurumlar vergisinden muaf tutulmaktadır. Mudiler ile lisanslı depo işletmesi arasında düzenlenen sözleşme ve ürün senetleri damga vergisinden muaf tutulmaktadır. Ürününü, doğrudan lisanslı depoya teslim eden üreticilerden % 2 oranındaki Zirai Stopaj kesintisi yapılmamaktadır Yeni Teşvik sistemi İçerisinde Ordunun Yeri Faiz Desteği Yeni Teşvik Sistemi kapsamında uygulanacak olan Faiz Desteği oranları bölgesel bazda aşağıdaki tablodaki gibidir. Tablo 10: Bölgesel Bazda Faiz Desteği Oranları Bölgeler Destek Oranı Azami Destek Tutarı Cinsi Kredi Döviz Cinsi (Bin) Kredi I II III 3 Puan 1 Puan 500 IV 4 Puan 1 Puan 600 Ordu (5. Bölge) 5 Puan 2 Puan 700 VI 7 Puan 2 Puan

49 5. Bölgede yer alan Ordu İlinde yapılacak Asgari sabit yatırım tutarı üzerindeki yatırımlarda kullanılacak olan yatırım kredilerinde TL bazında 5 puan, döviz kredileri bazında 2 puan faiz indirimi uygulanacaktır. Azami Faiz Desteği de ,00 TL ye çıkarılmıştır Yatırım Yeri Tahsisi Bakanlıkça teşvik belgesi düzenlenmiş büyük ölçekli yatırımlar ile bölgesel desteklerden yararlanacak yatırımlar için Maliye Bakanlığınca belirlenen esas ve usuller çerçevesinde yatırım yeri tahsis edilebilecektir. Aşağıdaki tabloda verilen bilgilere göre; 5. Bölgede bulunan iller faiz desteği ve yatırım yeri tahsisinden süresiz yararlanabileceklerdir. Tablo 11: Karşılaştırmalı Bölgesel Teşvik Uygulaması DESTEK UNSURLARI I II III IV Ordu VI KDV İstisnası (5. Bölge) Gümrük Vergisi Muafiyeti Vergi İndirimi OSB Dışı Yatırıma Katkı Oranı (%) OSB İçi Sigorta Primi İşveren His. Desteği OSB Dışı 2 yıl 3 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 10 yıl OSB İçi 3 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 10 yıl 12 yıl (Destek Süresi) Yatırım Yeri Tahsisi Faiz Desteği YOK YOK Gelir Vergisi Stopajı Desteği YOK YOK YOK YOK YOK 10 yıl Sigorta Primi İşçi Hissesi Desteği (Destek Süresi) YOK YOK YOK YOK YOK 10 yıl Vergi İndirimi Asgari sabit yatırım tutarı üzerindeki yatırımlara uygulanacak yatırıma katkı oranları ve vergi indirim oranları aşağıdaki gibi uygulanacaktır. 49

50 Bölgesel desteklerden yararlanacak yatırım konuları, ilgili kamu kurumları ile özel sektör kuruluşlarının görüş ve önerileri doğrultusunda gözden geçirilmiş ve destek sistemi kapsamındaki bölgesel teşviklerden yararlandırılacak yatırım konuları sektörel olarak il bazında yeniden düzenlenmiştir. Tablo 12: Bölgesel Yatırım Oranları Bölgeler Yatırıma Katkı Oranı (%) Bölgesel Teşvik Büyük Ölçekli Uygulamaları Yatırımların Teşviki İşletme/Yatırım Döneminde Uygulanacak Yatırıma Vergi Yatırıma Vergi Yatırıma Katkı Oranı Vergi İndirim Katkı İndirim Katkı İndirim Oranı (%) Oranı (%) Oranı (%) Oranı (%) Oranı (%) 1. Bölge Ordu (5. Bölge) Yeni teşvik sistemi ile ayrıca yatırım döneminde yatırıma katkı uygulaması başlatılmış olup yatırımcılar yatırıma katkı tutarının %30 una kadar olan kısmını diğer faaliyetlerinden elde ettikleri ticari kazançlarına uygulama imkânı getirilmiştir. Diğer %50 sininde 5. Bölgede yer alan illerimize yapmış olduğu yatırım sonrası işletme döneminde elde edeceği kazancına uygulanacak olan kurumlar vergisinden düşeceklerdir. Ayrıca Yatırımın OSB de yapılması durumunda bölgesel teşvik uygulamasında yer alan yatırıma katkı oranı %50 olarak uygulanacaktır Gümrük Vergisi Muafiyeti Ve Kdv İstisnası Ordu, Yeni Teşvik Sistemine göre 5. Bölgede yer almakta olup, KDV İstisnası ve Gümrük Muafiyeti destekleri devam ettirilecektir. Asgari sabit yatırım tutarının üstündeki tüm Teşvik Belgesi kapsamında yatırım malları, İthalat Rejimi Kararı gereğince ödenmesi gereken Gümrük Vergisi nden muaf tutulacaktır KDV İstisnası Asgari sabit yatırım tutarının üstündeki Teşvik Belgesine haiz yatırımcılara teşvik belgesi kapsamında yapılacak makine ve teçhizat ithalat ve yerli teslimleri katma değer vergisinden istisna edilecektir. 50

51 Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği Yeni Teşvik sistemi ile uygulanacak olan Sigorta Primi İşveren Desteği uygulama dönemi ve uygulama oranları aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Tablo 13: Bölgesel Sigorta Pirimi İşveren Destekleri Bölgeler e kadar itibariyle Destek Tavanı (Sabit Yatırıma Oranı - %) Bölgesel Teşvik Uygulamaları Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki I 2 yıl II 3 yıl III 5 yıl 3 yıl 20 8 IV 6 yıl 5 yıl Ordu (5. Bölge) 7 yıl 6 yıl VI 10 yıl 7 yıl Öncelikli alanlarda yapılacak yatırımlar, 1., 2., 3., 4., 5. bölgelerde yer alması durumunda 5. Bölge desteklerinden yararlanacaklardır. Madencilik yatırımları Demiryolu ve denizyolu ile yük veya yolcu taşımacılığına yönelik yatırımlar Test merkezleri, rüzgâr tüneli ve benzeri nitelikteki yatırımlar Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgelerinde yapılacak turizm yatırımları Özel sektör tarafından gerçekleştirilecek ilk, orta ve lise eğitim yatırımları Yatırım tutarı 20 Milyon üzerinde olan; Belirli ilaç yatırımları, Savunma sanayi yatırımları Arz ve Talep Durumu Arz Türkiye deki Mevcut Depo Kapasitesi 51

52 Ülkemizde silo (beton, çelik), mekanize ufki depo (MUD), makineli beton ambar ve yarı mekanik depo, makineli çelik hangar, betonarme ambar ve düz depo, kargir, ahşap ambar, çelik hangar, yatay depo, ahşap hangar, noda, çuvallı havuz ve modern açık yığın depoları (MAYDÜ) gibi hububat bakliyat ve yağlı tohum ve diğer bitkisel ürünlerin depolandığı depo tipleri bulunmaktadır. Ülkemizde fındık için TMO nun kullanımında olan 12 bölgede Reysaş Depoları mevcut olup bu depolar toplamda tonluk kapasiteye sahiptir Ordu İli ve Diğer Çevre İllerde Depolama Kapasitesi Ordu İli ve diğer çevre illerde toplam depo kapasitesi tondur. Tablo 14: Ordu ve Çevre İller Depolama Kapasiteleri ORDU VE ÇEVRE İLLER DEPOLAMA KAPASİTESİ (Ton) DEPO ADI KAPASİTESİ Arsin / Trabzon Beşikdüzü / Trabzon Tirebolu / Giresun Bulancak / Giresun Merkez / ordu Ünye / Ordu Terme / Samsun Çarşamba / Samsun Yukarıkirazca / Adapazarı Karasu / Adapazarı Akçakoca / Düzce Merkez / Düzce TOPLAM Kaynak: TMO Kuruluş İzni ve Faaliyet İzni Alan Lisanslı Depolar 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan yönetmelikler kapsamında bugüne kadar 9 adet firmaya lisanslı depo işletmesi kuruluş 52

53 izni verilmiştir. Tablo 15: Kuruluş İzni Alan Lisanslı Depo İşletmeleri Sıra No Firma Adı Faaliyet Yeri Kapasitesi Faaliyet Konusu Kuruluş İzninin Tarih ve Sayısı 1 Sönmezler Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. Adana Hububat TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret A.Ş. Ankara Hububat Ege Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. İzmir Pamuk Yayla Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. Mersin Hububat ve Baklagiller Polateli Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. Gaziantep Mardin Hububat Marmara Birlik Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. Bursa Zeytin Zeytinyağı Tiryaki Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. Gaziantep Hububat TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret A.Ş. Ünye Fındık 9 TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret A.Ş. Düzce Fındık Kaynak: TMO Kuruluş izni alan bu şirketlerden TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret A.Ş tarihinde faaliyet izni almıştır. Şirketin merkezi Ankara da olup faaliyetlerini Üçpınar Köyü Polatlı da sürdürmekte ve hububat depolamaktadır tarihinde depoya ilk ürün teslim alınarak karşılığında ürün senedi düzenlenmiştir. Bu senetler, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı nca yetkilendirilen Polatlı Ticaret Borsası nda alınıp satılmaktadır. Polatlı Ticaret Borsası, hububat teknolojileri laboratuarı kurarak tarihinde 53

54 yetkili sınıflandırıcı lisansı almıştır. Borsa, hububat, baklagiller ve yağlı tohumlar konusunda TMO TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk San. ve Tic. A.Ş. bünyesinde hizmet vermektedir Talep Türkiye de Fındık Üretim Miktarları Depolamaya uygun nitelikteki ürünler mevzuatta hububat, bakliyat, pamuk, tütün, fındık, yağlı tohumlar, bitkisel yağlar, şeker gibi standardize edilebilen temel ve işlenmiş tarım ürünleri olarak belirlenmiştir. Proje konusu tesis, hububat baklagiller ve yağlı tohumlar yönetmeliği kapsamında ürünler depolayacağından Ülkemizdeki ve Yozgat İlindeki bu üretimler incelenmektedir. TÜİK verilerine göre, Ülkemizdeki toplam işlenen tarım alanı 24,4 milyon hektar olup, bunun 12,1 milyon hektarlık (%50) kısmında hububat, 0,9 milyon hektarlık (%4) kısmında baklagil, 1,3 milyon hektarlık (%5) kısmında yağlı tohum üretimi yapılmaktadır. Hububat içinde buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır ve çeltik en önemli ürünlerdir. İlk defa Doğu Karadeniz Bölgesi nde başlanılan kültür ırkı fındık yetiştiriciliği, devletin fındığa 1964 yılından sonra alım garantisi vermesi, fındığın diğer ürünlere göre daha az emekle yetiştirilen bir ürün olması, bölgeden yapılan göçler vb. etkenlerden dolayı önce Batı Karadeniz Bölgesi, daha sonra ise diğer bölgelere yayılmıştır. Çiftçi Kayıt Sistemi ne göre Türkiye de 38 ilde fındık yetiştiriciliği yapılmasına rağmen, ticarete konu olan yetiştiriciliğin tamamına yakını Ordu, Giresun, Samsun, Trabzon, Düzce, Sakarya, Zonguldak, Artvin, Bartın, Kocaeli, Sinop, Gümüşhane, Kastamonu ve Rize illerinde gerçekleştirilmektedir. Bakanlık verilerine göre (BÜGEM) 688 bin hektarlık alanda fındık yetiştiriciliği yapılmaktadır. Dikim alanlarının % 61,4 üne tekabül eden hektarlık alan, fındığın ekolojik bölgesi olan Doğu Karadeniz de yer almaktadır. Fındık Alanlarının Tespitine Dair 2011/1424 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı na göre 14 il ve bunlara bağlı 129 ilçede yasal olarak fındık dikimi yapılabilmektedir (ruhsatlı). 54

55 Türkiye de 1970 li yıllarda 260 bin ton olan fındık üretimi 2008 yılında 801 bin ton, 2009 yılında 500 bin ton, 2010 yılında 600 bin tondur yılı üretimi ise 430 bin ton olarak tahmin edilmiştir (TÜİK). (Tablo 6: İl Bazında Fındık Dikim Alanı Ve Üretim Durumu) TMO, hasatla birlikte yoğun arz nedeniyle düşen piyasa fiyatlarının daha da düşmesini, hasat dönemleri dışında ise yeterli olmayan arz nedeniyle yükselen piyasa fiyatlarını düzenlemek amacıyla gerektiğinde alış ve satış yapmaktadır. Yeterli finansman gücüne sahip olmayan üretici, ürününü hasatla birlikte elinden çıkarmak zorunda kalırken yine yeterli finansman gücü olmayan sanayici de hasat döneminde en fazla 3-4 aylık ihtiyacını karşılayacak miktarlarda stok yapabilmekte, yılın diğer aylarında ise ihtiyacı olan ürünü piyasalardan temin etmektedir Ordu İli Ünye Fatsa İlçeleri Üretim Miktarları Türkiye de dekar başına üretim ABD ve Gürcistan gibi üretici ülkelerden daha düşüktür. FAO ya göre dekara fındık verimi Türkiye de 139 kg iken, ABD de 444 kg, Gürcistan da 192 kg, İtalya da 133 kg ve İspanya da ise 109 kg dır (FAO, 2010). Türkiye nin fındık veriminde yıllara göre önemli dalgalanmalar da görülmektedir. İklim şartları, gerekli kültürel işlemlerin yeterince yapılmaması ve fındık bitkisinde görülen periyodisite gibi etkenler, verimdeki dalgalanmayı artırmaktadır. Fındık bahçelerinin genelde yaşlı olması, ocakların ise sık dikili olmasından dolayı Trabzon, Giresun ve Ordu illerindeki verim seviyesi, Sakarya ve Düzce illerinin verim düzeyine göre daha düşüktür. Sakarya ve Düzce illerindeki üreticilerin işletme büyüklükleri ve verim düzeylerinin daha yüksek olması nedeniyle bu bölgedeki dikim alanları hızla artmaktadır. (Tablo 7: Ordu İli Ünye Fatsa İlçeleri Üretim Durumu) Türkiye de Fındık Üretimi, Tüketimi, İhracatı ve İthalatı İlk defa Doğu Karadeniz Bölgesi nde başlanılan kültür ırkı fındık yetiştiriciliği, devletin fındığa 1964 yılından sonra alım garantisi vermesi, fındığın diğer ürünlere göre daha az emekle yetiştirilen bir ürün olması, bölgeden yapılan göçler vb. etkenlerden dolayı önce Batı Karadeniz Bölgesi, daha sonra ise diğer bölgelere yayılmıştır. Çiftçi Kayıt Sistemi ne göre Türkiye de 38 ilde fındık yetiştiriciliği yapılmasına rağmen, ticarete konu olan yetiştiriciliğin 55

56 tamamına yakını Ordu, Giresun, Samsun, Trabzon, Düzce, Sakarya, Zonguldak, Artvin, Bartın, Kocaeli, Sinop, Gümüşhane, Kastamonu ve Rize illerinde gerçekleştirilmektedir. Bakanlık verilerine göre (BÜGEM) 688 bin hektarlık alanda fındık yetiştiriciliği yapılmaktadır. Dikim alanlarının % 61,4 üne tekabül eden hektarlık alan, fındığın ekolojik bölgesi olan Doğu Karadeniz de yer almaktadır. Fındık Alanlarının Tespitine Dair 2011/1424 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı na göre 14 il ve bunlara bağlı 129 ilçede yasal olarak fındık dikimi yapılabilmektedir (ruhsatlı). Türkiye de 1970 li yıllarda 260 bin ton olan fındık üretimi 2008 yılında 801 bin ton, 2009 yılında 500 bin ton, 2010 yılında 600 bin tondur yılı üretimi ise 430 bin ton olarak tahmin edilmiştir (TÜİK). (Tablo 6: İl Bazında Fındık Dikim Alanı Ve Üretim Durumu) Türkiye de dekar başına üretim ABD ve Gürcistan gibi üretici ülkelerden daha düşüktür. FAO ya göre dekara fındık verimi Türkiye de 139 kg iken, ABD de 444 kg, Gürcistan da 192 kg, İtalya da 133 kg ve İspanya da ise 109 kg dır (FAO, 2010). Türkiye nin fındık veriminde yıllara göre önemli dalgalanmalar da görülmektedir. İklim şartları, gerekli kültürel işlemlerin yeterince yapılmaması ve fındık bitkisinde görülen periyodisite gibi etkenler, verimdeki dalgalanmayı artırmaktadır. Fındık bahçelerinin genelde yaşlı olması, ocakların ise sık dikili olmasından dolayı Trabzon, Giresun ve Ordu illerindeki verim seviyesi, Sakarya ve Düzce illerinin verim düzeyine göre daha düşüktür. Sakarya ve Düzce illerindeki üreticilerin işletme büyüklükleri ve verim düzeylerinin daha yüksek olması nedeniyle bu bölgedeki dikim alanları hızla artmaktadır. (Tablo 7: Ordu İli Ünye Fatsa İlçeleri Üretim Durumu) Fındığın iç tüketimi konusundaki veriler yetersiz olup üretim ve ihracat miktarları ile devir stoklarından yola çıkılarak kabuklu fındık cinsinden iç tüketimin bin ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Yetersiz tanıtım ve bilgi eksikliği, fiyatların yüksek bulunması, çerez olarak tüketiminin yaygın olmaması ile ikame ürünlerin fazlalığı gibi etkenler tüketimin artırılmasındaki en önemli engelleri oluşturmaktadır. 56

57 TMO, 2006 yılından itibaren yapmış olduğu çalışmalarla kavrulmuş iç fındık, şekerli fındık ezmesi ve fındık yağı gibi ürünleri uygun fiyatla halkımızın tüketimine sunmuş olup alternatif tüketim yolları oluşturulmasını teminen fındıklı ekmek üretimini teşvik için ise halk ekmek fabrikalarına uygun fiyatla kıyılmış fındık temin etmiştir. (Tablo 8: Türkiye Kabuklu Fındık Tüketimi) Tabloda yer alan yüksek tüketim rakamları, FKB ve TMO nun arz fazlası stoklarını yağ imalatında kullanmasından kaynaklanmaktadır. Zira son yıllarda yağ haricindeki iç tüketim miktarı bin ton civarında olup yağ dâhil son 12 yıllık tüketim ortalaması tondur. Türkiye de üretilen fındığın % kadarı iç piyasada tüketilmekte, % i ise ihraç edilmektedir. Türkiye, son 10 yılda ortalama 237 bin ton olan iç fındık ihracatı ile dünya fındık ihracatının yaklaşık % 79 unu gerçekleştirmiştir. Ülkemiz fındık ihracatının %57 si iç fındık olarak, % 43 ü ise işlenmiş fındık olarak gerçekleştirilmektedir (Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, 2011/2012). Fındık ihracatımızda AB nin payı 2001 yılı verilerine göre % 81,2 iken, bu oran 2010 yılında % 73,8 olarak gerçekleşmiştir. Bunun nedeni ise ihracat yapılan ülke sayısının son yıllarda artmasıdır. AB ülkelerine yapılan ihracattaki son 6 yıl ortalamasına göre ilk sırayı % 24 ile Almanya, ikinci sırayı ise % 22 ile İtalya almaktadır. Diğer önemli pazarları sırasıyla; Fransa, Belçika, İsviçre, Avusturya, Hollanda ve Rusya oluşturmaktadır (KİB). (Tablo 9: Türkiye İç Fındık İhracatı) Dünya fındık fiyatlarının belirlenmesinde Ülkemizde oluşan fındık fiyatları etkin rol oynamaktadır. İhraç fiyatının yüksek olması durumunda, en büyük rakiplerimiz olan İtalya ve İspanya, AB nin sağladığı destekler ve nakliye avantajını kullanarak daha düşük fiyatla stoklarını eritmektedirler. Hasat dönemlerine devrolan stoklar ise genellikle Ülkemizde kalmaktadır Sektörün-Pazarın Yapısı ve Rekabet Koşulları Ordu İlinde çalışanların büyük bir çoğunluğu tarımla uğraşmaktadır. Bölgede hayvancılığın geliştirilmesi, et ve süt entegre tesisleri yapılması ve geliştirilmesine yönelik politikalar bulunmaktadır. Gerek gıda sanayi gerekse yem sanayi için buğday ve arpa önemli 57

58 girdilerdir. Bu ürünlerin üretici açısından borsalarda sınıfının belirlenerek hak ettiği değeri bulabilmesi önem arz etmektedir. Projede üretilen ürün miktarı ve borsadaki işlem miktarları ve sınıfları dikkate alınarak, Ordu İli Ünye ve Fatsa İlçelerinde depolanmasının uygun olacağı görüşüne varılmıştır. Bu ürünleri depolamak içinde çelik silo yapımı öngörülmüştür. Lisanslı deponun ü r ü n l erin toplanmasına yönelik hizmet vereceği pazar, Ordu ve komşuluğundaki iller olacaktır. Lisanslı depolarda ürünlerin daha etkin sınıflandırılması ve sağlıklı koşullarda depolanması sonucu öncelikle İl ve komşuluğundaki bölgede bu ürünler mevcut işleyenler tarafından tercih edilecektir. Zamanla bölgedeki tarımsal sanayi ve borsalar da gelişecektir. Ürün ihtisas borsasının hayata geçmesiyle Türkiye nin her yerinden hatta yurtdışından depolanan ürünlere talep olacaktır. Bölgedeki mevcut lisanslı olmayan depoların revizyonu ya da yeniden yapılması söz konusu olacaktır. Bölgede lisanslı depoculuğun yaygınlaşması ile ürün kaybı azaltacak, çiftçi ve tüccarın borsada ürününe daha iyi fiyat bulması daha kaliteli üretimi teşvik edecektir. Türkiye ve AB'de üreticilerin eline geçen fiyatların ve net gelirin karşılaştırması yapıldığında ülkemizde bir ton buğday için verilen destek AB'dekinin 2 katı olmasına rağmen, AB'deki üretici net geliri Türkiye'deki üretici net gelirinin yaklaşık olarak 2 katılmaktadır. Bu durum, ülkemizdeki verim seviyesi ile ortalama işletme büyüklüğünün düşük olmasından kaynaklanmaktadır. Lisanslı depoculuk sistemiyle tarım ürünleri ticareti kayıt altına alınabilecek, kaliteli üretim teşvik edilecek, tarımsal üretim miktarı ve kalitesi hakkında daha kesin veriler elde edilebilecek ve bu alanda daha etkili politikalar oluşturulabilecektir. Üreticinin hasat sonrası ürününü kısa sürede pazara sunma zorunluluğu da ucuz kredi temin yoluyla çözülebilecektir. Uygulanabilir bir lisanslı depoculuk ve vadeli işlem borsacılığı ortaya çıkacaktır. Sonuç olarak, lisanslı depoculuk faaliyetinin başlaması bölgede tarımsal sanayi tesislerinin yapılmasını teşvik edecek, borsanın gelişmesini sağlayacak, vasıflı istihdam etkisi yaratacak ve bölgenin gelişiminde oldukça yüksek bir katma değer etkisi yaratacaktır. 58

59 Öngörülen Kapasite Projenin varsayımlarında, ağırlıklı olarak lisanslı depoculuğun Türkiye de ilk uygulamasının gerçekleştirildiği TMO TOBB Lisanslı Depoculuk A.Ş. yetkilileri ile TMO Genel Müdürlük ve Taşra Teşkilatı çalışanları ve bazı Ticaret Borsalarından alınan bilgiler kullanılmıştır. Tesiste; 1. Depoda yalnızca fındık depolanacağı, 2. TSE fındık standartları, borsalardaki hareketler ve TMO yetkililerinin görüşleri dikkate alınarak yapılan çalışma sonucunda; depolanacak fındığın levant kalite tombul fındık olarak 50.1 ve üzeri randıman 1. kalite arası randıman 2. kalite arası randıman 3. kalite arası randıman 4. kalite arası randıman 5. kalite olmak üzere toplam 5 sınıf olarak ayrı ayrı depolarda depolanacağı 3. Depoda verilecek sınıflandırma hizmeti için kurulacak laboratuarda fiziksel ve kimyasal analiz yapılacağı, analizin mudi başına depoya ürün girerken ve çıkarken ayrı ayrı yapılacağı 4. Kalite sınıflarının ayrı depolarda depolanmakta, 5 ayrı kalite için toplam 5 deponun olacağı, her depo kapasitesinin ton olacağı ve de toplamda 5 x = tonluk bir depolamanın yapılabilmektedir, 5. Gıda Tarım v e H a yv a n c ı l ı k Bakanlığı Teşkilatının kırsal ve bölgesel kalkınma programlarını ilçelerde etkin uyguladığı ve çiftçi bilinçlendirme çalışmalarını yakından takip ettiği, TMO nun bölgede bilgilendirme konusunda oldukça etkin olduğu düşüncesiyle yıllar itibariyle doluluk oranlarının değişmeyeceği, varsayılmaktadır. 59

60 Hizmet Satış Fiyatları ve Koşulları Tesiste temel olarak depo kira gelirleri, tartı-boşaltma-yükleme gelirleri, analiz gelirleri elde edileceği öngörülmüştür. Lisanslı depoya ürününü teslim ederek ürün senedi alanların, ürünlerini depodan çekmeden yapacakları satışlardan %2 oranındaki zirai stopaj kesintisi yapılmamaktadır. Ürün senetlerinin satışından doğan kazançlar tarihine kadar gelir ve kurumlar vergisinden muaftır. Bahsi geçen vergi avantajlarından faydalanmak isteyen ürün sahiplerinin ürününü depoya getireceği varsayılmıştır. Depo kira ücretleri ürün depoya girdiğinde ürün her el değiştirdiğinde yeni sahibi tarafından ödenir. Ürün kimin üzerinde gözüküyor ise üzerinde kaldığı süre kadar kira ücreti Borsa tarafından tahsil edilip 5 gün içerisinde depo işletmecisine ödenmektedir. Yetkili sınıflandırıcı analiz ücretleri işlem yapıldığı anda yaptıran tarafından ödenir. Polatlı Ticaret Borsasının yetkili sınıflandırıcı laboratuarı fiziksel ve kimyasal analiz ücreti araç başına 25 TL olarak uygulanmaktadır. Bu analizler depoya giriş ve çıkışta iki kez yapılmaktadır. Ünye Ticaret Borsasının yetkili sınıflandırıcı laboratuarı fiziksel analiz ücreti 5 tona kadar 30 TL 5 ton üzeri 50 TL olarak uygulanmaktadır. Bu analizler depoya giriş ve çıkışta iki kez yapılmaktadır. Tartım, boşaltma ve yükleme ücreti ise ürün depoya girerken ve çıkarken ürünün o anki sahibi tarafından ödenir. 3.6 Kuruluş Yeri Ordu ili Ünye Fatsa İlçelerini kapsayacak şekilde yapılan Lisanslı Depoculuk İşletmesinin Ünye Fatsa İlçeleri yakınlarında kurulmuştur. Tesis için yapılan çalışma sonunda 24 bin ton kapasite için yaklaşık m2 büyüklüğünde bir alanın gerekli olduğu hesaplanmıştır. Arazi seçimi yapılırken imar durumu ve çekme mesafeleri dikkate alınmıştır. Tesis arsası ana yola yakın olmalı; ancak hasat mevsiminde çok sayıda TIR ve kamyonun 60

61 uzun kuyruklar oluşturacağı göz önüne alınarak ana karayolu üzerinde bulunmamaktadır. Arsanın mevcut veya yapılması planlanan demiryoluna yakın olması, İşletme için avantaj sağlamaktadır. Lisanslı Depoculuk Tesisi için mümkün olduğunca düz bir arazi seçilmiş, yakınında dere veya dere yatağı olmamasına, zemininin gevşek ve zemin suyunun yüksek olmamasına dikkat edilmiştir. Yakın çevrede çimento fabrikası vb. çevre kirliliği yaratan işletme bulunmamaktadır. Ayrıca yapılacak Lisanslı Depoculuk İşletmesi çevreye bir miktar toz yayılmasına neden olacağından seçilecek arazinin mevcut veya planlanan yerleşim yerlerine çok yakın olmamasına dikkat edilmiştir. İlçelerin mesafeleri ve birbirine göre bölgedeki coğrafi konumları dikkate alındığında; karayolu ulaşımının yeterli olduğu, şehrin gelişme yönünün tersine, ki ilerde şehrin içinde kalmayacak bir bölgede, borsaların gelişimi de düşünülerek kuruluş yeri seçimi Yüceler bölgesi olarak belirlenip Yüceler Bölgesinde kurulmuştur. 4. Teknik İnceleme Ve Değerlendirme 4.1. Mevcut Teknolojiler Ürünün depolanacağı depoların özelliği ve tipi ürünün, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini korumasında yardımcı olacak biçimde seçilmektedir Teknoloji Seçimi ve İş Akış Tesiste dikdörtgen tabanlı beton depo yapımı tercih edilmiştir. Tartıya gelen ürünlerden alınan numuneler laboratuara gönderilir. Buradaki ölçümlerle ürünün kalitesi belirlenir. Kalite belirlemesini takiben ürünün depoya kabulü yapılarak, ürün senedi tanzim edilir. Ürünün iş akışı aşağıdaki şekilde verilmektedir. 61

62 Şekil 2: Lisanslı Depoculukta İş Akış Şeması Depolar Ürünlerin değer kaybına uğramadan uzun süre depolandığı betonarme olarak inşa edilmiştir. Depolanan ürünlerin kontrollü bir şekilde giriş ve çıkışı yapılabildiği gibi herhangi durumda örneğin; ilaçlama, havalandırma, temizleme, yağlama, nakil v.b işlerin de kolaylıkla sağlanabildiği tesislerdir. 62