Elazığ İlinde Balık Eti Tüketimi

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 20 (3), , (3), , 2008 Elazığ İlinde Balık Eti Tüketimi Bülent ŞEN*, Özgür CANPOLAT, A. Fuat SEVİM, Feray SÖNMEZ Fırat Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Elazığ *bsen@firat.edu.tr (Geliş/Received: , Kabul/Accepted: ) Özet: Bu anket çalışmasında, Elazığ ilindeki balık eti tüketiminin mevcut durumu ve Elazığ ın Türkiye balık tüketimindeki yeri araştırılmıştır. Elazığ il merkezinde 2004 yılında av yasağının olmadığı 8 ay süresince 164,155 kg deniz balığı ve 45,145 kg tatlı su balığı olmak üzere toplam 209,300 kg balık tüketildiği belirlenmiştir. Bu rakam il merkezi nüfusuna (266,495) oranlandığında kişi başına düşen yıllık balık eti tüketimi kg/yıl olarak ortaya çıkmıştır. Bu rakam Türkiye, AB ve hatta dünya ortalamasının çok altındadır. Elazığ da tüketilen balıkların büyük bir kısmını deniz balıkları oluşturmaktadır. Ailelerin % 60 ı balık fiyatlarının yüksek olduğunu düşünmektedir. Balık tüketen ailelerin yaklaşık % 80 gibi büyük çoğunluğu balık pazarının temiz olmamasından ve balıkların her zaman taze olmadığından şikayet etmektedir. Tüketilen balıkların % 62 si kızartma yöntemiyle yenmektedir. Buğulama ise en az tercih edilen (% 2) tüketim şeklidir. Anahtar Kelimeler: Balık eti tüketimi, Elazığ, Türkiye The Evaluation of Fish Consumption in Elazığ Abstract: In this study, present situation of fish consumption in Elazığ was investigated. A total of 164,155 kg of sea fish and 45,145 kg of freshwater fish with a grand total of 209,300 kg fish were determined to have been consumed in Elazığ according to the statements of fish shops in Taking the population of Elazığ (266,495) into consideration in 2004, the fish consumption in Elazığ was estimated as 0,785 kg per capita per year. This amount is quite low compared to those determined for Türkiye, European Union countries and also world consumption. Sea fishes constitute the major part of fish consumption in Elazığ. The majority of people complain about high fish prices whilst others state that they are not happy with the cleanness and hygiene of the fish market. Most people prefer frying to other cooking ways. Key Words: Fish consumption, Elazığ, Türkiye 1. Giriş Hızla artan nüfusa paralel olarak, insanoğlunun besin ihtiyacı da artmaktadır. Günümüz insanı besin ihtiyacını gidermek ve beslenme sorunlarını en alt düzeye indirmek için yeryüzündeki karasal kaynaklardan en üst düzeyde yararlanmaya çalışmaktadır. Bu amaç doğrultusunda insanoğlu mevcut bütün teknolojik olanakları kullanmakta ve yeni teknolojiler geliştirmektedir. Bütün bu çalışmalara rağmen, karasal kaynaklar hızla artış gösteren nüfusun besin ihtiyacını karşılama konusunda gittikçe yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle, insanoğlu yaşamını sürdürebilmek için alternatif besin kaynakları aramak ve bulmak zorundadır. Bu durumda akla ilk gelen alternatif besin kaynakları yüzey su kaynaklarıdır. Dünyamızın yaklaşık % 75 i sularla kaplı olup, bu su kaynakları organizmalar açısından oldukça zengindir. Bu nedenle su kaynakları dünyanın artan besin ihtiyacını karşılamak için oldukça önemli bir potansiyele sahiptir. Su ürünlerinin besin değerinin fazla, sindiriminin kolay ve insanların dengeli beslenmesinde etkili besin olmaları nedeniyle insanların kaliteli besin ihtiyacının bir kısmının su ürünlerinden karşılanmasını daha da önemli kılmaktadır [1]. Ülkemizde ve yurt dışında, balık etinin besin değeri ve insan sağlığı açısından yararı ve önemi ile ilgili olarak birçok araştırma yapılmıştır [1-6]. Yetişkinlik döneminde ortaya çıkan birçok hastalığın, gelişme çağındaki yetersiz beslenmeden kaynaklandığı artık iyi bilinen bir gerçektir [1]. Gerçekten balık etinin insan sağlığı açısından pek çok yararı bulunmaktadır. Vücudumuz, çok besleyici olan balık etinin % 90'ını kullanabilmektedir. Ayrıca, balık eti, kırmızı ete oranla yok denecek kadar az yağ

2 B. Şen, Ö. Canpolat, A.F. Sevim, F. Sönmez içermektedir. Balık eti, vücut direncinin artmasını sağladığı gibi, içerdiği yüksek orandaki kalsiyum, fosfor ve iyot ile vücudun mineral dengesinin korunmasına da yardımcı olmaktadır. Vücudun kış mevsiminde daha da artan A, B1, B2 ve D vitamini ihtiyacını da balık tüketimi ile karşılamak mümkündür. Balık etinin protein değeri, içinde bulunan aminoasit oranının fazlalığı nedeniyle diğer protein içeren gıdalardan çok daha fazladır [1]. Bu nedenle ülkemizde yeterince yaygın olmayan, buna karşılık kırmızı ete oranla pek çok eşdeğer ve/veya üstün özelliğe sahip olan balık eti tüketiminin yaygınlaştırılması insanlarımızın dengeli beslenmesi açısından önemli görünmektedir. Bununla birlikte, ülkemizin çeşitli bölgeleri arasında balık eti tüketimi hususunda önemli farklılıklar söz konusudur [7, 8]. Bu nedenle balık eti tüketiminin bölgelerimize ve/veya şehirlerimize göre mevcut durumunun ortaya çıkarılması, balık eti tüketiminin yaygınlaştırılmasıyla ilgili çalışmalar arasında önemli yer tutmaktadır. Elazığ ili üç tarafı göllerle çevrili bir yarım ada durumunda olup, bu sularda yapılan avcılık ve yetiştiricilikten kayda değer miktarda balık üretimi gerçekleştirilmektedir. Tatlı su balıklarının yanı sıra Karadeniz ve Marmara Denizi nden avlanan deniz balıkları da pazarda satışa sunulmaktadır. İl merkezindeki balık pazarında genellikle beş çeşit tatlı su balığı (aynalı sazan, alabalık, siraz, akbalık, kefal), on çeşide kadar deniz balığı (hamsi, istavrit, çinekop, levrek, lüfer, çipura, palamut, barbunya, mezgit) satılmaktadır. Bu çalışmada, Elazığ ilindeki balık eti tüketiminin mevcut durumu, balık pazarına giren ve satılan balık miktarları ve Elazığ ın Türkiye balık tüketimindeki yeri araştırılmıştır. 2. Materyal ve Metot Bu çalışma, 2004 yılında Elazığ il merkezinde balık tüketimiyle ilgili olarak yürütülen bir anket çalışmasıdır. Çalışmanın bulguları, Elazığ il merkezinde balık satışı yapan iş yerlerinin beyanlarına ve il merkezinde rastlantısal yöntemle seçilen ilköğretim ve liselerdeki toplam 1000 öğrencinin aileleriyle yapılan anket çalışmaları sonucunda ortaya çıkan bilgilere dayanmaktadır. Anket formları Milli Eğitim Bakanlığı nın izniyle gelir seviyesi % birbirinden farklı olan semtlerdeki ilk ve orta öğretim okullarındaki öğrencilere dağıtılmış ve formları aileleriyle birlikte doldurmaları rica edilmiştir. 3. Bulgular Balık satışı yapan iş yerlerinin beyanlarına göre, Elazığ il merkezinde balık satışlarının yapıldığı marketler tarafından av yasağının olmadığı 8 ay süresince 164,155 kg deniz balığı ve 45,145 kg tatlı su balığı olmak üzere toplam 209,300 kg balığın tüketime sunulduğu belirlenmiştir. Bu durumda kişi başına düşen miktar 209,300 kg/266,495 kişi oranından kg kişi/yıl olarak ortaya çıkmıştır. Makalede Elazığ il merkezinde ankete katılan katılımcıların ifadelerine bağlı olarak, balık eti tüketimi, tüketim şekilleri, balık tercihleri ve balığı nerede yemeyi tercih ettikleri gibi hususlar ayrı başlıklar halinde ele alınmıştır. Ailelerin Aylık Et Tüketimi Ailelerin aylık et (kırmızı et, tavuk eti ve balık eti) tüketim miktarları anket formlarında 0-500, , ve 1500 g dan fazla et tüketenler olarak gruplandırılmıştır. Anket sonuçlarına göre, bir ayda g et tüketen aileler arasında en fazla balık eti tüketilirken (% 74), bunu kırmızı et (% 69) ve tavuk eti (% 49) tüketenler izlemiştir (Şekil 1). Bir ay içerisinde 500 g dan daha fazla et tüketen gruplar arasında ise en fazla tavuk etinin tüketildiği ortaya çıkmıştır. Tavuk etinin balık etine göre tercih nedenleri arasında ucuz olması ve balıktaki gibi temizleme işleminin bulunmaması düşünülebilir Kırmızı et Tavuk eti Balık eti g g g >1500 g Şekil 1. Kişilerin aylık et tüketim oranları. Ailelerin Balık Tercihi Araştırma kapsamına alınan ailelerin % 7 sinin hiç balık tüketmediği, % 33 ünün yalnız tatlı su balığı, % 16 sının yalnız deniz balığı, % 434

3 Elazığ İlinde Balık Eti Tüketimi 44 ünün ise her iki grup balığı tercih ettiği belirlenmiştir (Şekil 2). Tatlı su balıklarının gerek yetiştiricilik gerekse avcılık yoluyla il sınırları içerisinde Elazığ halkına taze olarak sunulması tatlı su balıklarının tercih edilmesinin nedenlerinden biri olarak kabul edilebilir. (Şekil 4). Bunu % 19 ile ızgara, % 6 lık tüketim oranı ile ızgara- kızartma ve yine % 6 lık oranla buğulama-kızartma pişirme yönteminin izlediği ortaya çıkmıştır. Yalnızca buğulama yöntemini tercih edenler ise % 2 gibi düşük bir oranda kalmıştır. Tatlısu balıkları Deniz balıkları Her ikisi Hiçbiri % 7 % 33 Kızartma Izgara ve kızartma Buğulama ve kızartma Buğulama ve ızgara Izgarra Izgara, buğulama ve kızartma Buğulama % 6 % 6 % 4 % 2 % 2 % 44 % 16 % 19 % 61 Şekil 2. Ailelerin balık tercih oranları Tatlı Su Balığı Tüketimi Elazığ il sınırları içinde alabalık yetiştiricilik yoluyla, alabalık dışında kalan tatlı su balıkları ise avcılık yoluyla elde edilmektedir. Anket sonucunda ilimizde, % 45 gibi büyük bir oranla alabalığın, avcılığı yapılan tatlı su balıklarından daha fazla tüketildiği tespit edilmiştir (Şekil 3). Alabalığı % 25 oranla aynalı sazan tüketimi takip etmiştir. Diğer sazangillerin tüketiminin de azımsanmayacak oranlarda (% 30) olduğu belirlenmiştir. Alabalık Alabalık ve aynalı sazan Alabalık, aynalı sazan ve cero Hiçbiri %3 %2 %7 %6 Aynalı sazan Sarı balık Aynalı sazan ve cero %45 Şekil 4. Balığın tüketim şekli oranları. Ailelerin Balık Etinin Besleyici Özellikleri Hakkında Bilgisi Ankete katılan ailelerin % 59 u balık etinin besleyici yönünü bildiğini, % 41 i ise bilmediğini belirtmişlerdir (Şekil 5). Ankete katılanların bir kısmı balığın besleyici yönünün çeşitli iletişim vasıtalarıyla anlatılmasını istemişlerdir. % 41 Evet Hayır % 59 %12 %25 Şekil 5. Kişilerin balık etinin besleyici özelliğini bilme oranları. Şekil 3. Elazığ il merkezinde türlere göre tatlı su balığı tüketim oranları. Balığın Tüketim Şekli Anket sonuçlarına göre, Elazığ il merkezinde, balığın daha çok kızartma yöntemiyle (% 61) tüketildiği belirlenmiştir 435 Ailelerin Balığı Nerede Yemeyi Tercih Ettikleri Anket sonuçlarına göre, her ay belli miktarda balık tüketen ailelerin büyük bir kısmının (% 49) sadece evinde balık yemeyi tercih ettiği, evde ve piknikte balık yemeyi tercih

4 B. Şen, Ö. Canpolat, A.F. Sevim, F. Sönmez eden ailelerin (% 20) ise ikinci sırada yer aldığı tespit edilmiştir (Şekil 6). Bunun yanı sıra bazı ailelerin sadece lokantada (% 10) ve sadece piknikte (% 18) balık yemeyi tercih ettikleri belirlenmiştir. % 16 Evde Evde ve piknikte Piknikte Lokantada Evde ve lokantada Hepsi % 10 % 20 % 4 % 2 % 48 Şekil 6. Kişilerin balığı nerede yemeyi tercih ettiklerinin oranları. Ailelerin Balık Pazarı Hakkındaki Şikayetleri Elazığ ilindeki ailelerin büyük çoğunluğu (% 37) balık pazarının yeterince temiz olmamasından şikayet etmektedir (Şekil 7). Balıkların taze olmadığını ifade eden aile sayısı da azımsanmayacak oranda (% 26) dır. Az oranda da olsa, arzu ettikleri balık çeşitlerinin balık pazarına gelmemesi ve balıkçıların hizmet anlayışlarındaki eksiklikte ailelerin şikayet ettikleri hususlar arasında yer almaktadır. Temiz olmaması Balıkların taze olmamaları Temiz olmaması ve balıkların taze olmamaları Balıkçıların davranışları Balıkçıların davranışları ve balıkların taze olmamaları Temiz olmaması ve balıkçıların davranışları Balıkların taze olmamaları, balıkçıların davranışları ve istenilen balığın pazara gelmemesi Balıkların taze olmaması ve istenilen balığın pazara gelmemesi % 14 % 8 % 6 % 5 % 26 % 2 % 2 % 37 Şekil 7. Kişilerin balık pazarı hakkındaki şikayet ettikleri hususlar. 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Elazığ il merkezinde 2004 yılında 164,155 kg deniz balığı ve 45,145 kg tatlı su balığı olmak üzere toplam 209,300 kg balık eti tüketildiği belirlenmiştir. Bu rakam il merkezi nüfusuna 436 (266,495) oranlandığında kişi başına düşen yıllık balık eti tüketimi kg (785 g) olarak ortaya çıkmıştır. Ülkemizin çeşitli bölgeleri arasında balık eti tüketimi hususunda önemli farklılıklar olduğu yapılan anket çalışmalarıyla ortaya konulmuştur. Çolakoğlu ve diğ. [7] Çanakkale ilinde su ürünleri tüketimi ile ilgili olarak 680 bireyle yaptıkları anket çalışması sonucunda kişi başına düşen yıllık balık eti tüketimini 18 kg olarak belirlemişlerdir. Elbek ve diğ. [8] İzmir ilinde su ürünleri tüketimine yönelik olarak kıyı kesimi (28 birey), karasal (108 birey) ve kent içinde (264 birey) toplam 400 bireyle yaptıkları anket çalışması sonucunda, kişi başına düşen yıllık balık eti tüketimini kıyı kesiminde kg, karasal kesimde 13,92 kg, kent içinde 33,75 kg ve genel ortalamayı 28,43 kg olarak tespit etmişlerdir. Çanakkale ve İzmir illerinde yapılan anket sonucunda elde edilen değerler göz önüne alındığında, Elazığ ilinde kişi başına düşen yıllık balık eti tüketiminin çok az olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Çanakkale ve İzmir illerinin deniz kıyısında yer aldıkları dikkate alınırsa, bu illerde kişi başına düşen yıllık balık eti tüketiminin fazla olması normal bir sonuç olarak değerlendirilmelidir. Gerçekten deniz kıyısında yer alan yerleşim bölgelerinde balık eti sofra kültüründe geniş bir yer bulmaktadır. Buna karşılık Elazığ gibi denize kıyısı bulunmayan yerleşim yerlerinde balık eti sofra kültüründe fazla yer almadığından, bu bölgelerde kişi başına düşen yıllık balık eti tüketimi genellikle kıyı bölgelere oranla çok daha az olmaktadır. Elazığ ilinde kişi başına düşen yıllık balık eti tüketim rakamları Türkiye ve dünya ortalamasının çok altındadır. Dünya ortalaması 7,6 kg/yıl iken [9], Türkiye de kişi başına balık eti tüketimi 8 kg/yıl olarak belirlenmiştir [10]. AB ülkelerinde ve ABD nde kişi başına balık eti tüketimi sırasıyla 19 kg kişi/yıl ve 28 kg kişi/ yıl olurken, bu miktar Japonya gibi gelişmiş ülkelerde 65,2 kg kişi/yıl, gelişmekte olan ülkelerde (ör: Meksika, Arjantin) ise 13,8 kg kişi/yıl dır [11]. Bununla birlikte, bu ortalamaların çok üstünde olan ülkeler de bulunmaktadır. Kişi başına balık eti tüketimi Japonya da 70,6 kg/yıl, İzlanda da ise 91 kg/yıl olarak tespit edilmiştir [11]. Bu tüketim rakamlarıyla karşılaştırıldığında Elazığ da kişi başına düşen yıllık balık eti tüketiminin yok denecek kadar az olduğu ortaya çıkmaktadır.

5 Elazığ İlinde Balık Eti Tüketimi Yapılan anket sonucunda; Elazığ il merkezinde aylık 500 g a kadar balık eti tüketen aile sayısı, ankete katılanların tamamının % 75 ini, hiç balık eti tüketmeyen aileler ise % 7 lik bir kısmı oluşturmuştur. Türkiye ortalaması olan yılda 8 kg balık eti tüketen aileler, ankete katılanlar arasında % 4 lük gibi küçük bir kısmı teşkil etmiştir. Elazığ il merkezinde balık eti tüketiminin bu kadar düşük olması üzüntü ve endişe vericidir. Bunun nedenlerinin mutlaka araştırılması ve gerekli tedbirlerin alınması gerekmektedir. Elazığ da balık eti tüketiminin az olmasının nedenleri arasında, ekonomik olumsuzluklar ve balığın Elazığ sofra kültüründe fazla bir yere sahip olmaması ön plana çıkmıştır. Elazığ da tüketilen balıkların büyük bir kısmını deniz balıkları oluşturmaktadır. Ankete katılanların % 60 ı balık fiyatlarının pahalı olduğunu ifade ederken, % 80 gibi büyük bir çoğunluk balık pazarının temiz ve balıkların her zaman taze olmamasından şikayet etmektedirler. Elazığ il merkezinde balıkların % 62 si kızartma yöntemiyle yenmektedir. Buğulama ise en az tercih edilen (% 2) tüketim şeklidir. Elazığ il merkezinde balık eti tüketiminin Türkiye ve AB ortalamasının çok altında çıkması, bölge insanının balık etinin yararları ve tüketimi hususunda henüz yeterli bir bilince sahip olmadığına da dikkat çekmektedir. Gerçekten, örneklemi oluşturan ailelerin bir kısmı balığın besleyici yönünü bildiğini ifade ederken, anket formlarında balığın besleyici yönünün anlatılmasını isteyenlerin çoğunlukta olduğu belirlenmiştir. Dolayısıyla, ilimizde okullardan başlamak üzere toplumun her kesiminde balık eti tüketiminin artırılmasına yönelik gerekli bilgilendirme ve teşvik çalışmalarına bir an önce başlanılması yararlı olacaktır. recommended dietary intakes for omega-6 and omega-3 fatty acids. Food Rev. Int., 16(1), Rafflenbeul, W. (2001). Fish for a healthy heart. Eur. J. Lipid Sci. Technol. 103, Sheeshka, J E., Murkin, E. (2002). Nutritional aspects of fish compared with other protein sources. Comments on Toxicology, 8, Çolakoğlu, F.A., İşmen, A., Özen, Ö., Çakır, F., Yığın, Ç. ve Ormancı, H.B. (2006). Çanakkale İlindeki Su ürünleri Tüketim Davranışlarının Değerlendirilmesi. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, 23,(1/3), Elbek, A.G., Emiroğlu (İşgören), D.ve Saygı, H. (1999). İzmir İlinde Su Ürünleri Tüketimi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No: 57, Bornova, İzmir.36s. 9. FAO, (2004). Food Agriculture Organization. 10. DİE, (2004). Devlet İstatistik Enstitüsü Su Ürünleri İstatistikleri. 11.Alpbaz, A. (2005). Su Ürünleri Yetiştiriciliği. Alp Yayınevi, İzmir.549s. KAYNAKLAR 1. vesagliketkilesimihtb.pdf 2. Özkan, Y., Koca, S.S. (2006). The efficiency of omega-3 fatty acid (fish oil) in hyperlipidemia treatment (in Turkish). Fırat Tıp Dergisi 11(1), Turan, H., Kaya, Y. ve Sönmez, G. (2006). Balık Etinin Besin Değeri ve İnsan Sağlığındaki Yeri E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, 23,(1/3), Artemis, P.S., Alexander, L. and Norman, S. (2000). Workshop on the essentiality of and 437