PLANLANMIŞ DAVRANIŞ TEORİSİ ÇERÇEVESİNDE GELİŞTİRİLEN SU TASARRUFU DAVRANIŞI ANKETİ

Transkript

1 PLANLANMIŞ DAVRANIŞ TEORİSİ ÇERÇEVESİNDE GELİŞTİRİLEN SU TASARRUFU DAVRANIŞI ANKETİ Sevilay DERVİŞOĞLU 1 Dilek Sultan KILIÇ 1 1 Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Ortaöğretim Fen ve Matematik Alanlar Eğitimi Bölümü Özet Bu çalışmada ortaöğretim öğrencilerinin su tasarrufu davranışlarını incelemek amacıyla geliştirilen anket tanıtılmıştır. Çalışma 258 ortaöğretim öğrencisi ile yapılmıştır. Anketin geliştirilmesinde davranışı açıklayan sosyopsikolojik bir kuram olan Planlanmış Davranış Teorisi (PDT; Ajzen, 2005) temel alınmıştır. Anket, demografik bilgilerin sorulduğu giriş kısmından ve PDT nin ana bileşenleri olan Davranış (9 madde), Davranış Niyeti (3 madde), Davranışa Yönelik Tutum (4 madde), Öznel Norm (3 madde) ve Algılanan Davranış Kontrolü (3 madde) Ölçekleri nden ve alt bileşenler olan Davranış İnançları (11 madde), Normatif İnançlar (9 madde) ve Kontrol İnançları (4 madde) Ölçekleri nden oluşmaktadır. Tamamı 5 li likert tipinde olan ölçeklerin geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. PDT nin ana bileşenleri olan Davranış, Davranış Niyeti, Davranış Yönelik Tutum, Öznel Norm ve Algılanan Davranış Kontrolü için Cronbach-alfa değerleri sırasıyla.88,.79,.77,.68 ve.63 olarak hesaplanmıştır. Alt bileşenler olan Davranış İnançları, Normatif İnançlar ve Kontrol İnançları Ölçekleri için hesaplanan Cronbach-alfa değerleri ise sırasıyla.91,.92,.72 dir. Anahtar Kelimeler: Su tasarrufu, Planlanmış Davranış Teorisi, ortaöğretim öğrencileri 1. GİRİŞ Su, çevre sağlığı ile doğrudan ilişkilidir. Çünkü ekosistemlerin devamlılığını ve içerisinde yaşayan canlıların hayatta kalmasını sağlamaktadır. Buna karşılık ekosistemler de su kalitesinin korunmasına hizmet etmektedir (Rosegrant, Cai ve Cline, 2003). Suyu korunmanın çevre açısından önemi geç fark edilmekle birlikte, su kıtlığının 21. yüzyılın en önemli küresel çevre problemlerinden birisi olacağı yönündeki görüşler uzun süredir gündemdedir (Saeijs ve Van Berkel, 1995; Rosegrant, Cai ve Cline, 2003). Günümüzde hızlı nüfus artışı, yanlış arazi kullanımı ve şehirleşme gibi unsurlar su kaynakları üzerinde baskı yaratmakta ve bu tehdit küresel ısınmanın da etkisi ile daha da artmaktadır (Bates, Kundzewicz, Wu ve Palutikof, 2008). Su azlığı çeken bir ülke olan Türkiye de benzer nedenlerle gelecekte su fakiri olma tehlikesi altındadır (Aksay, Ketenoğlu ve Kurt, 2005; Karadağ, 2008). Dolayısıyla su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı Türkiye için son derece önemli bir konudur. Su ile ilgili çevre problemlerinin çözümünde eğitim önemli bir yer tutmaktadır. Su eğitiminin amacı, insanlara su bilinci ve suyu dikkatli kullanma alışkanlığı kazandırmaktadır (Ergin, 2008). Araştırmalar okulda verilen su eğitiminin öğrencilerin su tasarrufu konusundaki bilgilerini ve bilinçli su tüketimi davranışlarını artırdığını göstermiştir (Middlestadt vd., 2001). Su tasarrufu davranışının ve davranışı etkileyen faktörlerin detaylı olarak incelenmesinin, davranışın eğitiminde önemli ölçüde yarar sağlayacağı düşünülmektedir. Bundan yola çıkılarak söz konusu çalışmada su tasarrufu davranışı, davranışı açıklayan sosyopsikolojik bir kuram olan Planlanmış Davranış Teorisi (PDT; Ajzen, 2005) çerçevesinde ele alınmıştır. PDT, bireylerin davranışlarının birtakım faktörlerin kontrolünde olduğunu, belirli nedenlerden kaynaklandığını ve planlanmış bir şekilde gerçekleştiğini öne sürmektedir. Bu teoriye göre, bir davranışın gerçekleşebilmesi için öncelikle o davranışa yönelik niyetin oluşması gerekmektedir. Davranışa yönelik niyet ne kadar güçlü ise davranışın ortaya çıkma olasılığı da o kadar fazladır (Frey, Stahlberg ve Gollwitzer, 1993). Davranış niyeti, 3 değişkenin (davranışa yönelik tutum, öznel norm, algılanan davranış kontrolü) etkisi ile şekillenmektedir (Ajzen, 2005; Ajzen ve Fishbein, 1980; Bamberg ve Schmidt, 1993; 1994). Davranışa yönelik tutum, davranışı gösterecek olan kişinin söz konusu davranışı iyi ya da kötü olarak değerlendirmesidir. Öznel norm, kişinin bir davranışı gerçekleştirmeye /gerçekleştirmemeye yönelik algıladığı sosyal baskıyı ifade etmektedir. Algılanan davranış kontrolü, kişinin bir davranışı gerçekleştirmeyi ne derece kolay ya da zor bulduğunu ifade etmektedir. Teorinin ilk kısmını oluşturan ana bileşenler olan bu değişkenlerin

2 davranışa etkisi, kişiye ve davranışın niteliğine göre değişiklik göstermektedir. Teorinin ikinci kısmı inançlar boyutlarından (davranış inançları, normatif inançlar, kontrol inançları) oluşmaktadır. Tutum, öznel norm ve algılanan davranış kontrolünün bilişsel ve duyuşsal temelleri olan inançlar, PDT de merkezi bir rol oynamaktadır. Duygu, kişilik özellikleri, zekâ, değer, yaş, cinsiyet, eğitim, bilgi, deneyim, ırk, gelir düzeyi gibi değişkenler inançların oluşumunda belirleyici olmaktadır (Ajzen, 2005). İnanç boyutları PDT nin aynı zamanda bir Beklenti-Değer Teorisi olduğunu göstermektedir (Frey, Stahlberg ve Gollwitzer, 1993). İnançlar boyutlarındaki değişkenler 2 alt boyuttan (beklenti ve değer) oluşmakta ve bunlara verilen cevapların çarpımı ile değerlendirilmektedir (Ajzen, 2002; Ajzen ve Fishbein, 2008; Gagne ve Godin, 2000). Tutumu açıklayan davranış inançları, bireyin davranışın sonuçlarına ilişkin varsayımları ve bu olası sonuçları nasıl değerlendirdiği dikkate alınarak belirlenir. Öznel normu açıklayan normatif inançlar, birey için önemli olan kişilerin bireyden beklentilerinin ve bireyin bu beklentileri karşılama isteğinin çarpımıdır. Algılanan davranış kontrolünü açıklayan kontrol inançları, bireyin bir davranışı gerçekleştirebilmesi için içsel (yetenek, bilgi v.s.) ve dışsal (para, zaman v.s.) yeterliklerine ve bu yeterliklerin davranışı kolaylaştıracağına ya da zorlaştıracağına yönelik düşüncelerine göre belirlenir. Analizler için inançlar kısmındaki maddelere verilen cevapların karşılığı olan rakamlar çarpılarak araştırmada kullanılacak asıl değerler elde edilmiştir. 2. YÖNTEM 2.1. Araştırma Örneklemi Araştırmanın örneklemini eğitim-öğretim yılında Erzincan ve İstanbul daki ortaöğretim kurumlarında öğrenim gören 258 öğrenci oluşturmuştur. Örneklemin %32 si kız, %68 i ise erkek öğrencidir. Öğrencilerin %42 si Erzincan da, %58 i İstanbul da öğrenim görmektedir Veri Analizi Veriler açımlayıcı faktör analizleri ile incelenmiştir. Verilerin faktör analizi için uygunluğuna Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) değerinin.60 dan yüksek olmasına ve Barlett testinin anlamlı çıkmasına bakılarak karar verilmiştir. Faktör sayısının belirlenmesinde öz değer istatistiği 1 den büyük olan faktörler anlamlı olarak değerlendirilmiştir. Çizgi (scree plot) grafiğinin yatay şekil aldığı noktaya kadar olan faktörler elde edilecek maksimum faktör sayısı olarak kabul edilmiştir. Ayrıca bir maddenin ölçekte yer almasına karar verirken madde faktör yük değerinin.45 ve daha yüksek olması, ortak varyans değerlerinin ise.30 ve üzerinde olması gerektiği yönündeki bilgilere önem verilmiştir. 3. BULGULAR Su tasarrufu konusundaki alan yazın ve Planlanmış Davranış Teorisi yönergeleri izlenerek oluşturulan Su Tasarrufu Davranış Anketi, bilgilerin sorulduğu giriş kısmından ve 5 li likert tipinde 8 ölçekten oluşmaktadır: Davranış (9 madde), Davranış Niyeti (3 madde), Davranışa Yönelik Tutum (4 madde), Öznel Norm (3 madde) ve Algılanan Davranış Kontrolü (3 madde), Davranış İnançları (11 madde), Normatif İnançlar (9 madde) ve Kontrol İnançları (4 madde). Tablo 1 de her ölçek için geliştirilen maddelere birer örnek verilmiştir.

3 Tablo1: Su Tasarrufu Davranış Anketi- Örnek Maddeler Davranış Davranış Niyeti PDT Boyutu Davranış Yönelik Tutum Öznel Norm Algılanan Davranış Kontrolü Davranış İnançları (Davranışın Sonucu X Sonucun Değerlendirilmesi) Normatif İnançlar (Beklentiler X Beklentilerin Birey İçin Önemi) Kontrol İnançları (Algılanan Koşullar X Koşulların Kolaylaştırıcı Etkisi) Örnek Madde Su tasarrufunda bulunmak için elimden geleni yapıyorum. Önümüzdeki aylarda su tasarrufu yapmaya çalışacağım. Su tasarrufu yararlıdır. Görüşlerine önem verdiğim kişiler/kurumlar su tasarrufu yapmamı beklerler. İstediğim zaman kolaylıkla su tasarrufu yapabilirim. (Su tasarrufu yaparsam doğal su kaynaklarını korumu olurum) X (Doğal su kaynaklarını korumak benim için önemlidir) (Öğretmenler su tasarrufu yapmamı beklerler) X (Öğretmenlerin bu konudaki beklentileri benim için önemlidir) (Nasıl su tasarrufu yapacağımı biliyorum) X (Nasıl su tasarrufu yapacağımı bilmek su tasarrufu yapmamı kolaylaştırır) Anketin yapı geçerliği açımlayıcı faktör analizi ile incelenmiştir. Verilerin faktör analizine uygunluğu, Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) örneklem uygunluğu testi ve Bartlett in küresellik testi ile kontrol edilmiştir. Ölçekler için elde edilen KMO değerleri.63 ile.93 arasında değişmektedir. Bartlett in küresellik testinin anlamlılık seviyesi tüm ölçekler için (p<0.05) olarak bulunmuştur. Bu sonuçlar verilerin faktör analizine uygun olduğunu göstermiştir. Faktör analizleri sonucunda ölçeklerin tümü öz değeri 1 in üzerinde olan tek faktörlü bir yapı göstermiştir. Ölçeklerin tek boyutta açıkladıkları toplam varyans oranları Davranış için %54, Davranış Niyeti için %70, Tutum için %59, Öznel Norm için %61, Algılanan Davranış Kontrolü için %58, Davranış İnançları için %54, Normatif İnançlar için %60, Kontrol İnançları için %54 tür. Tüm ölçeklerdeki madde faktör yüklerinin minimum.53, maksimum.88 olduğu belirlenmiştir. Faktör analizi yapılarak son hali verilen PDT bileşenlerinin güvenirlik düzeyleri Cronbach-alfa iç tutarlılık katsayısı ile hesaplanmıştır. PDT nin ana bileşenleri olan Davranış, Davranış Niyeti, Davranış Yönelik Tutum, Öznel Norm ve Algılanan Davranış Kontrolü için Cronbach-alfa değerleri sırasıyla.88,.79,.77,.68 ve.63 olarak hesaplanmıştır. Alt bileşenler olan Davranış İnançları, Normatif İnançlar ve Kontrol İnançları Ölçekleri için hesaplanan Cronbach-alfa değerleri ise sırasıyla.91,.92,.72 dir (Tablo 2). Tablo2: Su Tasarrufu Davranış Anketi Faktör Analizi Sonuçları PDT Boyutu Madde Sayısı KMO Açıklanan Varyans Yüzdesi Faktör Yükü Aralığı Cronbach Alfa Davranış 9.91 % Davranış Niyeti 3.67 % Davranışa Yönelik Tutum 4.75 % Öznel Norm 3.66 % Algılanan Davranış Kontrolü 3.63 % Davranış İnançları % Normatif İnançlar 9.91 % Kontrol İnançları 4.72 %

4 TARTIŞMA Bu çalışmanın sonuçları, elde edilen anketin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olarak kullanılabileceği fikrini desteklemektedir. Su tasarrufu daha öce farklı araştırmacılar tarafından (Lam, S. P, 1999; 2006; Spinks, Fielding, Russel, Mankad ve Price, 2011) yetişkinleri de kapsayan farklı örneklemlerle PDT çevresinde incelenmiştir. Bu çalışmada geliştirilen ölçek ise, özellikle ortaöğretim düzeyindeki öğrencilerin su tasarrufu davranışları ile ilgili araştırma yapmak isteyen alan uzmanlar için alan yazına kazandırılmıştır. Anketin daha büyük ve farklı örneklemlere uygulanarak farklı değişkenlerin su tasarrufu davranışı üzerindeki etkisinin araştırılması planlanmaktadır. Böylece çevre eğitiminde öğrencileri su tasarrufuna teşvik edecek eğitim etkinliklerine yönelik önerilerin geliştirilebileceği ve öğretim programında bu konuda yapılabilecek düzenlemelere katkı sağlanabileceği düşünülmektedir. KAYNAKÇA Ajzen, I. (2002). Constructing a TPB questionnaire: Conceptual and methodological considerations. (Revised January, 2006). Retrived March 25, 2009 from Ajzen, I. (2005). Attitudes, personality and behavior (2nd. Edition). McGraw- Hill, Milton- Keynes, England: Open University Press. Ajzen, I. ve Fishbein, M. (1980). Understanding attitudes and predicting social behaviour. New Jersey:Prentice-Hall. Ajzen, I. ve Fishbein, F. (2008). Scaling and testing multiplicative combinations in the expectancy-value model of attitudes. Journal of Applied Social Psychology, 38, Aksay, C. S., Ketenoğlu, O. ve Kurt, L. (2005). Küresel Isınma ve İklim Değişikliği. S. Ü. Fen Fakültesi Dergisi, 25, Bamberg, S. ve Schmidt P. (1993). Verkehrsmittelwahl eine Anwendung der Theorie des geplanten Verhaltens. Zeitschrift für Sozialpsychologie, 24, Bamberg, S. ve Schmidt P. (1994). Auto oder Fahrrad? Empirischer Test einer Handlungstheorie zur Erklärung der Verkehrsmittelwahl. Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozial psychologie, Sonderdruck Heft 1, Bates, B., Kundzewicz, Z.W., Wu, S. ve Palutikof, J. (2008). Climate Change and Water: IPCC Technical Report VI, IPCC Secretariat, Geneva. Ergin, Ö. (2008). Su farkındalığı üzerine bir eğitim projesi. TMOOB 2. Su Politikaları Kongresi Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, Frey, D., Stahlberg, D. ve Gollwitzer, P.M. (1993). Einstellung und Verhalten: Die Theorie des überlegten Handelns und die Theorie des geplanten Verhaltens. Frey, D. und Irle, M. (Hrsg.), Kognitive Theorien der Sozialpsychologie (Band I) (s ). Bern:Huber. Gagne, C. ve Godin, G. (2000). The Theory of Planned Behavior: Some measurement ıssues concerning belief-based variables. Journal of Applied Social Psychology, 30, Karadağ, A.A. (2008). Türkiye deki su kaynakları yönetimine ilişkin sorunlar ve çözüm önerileri. TMOOB 2. Su Politikaları Kongresi Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, Lam, S.-P. (1999). Predicting intentions to conserve water from the theory of planned behavior, perceived moral obligation, and perceived water right. Journal of Applied Social Psychology, 29,

5 Lam, S. (2006). Predicting Intention to Save Water: Theory of Planned Behaviour, Response Efficacy, Vulnerability, and Perceived Efficiency of Alternative Solutions. Journal of Applied Social Psychology, 36 (11), Middlestadt, S., Grieser, M., Hernandez, O., Tubaishat, K., Sanchack, J., Southwell, D. ve Schwartz, R. (2001). Turning minds on faucets off: water conservation education in Jordanian schools. The Journal of Environmental Education, 32 (2), Rosegrant, M.W., Cai, X. ve Cline, S. (2003). Will the world run dry? Environment, 45, Saeijs, H. L. ve Van Berkel, M. J. (1995). Global water crisis: the major issue of the 21st century, a growing and explosive problem, Europaen Water Pollution Control, 5(4), Spinks, A., Fielding, K., Russell, S., Mankad, A. ve Price, J. (2011). Water demand management study : baseline survey of household water use (part a). Urban Water Security Research Alliance technical report ; no p.