ÖNSÖZ Bu çalışma 1992 yılları arasındaki on yıllık dönemi kapsayacak şekilde Yedinci ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planları hazırlık çalışmalarını

Transkript

1 TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. KİMYASAL GÜBRE SEKTÖR ARAŞTIRMASI Leyla DOLUN Kd.Uzman SA 214 ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Mart 22 ANKARA

2 ÖNSÖZ Bu çalışma 1992 yılları arasındaki on yıllık dönemi kapsayacak şekilde Yedinci ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planları hazırlık çalışmalarını oluşturan Gübre Sanayii Özel İhtisas Raporlarından yararlanılarak yapılmıştır. Bu raporlarda yer almayan 2 yılına ait veriler ise Gübre Üreticileri Derneği tarafından hazırlanmış yayınlardan derlenmiştir. Tarım sektörü için önemli girdilerden biri olan kimyasal gübre ile ilgili olarak, ülkemizde ve dünyada üretimi ve tüketimine ilişkin bilgiler ve sektörün sorunları çalışmada yer almaktadır.

3 SEKTÖRÜN TANIMI Gübre sanayii ISIC (Uluslararası Standart Sanayii Tasnifi ve Endekslenmesi) içinde İmalat Sektörünün III/d Kimya Sanayii Grubunda yer almaktadır. Gübre sektörüne giren mallar, gübreler ve ara maddeleri olmak üzere ikiye ayrılabilir. Gübreler aynı zamanda gübre ara maddesi olarak da kullanılabilir. Yaygın olarak kullanılan gübrelerin isimleri ve bitki besin maddesi içerikleri Tablo 1 de verilmektedir. TABLO 1Yaygın Olarak Kullanılan Gübreler ve Bitki Besin Maddesi İçerikleri GÜBRE CİNSİ KISA % BİTKİ BESİN MADDESİ İÇERİĞİ ADI %Azot(N) %Fosfor(P2O5) %Potasyum(K2O) Kalsiyum AN26 26 amonyum nitrat Amonyum nitrat AN33 33 Amonyum sülfat AS 21 Üre 46 Triple süper fosfat TSP 45 Diamonyum fosfat DAP Kompoze NPK Potasyum sülfat PS 5 Potasyum nitrat PN Kalsiyum nitrat KN 15 KaynakSekizinci Beş Yıllık kalkınma Planı Gübre sanayii özel ihtisas komisyon raporu (ÖİK)DPT Gübre sektöründe yer alan gübreler ile gübre hammadde ve ara maddelerinin Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numaraları ise Tablo 2 de verilmektedir. 1

4 TABLO 2Gübreler ve Gübre Hammadde ve Ara Maddeleri GTİP Numaraları GTİP No HAMMADDELER,ARA MADDELER ve GÜBRELER Bakırlı demir piritlerikavrulmamış Kükürt Tabii kalsiyum fosfatlar Sülfürik asit Nitrik asit Ortofosforik asitler Saf amonyak Potasyum nitrat 31.1 Hayvansal veya bitkisel gübreler Azotlu mineral veya kimyasal gübreler Üre Amonyum sülfat Amonyum sülfat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları Amonyum nitrat Amonyum nitratın diğer inorganik maddelerle karışımı Sodyum nitrat Kalsiyum nitrat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları Kalsiyum siyanamid Üre ve amonyum nitratın sulu veya amonyak solüsyonu karışımları Diğer Fosfatlı mineral veya kimyasal gübreler Süperfosfatlar Defosforasyon cürufu Diğer Potaslı mineral veya kimyasal gübreler Karnalit, silvit ve diğer ham tabii potasyum tuzları Potasyum klorür Potasyum sülfat Diğer Azot,fosfor ve potasyum gübre elementlerinden iki veya üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler; bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 1 kg ı geçmeyen ambalajlarda olanları Bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 1 kg ı geçmeyen ambalajlarda olanları Azot, fosfor ve potasyum gübre elementlerini üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler Diamonyum hidrojenortofosfat Amonyum hidrojenortofosfat ve amonyum dihidrojenortofosfat ile diamonyum Hidrojenortofosfat karışımları Azot ve fosfor gübre elementlerini ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler; nitrat ve fosfat içerenler Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler; diğer Fosfor ve potasyum gübre elementlerinin ikisini içeren mineral veya kimyasal gübreler Diğer 2

5 Kaynak8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK RaporuDPT SEKTÖRDEKİ KURULUŞLAR Gübre sektöründe ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar,yan ürün olarak gübre veya hammadde /ara madde üreten kuruluşlar ile hammadde ve gübre dağıtıcı ve/ veya pazarlama kuruluşları faaliyet göstermektedir. Ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar Özel sektör kuruluşları 1. Bandırma Gübre Fabrikaları A.Ş (BAGFAŞ) Bandırma Gübre Fabrikaları AŞ (BAGFAŞ) Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre gerçek ve tüzel kişilerden oluşan anonim şirket şeklinde 1969 yılında kuruluş çalışmalarına başlanmış ve ilk tesisleri 1973 yılında üretime geçmiştir yılı itibarıyla sermayesi 2 trilyon TL olan şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı (İMKB de işlem gören )Gerçek kişiler % 75. (Özel) Recep Gençer % 25. (Özel) Tesis BandırmaErdek yolu üzerinde Bandırma ilçesinden 1 km uzaklıkta ve deniz kenarında kurulmuştur. Kapladığı alan 24 5 m 2, açık alan ise m 2 dir.tesiste bulunan ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıda verilmiştir. TSP (%46 P2O5) (485 t/g x 33 g/y) DAP(%18N,%46 P2O5) (5 t/g x 3 g/y) Kompoze gübre(2.2., ) veya ( , 18.46)(5 t/g x 33g/y) AS( %21 N) (659 t/g x 33 g/y) Sülfürik asit (%98) Fosforik Asit (%1 P2O5) Kuruluş kapasitesi 16 t/y 165 t/y 22 t/y t/y 5 t/y 15 t/y 2. Ege Gübre Sanayii AŞ 1974 yılında kuruluş çalışmaları başlayan ve 1978 yılında işletmeye alınan tesisler İzmir ili Foça ilçesine 1 km uzaklıktaki Hayıtlıdere mevkiinde kurulmuştur. Şirket Türk Ticaret Kanunu hükümleri uyarınca kurulmuş özel nitelikli bir anonim şirketir. Şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı Yaşar Holding %49.44 (Özel) Batı Sigorta % 1.63 (Özel) Diğer(İMKB de işlem gören) %48.93 (Özel) 3

6 Sermayesi 2.8 milyar TL olan şirket 21 yılı Mart ayında el değiştirmiştir. Yaşar Holding hisselerini Recep Gençer ve Gençer Holding satın almıştır.şirketin yeni ortaklık yapısı aşağıdadır. Ortaklar Pay oranı Recep Gençer % 2. (Özel) Gençer Holding AŞ % 38,4 (Özel) Diğer (İMKB de işlem gören) % 42,6 (Özel) Tesisin ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıda verilmiştir. Kuruluş kapasitesi MAP( yarı mamul) 128 t/y Kompoze (2.2.) 33 t/y DAP(1.46.) 16 t/y 3. Gübre Fabrikaları T.A.Ş (GÜBRETAŞ) Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri öncülüğünde 1953 yılında kurulmuştur. Şirketin İskenderun ve Yarımca ilçelerinde tesisleri bulunmaktadır yılı itibarıyla şirketin sermayesi 2.5 milyar TL olup ortaklar ve sermaye payları aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri %83.85 (Özel) Türkiye Zirai Donatım Kurumu %.14 (Kamu) Diğer(İMKB de işlem gören) %16.1 (Özel) Gübre Fabrikaları T.A.Ş nin Gübretaş Gübre Pazarlama ve Terminalcilik A.Ş inde %99.99 iştirak payı vardır. i.iskenderun Fabrikası Şirketin İskenderun Sarıseki Kompleksi, İskenderun a 12 km uzaklıkta İskenderunAdana demiryolu ile kıyı şeridi arasında kalan bölgede kurulmuştur. Kapladığı alan m 2 dir. TSP(%4244 P 2 O 5 ) (56t/g x33 g/y) Fosforik Asit (%1 P 2 O 5 ) (23 t/g x 33 g/y) Sülfürik Asit (%1 H 2 SO 4 ) Kuruluş kapasitesi 185 t/y 75 t/y 23 t/y İskenderun Sarıseki gübre fabrikası 1954 yılında 1 t/y NSP gübresi üretecek şekilde kurulmuş ancak daha sonra 1968 yılında yapılan değişiklikle TSP üretmeye başlamıştır ayrıca 197 yılında yapımına başlanan sülfürik asit ve fosforik asit tesisleri 1976 yılında işletmeye alınmıştır. Fabrikada ayrıca Nafta depolama ve transit sevk hattı için 1984 yılında 5 m 3 kapasiteli iki adet yüzer tavanlı tank,2 m 3 /saat kapasiteli pompa istasyonu ve boru hattı inşa edilerek 1985 yılında işletmeye alınmıştır. 4

7 ii.yarımca Fabrikası Yarımca Kompleksi Kocaeli iline 18 km uzaklıkta demiryolu ile kıyı şeridi arasındaki bölgede m 2 lik bir alanda kurulmuştur. Kuruluş kapasitesi Fosforik asit (%1 P 2 O 5 ) 75 t/y (23 t/g x33 g/y) TSP( %4244 P 2 O 5 ) 185 t/y (56 t/g x 33 g/y) Kompoze gübre I(2.2. veya ) 2 t/y (6 t/y x 33 g/y) Kompoze gübre II (2.2. veya ) 3 t/y (99 t/y x 33 g/y) Yarımca fabrikası 1961 yılında 1 t/y NSP üretmek için kurulmuş ancak daha sonra TSP gübresi üretmeye başlamıştır yılında ise Fosforik Asit tesisi işletmeye alınmıştır. NPKI tesisi 1978 yılında, NPKII 1989 yılında üretime geçmiştir. 4.Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.ŞAKGÜBRE Şirket Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre kurulmuş bir anonim şirket olup, 1999 yılı itibarıyla sermayesi 1.2 milyar TL dir. Şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı Tekfen Sanayi Yatırım A.Ş %7.29 (Özel) Türk Tarım Kredi Kooperatifleri %15.1 (Özel) Özelleştirme İdaresi Başkanlığı %14.48 (Kamu) Diğer %.22 (Özel) Şirket ayrıca 1972 yılında işletmeye açılmış olan AKGÜBRE nin 1999 yılı itibarıyla %97.1 lık payına sahiptir. AKGÜBRE ise Bakanlar Kurulunun 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa dayalı olarak 1968 yılında kurulmuştur yılındaki ilk ortakları ve sermaye payları aşağıda verilmiştir. İlk Ortaklar Pay oranı Petrochemical Industries Co.Kuwait %4. (Yabancı ortak) Azot Sanayii T.A.Ş %4. (Özel) Türkiye İş Bankası A.Ş %1. (Özel) Şeker Bankası T.A.Ş %1. (Özel) 1999 yılı itibarıyla ise şirketin 1.65 milyar TL lik sermayesinin % i TOROS Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş nin (Özel), % 2.82 lik kısmı ise İstanbul Gübre Sanayii A.Ş ne (Kamu) aittir. Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş tarafından Sarımazı da, Ceyhan a 28 km, Adana ya 72 km uzaklıkta kurulan tesisin toplam alanı 9 m 2 ve kapalı alanı m 2 dir. 5

8 NPK (2.2.) (1 t/g x 33 g/y) DAP (18.46.) (6 t/g x 33 g/y) NP (2.2.) (1 t/g x 33 g/y) MAP Kuruluş kapasitesi 33 t/y 198 t/y 33 t/y t/y NPK tesisi 1981 yılında, DAP/NP tesisi 1986 yılında üretime geçmiştir.map tesisi ise 1981 yılında ilk önce 132 t/y kapasite ile üretime alınmış 1988 yılında kapasitesi t/y a yükseltilmiştir. Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi AŞ bünyesine geçen AKGÜBRE tesisleri Mersin e yaklaşık 5 km uzaklıkta MersinAdana karayolu ile Akdeniz sahil şeridi arasındaki bölgede toplam m 2 ve kapalı alanı 4 m 2 lik geniş bir alanda kurulmuştur. Tesisler 1972 yılında işletmeye açılmış olup, ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıdadır. Kuruluş Kapasitesi CAN(%26 N) 594 t/y (1 8 t/g x 33 g/y) DAP (18.46.) t/y (45 t/g x 33 g/y) Sülfürik Asit (%98 H 2 SO 4 ) t/y (65 t/g x 33 g/y) Fosforik asit( %1 P 2 O 5 ) 71 t/y (215 t/g x 33 g/y) Nitrik Asit (%1 HNO 3 ) 363 t/y (1 1 t/g x 33 g/y) Kamu sektörü kuruluşları 1.İstanbul Gübre Sanayii A.Ş (İGSAŞ) İGSAŞ 1971 yılında Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre TPAO ve İPRAŞ(Bugünkü adı TÜPRAŞ) tarafından kurulmuştur. Şirket 1984 yılından 1988 yılına kadar Türkiye Gübre Sanayii AŞ () ın bağlı ortaklığı iken 1988 yılındaki Yüksek Planlama Kurulu Kararı ile TPAO nun bağlı ortaklığı durumunu almıştır yılında ise şirketin özelleştirme çalışmalarına başlanmış, ve 21 yılının ilk yarısı itibarıyla 21. milyar TL olan sermayesinin % u Özelleştirme İdaresi Başkanlığına kalan %.2 lık payı ise Petrol Ticaret Limited Şirketi ne geçmiştir. Şirketin özelleştirilmesi için ihaleye çıkılması programı 1999 yılında yaşanan depremde uğradığı hasar nedeniyle ertelenmiştir. Tesis İzmitTütünçiftlik mevkiinde olan İPRAŞ sahası içinde olup,yaklaşık 16 m 2 alanı kaplamaktadır. Tesis 1977 yılında üretime geçmiş, 1985 yılında tamamlanan Rasyonalizasyon ve Enerji Tasarrufu Projesi ile 1 1 t/g amonyak ve 1 7 t/g üre üretecek hale gelmiştir. Tesiste 6

9 Sovyetler Birliği nden alınan doğal gaz kullanılmaktadır, doğal gaza geçişle beraber amonyak üretim kapasitesi 1 15 t/g e çıkmıştır. Ayrıca 1993 yılında 118 t/y kapasiteli kompoze gübre üretim tesisleri işletmeye açılmıştır.tesise ait ana üretim birimlerinin üretim kapasiteleri aşağıdadır. Üretim kapasitesi Amonyak birimi (%1) t/y (1 15 t/g x 33 g/y) Üre (% 46N) 561 t/y (1 7 t/g x 33 g/y) NPK(2.2.) 118 t/y (36 t/g x 33 g/y) 2. Türkiye Gübre Sanayii A.Ş () 1953 yılında Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca gerek gübre üretimi gerek madencilik ve inşaat sektörünün ihtiyaç duyduğu patlayıcı maddelerin esasını oluşturan nitrik asit ve amonyum nitrat ile azot bileşiklerini üretmek amacıyla Azot Sanayii T.A.Ş adı altında kurulmuştur yılında 233 sayılı KHK ile kuruluş sermayesinin tamamı devlete ait Türkiye Gübre Sanayii A.Ş adı altında İktisadi Devlet Teşekkülü olarak statü değiştirmiştir. İstanbul Gübre Sanayii A.Ş teşekküle bağlı ortaklık haline getirilmiş ancak 1988 yılında İGSAŞ bağlı ortaklıktan çıkarılmıştır. 233 sayılı KHK gereğince 1985 yılında müessese şekline dönüştürülen Kütahya, Samsun, Elazığ ve Gemlik İşletmelerinden, Kütahya, Samsun Gemlik müesseseleri 1987 yılı,elazığ müessesesi ise 199 yılında ortaklık haline dönüştürülmüştür. faaliyetlerini Kütahya Gübre Sanayii AŞ, Samsun Gübre Sanayii AŞ, Gemlik Gübre Sanayii AŞ, ve Elazığ Gübre Sanayii AŞ bağlı ortaklıkları ile sürdürmektedir. Şirket 1998 yılında alınan özelleştirme kararı ile 1999 yılı itibarıyla 22 5 milyar TL olan sermayesinin tümü Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığına geçmiştir. i.kütahya Gübre Sanayii AŞ Kütahya I Tesis Kütahya iline 6 km uzaklıkta KütahyaEskişehir karayolu üzerinde 1 7 m 2 alan üzerinde kurulmuş,1961 yılında üretime başlamıştır. Kuruluş kapasitesi AS(%21N) 6 t/y (2 t/g x 3 g/y) CAN(%21N) 5 t/y (167 t/g x3 g/y) veya CAN(%26N Gr.) Teknik Amonyum Nitrat talebe göre (34,7) Amonyak 37 7 t/y Nitrik Asit(Seyreltik) 26 7 t/y (%1 HNO 3 ) Kütahya II Tesis 1968 yılında üretime geçmiştir. 7

10 CAN (%26N) (1 25 t/g x 33 g/y) veya Teknik Amonyum nitrat (talebe göre) (%34.7 N) Amonyak Nitrik Asit(Seyreltik) (%1 HNO 3 ) Kuruluş Kapasitesi t/y t/y 21 3 t/y ii Samsun Gübre Sanayii AŞ. Samsun I Samsun a 12 km uzaklıkta SamsunTrabzon karayolu üzerinde kıyı şeridinde m 2 alan üzerinde kurulmuştur.197 yılında üretime geçmiştir. Kuruluş kapasitesi TSP (%4244 P 2 O 5 ) 22 t/y (734 t/g x3 g/y) veya Kompoze gübre(np/npk) 3 t/y (1 t/g x 3 g/y) (rehabilitasyon sonrası) Sülfürik Asit (%98) t/y Fosforik Asit (%1 P 2 O 5 ) 71 7 t/y Samsun II 1973 yılında işletmeye alınmıştır. Kuruluş Kapasitesi DAP (1846) t/y (71 t/g x 32 g/y) Fosforik Asit (%1 P 2 O 5 ) 18 8 t/y iii.gemlik Gübre Sanayii AŞ BursaYalova karayolu üzerinde Gemlik ilçesine 7 km uzaklıkta 2 3 m 2 alan üzerinde kurulmuştur yılında üretime geçmiştir. Kuruluş Kapasitesi CAN (%26N) 594 t/y (1 8 t/y x33 g/y) Nitrik Asit (Seyreltik) 363 t/y (%1 HNO 3 ) 363 t/y kuruluş kapasiteli Amonyak tesisleri ise 1993 yılında üretime geçmiştir. iv.elazığ Gübre Sanayii AŞ İşletme Elazığ iline 25 km uzaklıkta Sivrice ilçesine 4 km mesafede kurulmuştur. İşletme 1967 yılında 2 t/y NSP (%17 P2O5) üretmek üzere planlanmış ve 197 yılında üretime geçmiştir. Ancak NSP tesisi için ilk yıllarda fosfat kayası ithalinde sorunlar yaşanmış ayrıca işletme için yeterli asit sağlanamaması nedeniyle işletmeden istenen randıman alınamamıştır. İstenen verimi sağlamak ve artan kompoze gübre talebini karşılamak üzere tesislerde ürün değişikliği yapılarak 199 yılında 2 t/y kompoze gübre (NPK) üretimine başlanmıştır. 8

11 Tablo 3 Kurulu Gübre Kapasitesinin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (19952) KURULUŞ TESİS YERİ GÜBRE CİNSİ KAPASİTE (Ton/yıl) BAGFAŞ Bandırma AS TSP 16 DAP/(NPK) 165 /(22 ) (DAP)/NPK (165 )/22 N (Ton/yıl) P 2 O 5 (Ton/yıl) BBM Top (Ton/yıl) PAY (%) EGE Aliağa (DAP)/NPK (16 )/ GÜBRETAŞ Yarımca TSP NPK (DAP)/NPK (16 )/ İskenderun TSP İGSAŞ Yarımca Üre NPK TOROS Ceyhan Mersin NPK (DAP)/NPK AN26 DAP (198 )/ Kütahya Gemlik Samsun Elazığ AN26granül AN26 AN26 NPK DAP NPK FİZİKİ N P 2 O BBM KaynakGübre Üreticileri Derneği 9

12 Kuruluş bazında yukarda verilen bilgiler çerçevesinde gübre üreticisi kuruluşların hammadde ve ara madde üretim kapasiteleri Tablo 4 te verilmektedir. TABLO 4 Kurulu Hammadde/Ara Madde Kapasitesinin Gübre Üreticisi Kuruluşlara Dağılımı (19952) KURULUŞ TESİS YERİ ÜRÜN CİNSİ KAPASİTE (Ton/Yıl) BAGFAŞ Bandırma Sülfürik asit Fosforik asit 5 15 EGE Aliağa Monoamonyum fosfat 128 (MAP) GÜBRETAŞ Yarımca Fosforik asit 75 İskenderun Fosforik asit 75 İGSAŞ Yarımca Amonyak TOROS Ceyhan Mersin Kütahya Gemlik Samsun Kaynak Gübre Üreticileri Derneği Monoamonyum fosfat Sülfürik asit Fosforik asit Nitrik asit Nitrik asit I Nitrik asit II Amonyak Nitrik asit Sülfürik asit Fosforik asit I Fosforik asit II Yan ürün olarak Gübre veya Hammadde/ara madde üreten kuruluşlar Bu kuruluşlara ait genel bilgiler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 5 Yan Ürün olarak Gübre veya Hammadde/ara madde Üreten Kuruluşlar KURULUŞ ADI TESİS YERİ ÜRÜN KAPASİTE (Ton) SEKTÖREL DAĞILIMI Ereğli Demir Çelik İşletmeleri Ereğli AS 21 Kamu Karabük Demir Çelik İşletmeleri Karabük AS 11 2 Özel Türkiye Demir Çelik İşletmeleri İskenderun AS 24 Kamu Karadeniz Bakır İşletmeleri Samsun Sülfürik asit Kamu Murgul Pirit 169 Eti Bakır A.Ş Küre Pirit 46 Kamu Eti Bor A.Ş Bandırma Sülfürik Asit 12 Kamu Kaynak 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK RaporuDPT 1

13 Hammadde Dağıtıcı Kuruluşlar Bu grupta sadece Botaş yer almaktadır. Amonyak hammaddesi olarak kullanılan doğal gazın dağıtımı kamu kuruluşu olarak Botaş tarafından yapılmaktadır. Kurulu amonyak kapasitesi için yılda yaklaşık 75 milyon m 3 doğal gaz gerekmektedir. Gübre Dağıtıcı/Pazarlayıcı Kuruluşlar Gübre üreticisi olan kuruluşların yanında dağıtıcı olarak sektörde yer alan kuruluşların başlıcaları aşağıda yer almaktadır. Türkiye Zirai Donatım Kurumu Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Toros Gübre ve Zirai İlaç Pazarlama A.Ş Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ Tariş Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tariş Üzüm Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tariş İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tariş Zeytinyağ Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Antalya Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Çukurova Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Trakya Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü 1988 yılına kadar sadece Türkiye Zirai Donatım Kurumu,Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ tarafından yapılabilen gübre ürünlerinin dağıtımı ve pazarlanması, 1988 yılından itibaren gübre üreticisi kuruluşların pazarlama şirketleri, Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri ve Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına yazılı olarak başvuran gerçek ve tüzel kişilerce de yapılabilmektedir. 11

14 SEKTÖRDE KAPASİTE KULLANIM DURUMU Yıllar itibarıyla gübre cinslerine göre kapasite kullanım oranları Tablo 6 da verilmektedir. TABLO 6 Gübre Cinslerine göre Kapasite Kullanım Oranları (1992) GÜBRE CİNSİ Amonyum sülfat(%21 N) KURULUŞ (TESİS YERİ) BAGFAŞ Bandırma EREĞLİ D.Ç Ereğli TÜRKİYE D.Ç Karabük İskenderun Kütahya YARPET Yarımca Amonyum Nitrat(%26 N) TOROS(AKGÜBRE) Mersin Kütahya Kütahya Gemlik ÜRE(%46 N) İGSAŞ Yarımca TSP (%43 P2O5) BAGFAŞ Bandırma GÜBRETAŞ Yarımca İskenderun Samsun Diamonyum Fosfat DAP TOROS(AKGÜBRE) Mersin Samsun Kompoze DAP/NPK (2.2.) BAGFAS Bandırma EGE Gübre Aliağa GÜBRETAŞ Yarımca 1 Yarımca 2 TOROS Ceyhan 1 Ceyhan 2 Samsun Elazığ İGSAŞ Yarımca G. (FİZİKİ) N P2O5 BBM TOP KAYNAK7.ci ve 8.ci Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları GÜBRE Üreticileri Derneği 12

15 1992 yılları arasında sektörde yeni yatırım yapılmaması nedeniyle gübre üreticisi kuruluşların kapasitelerinde bir değişiklik olmamıştır. Kapasite kullanım oranları ise on yıllık dönem içersinde dalgalanmalar göstermiştir. Sektör genelinde kapasite kullanım oranı en yüksek 199 yılında %76.2 olurken, en düşük 1994 yılında %49.5 olmuştur.1994 yılındaki üretim kapasitesindeki düşüşü o yıl içinde yaşanan genel ekonomik kriz nedeniyle artan döviz fiyatlarıyla artan üretim maliyeti, yüksek fiyatlar, belirsizlikle beraber gelen tüketimdeki azalışla açıklamak mümkündür yılı sonrası kapasite kullanımı 1999 Ağustos ayı depremine kadar %6667 bandı içinde seyretmiştir yılı Ağustos ayı depremi ile özellikle Yarımca İGSAŞ Üre tesislerinde meydana gelen hasar, üre üretiminde ciddi kayıplara yol açmıştır. Depremin yanında, kur artışları ve yüksek doğal gaz fiyatlarıyla artan maliyet nedeniyle çalıştırılamayan tesisler, dampingli ithal ürünler ve tüketimdeki azalışlar kapasite kullanım oranını 2 yılında %54.7 düzeyine indirmiştir. ÜRETİM YÖNTEMİTEKNOLOJİ Bitki gelişimi için on üç mineral gerekmektedir; bunların içinden en önemli olanları ise azot, fosfat ve potasyumdur. Dünyadaki kimyasal gübre üretimi amonyak,fosforik asit ve potasyuma dayanmaktadır. Dünya kimyasal gübre üretiminde, 2.yüzyılın başlarında geliştirilmiş olan HaberBosch işlemi ve onu takip eden benzer metotlarla azot elde edilmektedir. Dünya toplam azot üretiminin % 97 si amonyaktan elde edilir ve dünya üretiminin dörtte üçü doğal gaza dayalıdır. Fosforik asit ise fosfat kayası ve sülfürik asit arasındaki reaksiyon sonucu elde edilir. Sülfürik asit yerine başka asit cinsleri de kullanılabilir. Potasyum ise dünyada en çok potasyum cevherine sahip olan Kanada ve Rusya daki Birleşik Devletler Topluluğu tarafından üretilmektedir. Bu ülkeler dünya ihracatının üçte ikisini yapmaktadır. Türkiye de kurulan tesislerin kuruluş yılları ve uyguladıkları prosesler Tablo 7 de verilmektedir. Genellikle sermaye yoğun yatırımlarla yapılan büyük ölçekli entegre tesisler şeklinde kurulmuşlardır. Dünya gübre üretim prosesleri bugüne kadar radikal bir değişime uğramamıştır. Teknolojik gelişmeler daha çok ekipman geliştirme;otomasyon; hammadde,enerji ve işgücü verimliliği artışı; güvenlik; çevre; kalite kontrol alanlarına yönelik olmuştur. Mevcut ürünlerin üretiminde ve kullanımında verimliliği artırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Ülkemizde eskiyen ünitelerin yenilenmesi, rasyonalizasyon ve enerji kazanımı projeleri ile teknik dar boğazlar giderilmeye çalışılmaktadır. 13

16 TABLO 7Gübre sanayiiüretim tesislerikuruluş yıllarıprosesler Mamul ve yarı mamul İşletmeye alınış Proses türü yılı BAGFAŞ AS TSP NPK/DAP Sülfürik Asit Fosforik Asit Uhdedirekt nötralizasyon Albatros StamicarbonPipe reaktör Bayer lever Kusen çift Kontakt absorbkükürt bazlı Nissan,hemihidrat dihidrat EGE GÜBRE NPK/DAP 1978 Fisons GÜBRE FABRİKALARI İGSAŞ TOROS GÜBRE (AKGÜBRE) MAP TSP TSP NPK NPK MAP Sülfürik Asit Fosforik Asit Fosforik Asit Üre NPK Amonyak NPK NPK/DAP KAN DAP Seyreltik Nitrik Asit Sülfürik Asit Fosforik Asit KAN KAN AS KAN TSP DAP NPK Amonyak Amonyak Amonyak Sülfürik Asit Fosforik Asit Fosforik Asit Seyreltik Nitrik asit Seyreltik Nitrik asit Seyreltik Nitrik asit KAYNAK 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu Fisons Broadfield Den Broadfield Den ICI Cdf ChemieAZF SAIPhosai SimChem/Monsanto RhonePoulenc Pechiney St.Gobin Stamicarbon Total Recycle Steam Reforming Fisons ERT/Espindesa Stamicarbon Pechiney St.Gobain BamagOrta Basınç LurgiPirit bazlı Prayon CaltenbachCiePril Stamicarbon Jips veya Anhidrit BASF SIAPEChemibauCrosPipe reaktör OlinMethieson Moritz Haber Bosch Casale Steam reforming Lurgi Kontakt WetDihidrat WetDihidrat Ostwald Ostwald SocieteChemique de la Grande Paroisse 14

17 Gübre üreticisi tesislerde uygulanan üretim prosesleri özet olarak aşağıda verilmiştir. 1. BAGFAŞBandırma Gübre Fabrikaları a. TSP (Triple Süperfosfat %4244 P 2 O 5 ) tesisleri Albatros prosesine göre fosfat kayası fosforik asitle karıştırılıp reaksiyona sokulur. Reaksiyon sonucu elde edilen ürün granüle edilip kurutulur, elenerek kullanıma hazır hale getirilir. b. Fosforik asit ünitesi Tesislerde kullanılan fosforik asit bu ünitelerde üretilmektedir. Japon Nissan Hemihidrat Dihidrat metoduna göre dizayn edilmiştir. Fosfat kayası önce geri dönüş fosforik asit ile çözündürülür, sonra % 7 lik Sülfürik asit ile reaksiyona sokularak Fosforik asit ve Ca SO 4 ve ½ H 2 O elde edilir. c. Sülfürik asit ünitesilurgi Çift Kontakt çift absorbsiyon prosesine göre Bibrokwas tarafından dizayn edilmiştir. Tesislerde hammadde olarak kükürt kullanılmaktadır. Üretim reaksiyonları S+O 2...SO 2 +Q SO 2 +1/2 O 2...SO 3 +Q SO 3 +H 2 SO 4...H 2 SO 7 +H 2 O...2H 2 SO 4 +Q dur. Reaksiyon enerjisinden faydalanılarak 42 bar 44 C buhar ile MW gücünde elektrik enerjisi üretilmektedir. d. DAP/NPK(Diamonyum fosfat/kompoze )Avrupa Topluluğu ülkelerince de kullanılan son teknoloji olan Stamicarbon boru reaktörü prosesi ile üretim yapılmaktadır. Tesislerde sülfürik asit, fosforik asit ve proses suyu karıştırılarak gaz amonyak ile reaksiyona sokulur sonra sıvı amonyak ile reaksiyona sokularak ilave maddelerle birlikte granüle edilir; kurutulup elenir, soğutularak ürün elde edilir. e. AS (Amonyum Sulfat)UHDE Direkt nötralizasyon prosesi ile üretim yapılmaktadır. Sülfürik asit, gaz ve sıvı amonyak nötralizasyon ve kristalizasyondan sonra santrifüje tabii tutulur ve kurutulup soğutulduktan sonra ürün elde edilir. 2. EGE GÜBRE a. MAP(Minifos ) ünitesi İngiliz Fisons minifos prosesi olup sıvı amonyak ve yüksek konsantrasyonlu fosforik asidin paslanmaz reaktör içinde ısı ve basınç altında reaksiyonudur. Granülasyon prosesi Fisons katı fazlı sıcak geri dönüşlü (2:1) oranlı prosesidir.1987 yılında İspanyol Cros boru reaktörü ve gaz yıkama üniteleri sisteme ilave edilmiştir. Böylece kompoze gübre üretilebilmektir. Formülasyona göre hammadde deposundan beslenen katı hammaddeler (MAP,ÜRE,AS,KUM,KCl) hopperlere alınır, granülatöre gönderilir. Burada ana kimyasal reaksiyon, amonyağın sülfürik asit ve fosforik asit ile ve keza MAP ile nötralizasyonu şekilinde olur. Kurutma ve soğutma işlemlerinden sonra ürün depolara gönderilir. b. DAP ÜnitesiProses bir boruda fosforik asidin amonyaklaştırılarak bir eriyik üretilmesinden ve bu eriyiğin granülatör içine püskürtülmesinden ibarettir. Granülatörden ürün kurutucuya gönderilir ve soğutularak depoya gönderilir. 3.GÜBRE FABRİKALARI T.A.Ş a. TSP(%444 Triple süperfosfat) Broadfield Den prosesine göre üretim yapılmaktadır. Öğütülmüş fosfat kayası ve %455 P 2 O 5 içeren fosforik asit karıştırıldıktan sonra reaktöre(den) gönderilir. Burada Ca1(PO 4 )6F 2 +14H 3 PO 4...1Ca(H 2 PO 4 )2+12HF reaksiyonundan elde edilen yarı mamul döner tambur tipindeki granülatörde granüle edilir, kurutulur, elenir ve 5 kg lık torbalarda ambalajlanır. 15

18 b. NPK(Kompoze)Yarımca NPK tesislerinde özellikle NP(2.2..) ve ( ) olmak üzere farklı kombinasyonlarda azot,fosfor ve potası ikili ve üçlü karışımlar olarak kompoze gübre üretilmektedir.1978 yılında kurulan NPK tesislerinde ICI prosesine göre üretim yapılmakta olup,1988 yılında ise MAP doğrudan S.A Cros pipe reaktöründe üretilmeye başlanmıştır. Burada sıvı amonyak ve granülatöre monte edilmiş pipe reaktörde üretilen MAP eriyiği diğer katı hammaddelerle birlikte karıştırılarak granüle edilmektedir. Sistem enerji tasarrufu sağladığı gibi atıkları da minimum düzeye indirmiştir yılında devreye giren tesislerde ise Cdf ChemieAZF prosesi kullanılmaktadır. Bu proses göre amonyak ve fosforik asit NH 3 /H 3 PO 4 oranı sabit olacak şekilde granülatöre monte edilmiş pipereaktöre gönderilir,diğer katı hammaddelerle birlikte karıştırılıp kurutucuya gönderilir,elenip soğutularak kullanıma hazır hale getirilir. c. Sülfürik asit tesisleribu tesisler ekonomik nedenler ve çevre sorunları nedeniyle çalıştırılmamaktadır. d. Fosforik asit tesisleriyarımca fosforik asit tesisleri çevre sorunları ve ekonomik nedenlerle çalıştırılmamaktadır. İskenderun fosforik asit ünitesi ise Pechiney St.Gobin yaş dihidrat yöntemine göre dizayn edilmiştir. Öğütülmüş fosfat kayası sülfürik asit ile reaksiyona sokularak fosforik asit elde edilir.ca 3 (PO 4 )2+3H 2 SO 4 +6H 2 O...2H 3 PO 4 +3(CaSO 4 2H 2 ). Reaktörden çıkan asitjips karışımı filtre edildikten sonra süzülmüş olan %283 P 2 O 5 konsantrasyonlu zayıf asit filtre asit tankına pompalanır. Jips ise yıkanır ve yıkama suları tekrar prosese sokularak P 2 O 5 kaybı minimize edilir. Filtre asit evaporatörlerde vakum %554 P 2 O 5 e konsantre edilerek depolanır. 4. İGSAŞ İstanbul Gübre Sanayii A.Ş a. ÜreStripping prosesinde karbondioksit gazı ve susuz amonyak kullanılır. Üretim dört aşamada gerçekleşir. Önce sentez ünitesinde karbondioksit giderme ünitesinden elde edilen karbondioksit gazı buhar tribünü ile harekete geçirilen kompresör yardımıyla basınçlandırılıp sisteme gönderilir. Pompa yardımı ile senteze verilen susuz amonyak ile 14 atm ve 18 C de tepsili bir reaktörde reaksiyona girer. İkinci aşamada resirkülasyon ünitesinde sentez ünitesinden 14 atmosferde gelen akımın basıncı iki kademede 3 atmosfere düşürülür ve bu ünitede reaksiyona girmemiş olan gazlar bir çözelti akımı ile yeniden reaksiyona girmek üzere sentez reaktörüne gönderilir. Üçüncü aşamada ise evaporasyon ünitesi vardır. Burası iki kademeli ve vakum altında çalışan bir ısı değiştirici ve separatör sistemidir. Vakum her kademede ejektör ve kondansör sistemleriyle sağlanır. Vakumun amacı üreyi mümkün olan en düşük sıcaklıkta saf olarak suyundan ayırmaktır.birinci kademde.3 atmosferlik basınç ve 125 o C sıcaklıkta, ikinci kademe ise.3 atmosferlik basınç ve 13 o C sıcaklıkta çalışmaktadır. Son aşama prillendirme olarak adlandırılmaktadır. Bu ünitede evoparasyon ünitesinden gelen saf üre eriyiği 6 metrelik bir kulenin tavanında bulunan üzeri delikli koni şeklinde döner bir sepetten püskürtülür. Damlalar aşağı düşerken kulenin tepesinde bulunan fanların sağladığı ters hava akımı ile katılaşırlar, ve kulenin dibinde biriken üre depolanır. Tesislerde ana tesislerin yanında yüksek saflıkta kazan besleme suyu üretebilen Kazan besleme suyu hazırlama ünitesi (35 m 3 /s); Artık Isı Kazanma Sistemi; sistemin ilave buhar ihtiyacını karşılayabilmek için 65 er ton/s kapasiteli ve 114 atm buhar üreten 2 adet fueloil ile çalışan kazan ile 1 ton/s kapasiteli 114 atm buhar üreten doğal gaz yakıtlı kazan; deniz suyunu soğutma amaçlı kullanabilen sistem ve pompaları; ilave elektrik enerjisini karşılayabilmek için buhar türbini tahrikli Türbo Alternatör(9MW) bulunmaktadır. 16

19 b. Kompoze Gübre tesisi Diğer üretici kuruluşlara benzer şekilde DAP,MAP,ÜRE AS,Kcl ve dolgu maddeleri bir mikserde karıştırılarak kompaktöre gönderilir, buradan çıkan ürün kırılıp elenerek satışa hazır hale getirilir. 5. TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş Yukarıdaki bölümlerde de söz edildiği gibi bu şirket 1972 yılında kurulmuş olan Akdeniz Gübre Sanayii A.Ş tesislerini bünyesine almıştır. a. Kalsiyum Amonyum Nitrat Üretimi(CAN) Üretim Stamicarbon prillendirme yöntemine göre yapılır. Proses seyreltik nitrik asit ve amonyağın reaksiyonu sonucu gerçekleşir. (NH 3 +HNO 3...NH 4 NO 3 ) Evaporatörde buharlaştırılan amonyak ve %55 lik nitrik asit aşırı basınç altında çalışan nötralizatöre gönderilir. Oluşan amonyum nitrat çözeltisinin iki kademede konsantrasyonu artırılarak öğütülmüş kireçtaşı ile karıştırılır ve bu karışım pril kulesinden geçen hava yardımıyla prillendirilerek soğutulur ve depoya sevk edilir. b. DAP üretimifosforik asit ünitesinde üretilen zayıf ve kuvvetli asit karışımları, kaçan gaz ve tozların yıkanarak tutulmasını takiben sıvı amonyakla nötralleştirilerek reaktörde monoamonyum fosfat çözeltisi oluşturulur. Bu çözelti ve geri dönen ürün granülatörde beslenir ve yatak içine amonyak verilerek ikinci kademe nötralizasyon işlemi ile DAP üretilir. Kurutma,eleme ve soğutma işlemleri sonrası ürün satışa sunulmak üzere depolara gönderilir. c. Nitrik asit tesisleripintchramag lisansı ile kurulmuştur. Amonyağın katalitik oksidasyonu ve su ile absorbsiyonu orta basınçta yapılır.%55 konsantrasyonunda elde edilen nitrik asit CAN gübresi üretiminde kullanılır. Bu tesisler Stamicarbon lisansı ile rehabilite edilmiş,artık ısı kazanı,absorbsiyon kolonları ve filtre sistemleri ilave edilmiştir. Böylece verim artmış ve artıklar azaltılmıştır. d. Fosforikasit tesisleri Prayon prosesine göre üretim yapılır. Fosfat sülfürik asit ile reaksiyona sokulur. Reaksiyon tankından alınan reaksiyon çamurunun filtrasyonuyla elde edilen %29 P 2 O 5 içeren çözelti yoğunlaştırılarak %54 P 2 O 5 konsantrasyonuna sahip DAP üretiminde kullanılan fosforik asit elde edilir. e. Sülfürik asit tesisleri Lurgi prosesine göre pirit bazına dayalı kontakt yöntemi ile sülfürik asit üretilir. Elde edilen %98 konsantrasyonlu asit fosforik asit elde edilmesinde, CAN ve DAP gübresi üretimlerinde kullanılmaktadır. f. DAP/NP/NPK tesislerigaz ve toz yıkama bölümünde,kurutucu, toz toplama sistemi ve granülatör gazlarını yıkayan ve su ile seyreltilen fosforik asit ile evaporatörde buharlaştırılan amonyak granülatör içine yerleştirilmiş boru reaktörde reaksiyona girerek amonyum fosfat çözeltisi oluşturulur. Bu çözelti ve ürün formülasyonunun gerektirdiği katı hammaddeler (Üre, MAP,Amonyum Sülfat,Potas,Kum gibi) siklonlar ve elek altından geri dönen ince ürüne püskürtülür. Granülasyon işleminden sonra kurutulur, elenir,soğutularak ürün depolara gönderilir. 6. Türkiye Gübre Sanayii Kütahya I İşletmeleri a. Amonyum Sülfat (%21 N)Tesis Cips ve anhidrid metoduna göre dizayn edilmiştir. Ancak 1992 yılından itibaren durdurulmuştur. b. Amonyum Nitrat(%2126 N) Granül tesis Basf klasik metoduna göre dizayn edilmiştir. Amonyak ve seyreltik nitrik asit nötralizasyon kabında karıştırılarak %556 lık amonyum nitrat oluşur, bu çözelti vakum altında buharlaştırılarak %92 lik NH 4 NO 3 CaCO 3 ile %21 N içerecek şekilde karıştırılır. Karışım granüle edilip soğutulur,elenir ve kireç tozu ile pudralanarak depoya gönderilir. Aynı tesiste talebe göre %26 N li amonyum nitrat veya %34.7 N lik teknik amonyum nitrat üretilebilir. 17

20 Kütahya II İşletmeleri c. Amonyum Nitrat(%26N) PrilKaltenbachcie prillendirme metoduna göre dizayn edilmiştir. Seyreltik nitrik asit ile gaz amonyak nötralizatörde reaksiyona sokulur ve %78 lik amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) çözeltisi il buharlaştırıcıda %95 e deriştirilir ve pudra halindeki dolomit veya manyezit ile karıştırılır. Son buharlaştırıcılarda %99.6 ya kadar deriştirilerek prillendirme kulesinin tepesinden püskürtülür ve alttan gelen hava ile soğutularak damlalar katılaşır. Katılaşan taneler elenir antikek maddesi ile kaplanarak % 26 Azotlu nitrat gübresi olarak 5 kg lık torbalarda ambalajlanır. Aynı tesiste teknik amonyum nitrat da( %34.7 N) ilk buharlaştırıcıdan çıkan çözeltiye katkı maddesi karıştırılmadan diğer proseslerden aynen geçirilerek elde edilir. Samsun I İşletmeleri d. TSP/NPK SIAPEChemie metodu uygulanmaktadır. %28 lik fosforik asit öğütülmüş fosforit tozu ile reaktörde karıştırılır. Karışım enjektör yardımıyla granülasyon ve kurutma tamburuna püskürtülür. Buradan çıkan taneler elenir ve depoya gönderilir. Olgunlaşma dönemi içersinde bir iki defa aktarılır ve satış için 5 kg lık torbalara alınır. TSP tesisisne granülatör ve boru reaktörü ilave edilerek istendiğinde kompoze gübre üretimi yapılmaktadır. Kompoze gübre üretimi için % 28 lik fosforik asit vakumlu buharlaştırıcıda %54 lük fosforik aside kadar konsantre edilir. Fosforik asit, amonyak,sülfürik asit ve istenen kompoze gübre çeşidine göre üre,potasyum klorür ve kum ile granülatörve boru reaktörde karıştırılır. Elde edilen kompoze gübre kurutma, eleme,soğutma ve pudralama işlemlerinden sonra ambalajlanır. Samsun IIİşletmeleri e. DAPOlin Mathieson metoduna göre dizayn edilmiştir.% 28 ve % 554 lik fosforik asitler gaz amonyak ile reaktöre püskürtülerek monoamonyum fosfat elde edilir. Taneleme ve boru reaktörde yapılan kurutma sırasında ilave edilen fosforik asit ve sıvı amonyak ile DAP (Diamonyum fosfat) meydana gelir. Eleme,soğutma ve pudralamadan sonra 5 kg lık torbalarda ambalajlanır. Gemlik İşletmeleri f. CAN(% 26 N) Stamicarbon ( Dutch State Mines) basınçla nötralizasyon prosesine göre dizayn edilmiştir. Basınç altındaki % 55 lik nitrik asit gaz amonyakla birlikte nötralizatöre gönderilir. 4 ata basınç altında ve alkali ortamda elde edilen %78,5 lık amonyum nitrat çözeltisi ara tankta toplanır. Nötralaizasyon sırasında suyun bir kısmı reaksiyon ısısı yardımıyla buharlaştırılır ve çözelti birinci kademede proses buharı yardımı ile %96 ya kadar buharlaştırılır, geri dönüş tozu ile karıştırılır ve ikinci kademede %99.5 a kadar konsantre edilir. Kireçtaşı ile karıştırılan çözelti kulede hava akımında prillendirilir, soğutulur, elenir, kireç ile pudralandırıldıktan sonra depolanır ve 5 kg lık torbalarda ambalajlanır. Elazığ Gübre Sanayii AŞg. NP/NPK İşletmede compaction of dry materials mixture yöntemi uygulanmaktadır. Kompoze gübre üretimi için gereken hammaddeler tartım bandları vasıtasıyla belirli miktarlarda ve sürekli olarak vidalı karıştırıcıya beslenir. karıştırıcıdan kompaktöre gelen gübre burada sıkıştırıldıktan sonra kırıcıdan geçirilerek eleme sistemine gönderilir.ürün elendikten sonra depolanır. 18

21 ÜRETİM GİRDİLERİ Sektörde üretilen gübre cinslerine göre birim üretim girdileri ve değerleri aşağıdaki tabloda verilmektedir.üretim proseslerinde tesislerin kuruluşlarından bu yana önemli bir değişiklik olmaması nedeniyle birim üretim girdilerinde bir değişiklik yoktur. TABLO8 Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri(1998) ÜRÜN CİNSİ AN 26 KURULUŞ TESİS YERİ GİRDİ BİRİM TÜKETİM BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM TOROS Mersin Amonyak,167,167 Nitrik asit,596,596 Sülfürik asit,2,2 Kireç taşı,24,24 Antikek Kg/ton,7,7 Kwh/ton 21,1 21,1 Buhar,11,11 TÜGSAS Gemlik Amonyak Nitrik Asit Kireçtaşı Buhar TÜGSAS Kütahya I Amonyak Nitrik asit Kireçtaşı Buhar TUGSAŞ Kütahya II Amonyak Nitrik asit Dolomit Buhar AS BAGFAS Bandırma Amonyak Sülfürik asit TSP GÜBRE TAS Yarımca İskenderun Fosforik asit Fosfat kayası Fueloil Buhar Fosforik asit Fosfat kayası ÜRE İGSAŞ Yarımca Amonyak Doğalgaz Fuel oil Su DAP BAGFAS Bandırma Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Kwh/ton Kwh/ton Kwh/ton Kwh/ton Kwh/ton Kg/ton SM 3 /ton Kg/ton Kwh/ton,62,226 13,9,229,166,614,262 27, 1,7,168,62,26 24,,246,755 14, 22, 6,,26,58 6, 9,,83,374,22 35,,168,168,62,226 13,9,229,166,614,262 27, 1,7,168,62,26 24,,246,262,262,755 14,,312,523,343,534,227,13,312,523 22, 6,,26,343,534,58 6, 9,,83,227,477,22 35, BİRİM DEĞER1 TL/Ton YERLİ İTHAL 6,327 6,327 7,638 7, , ,46 12, ,387 6,523 12, ,543 4, ,195 2, , ,58 5,58 7, ,46 12, ,387 6,523 12, ,543 1,236 1,236 4,946 32,982 4, ,214 5,3 9,49 1, ,982 4, ,214 5,3 25,195 2, ,49 38, EGE Aliağa Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit MAP Yakıt Kwh/ton Kg/ton 35, 5,,225,464,34,5,225,464,34,5 35, 5, 8,212 48,785 2,717 8,212 48,785 2,717 TOROS Mersin Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Yakıt Buhar Kwh/ton Kg/ton,477,9 71,8 13,3,193,24,24,477,9 71,8 13,3,193 4, , ,53 9,53 4, , TÜGSAS Samsun Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Fuel oil Buhar Kwh/ton Kg/ton,455,38 47,57 1,,158,24,27,15,24,482,53 47,57 1,,158 34, , ,999 35,

22 TABLO8Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) Devamı ÜRÜN CİNSİ KURULUŞ TESİS YERİ GİRDİ NPK BAGFAS Bandırma Amonyak 2.2. Fosforik asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat Yakıt BİRİM TÜKETİM BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM,98,98,187,18,25,13,13,3,3,8,475,555 Kwh/ton 28, 28 Kg/ton 3 3 BİRİM DEĞER1 TL/Ton YERLİ İTHAL 3,891 1,375 14, ,97 3,891 15, , EGE Aliağa Amonyak Fosforik Asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat MAP Kaplama yağı Yakıt GÜBRETAS Yarımca Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat MAP TSP Dolgu Yakıt Buhar İGSAS Yarımca Üre A.Sülfat MAP Kireçtaşı TOROS Ceyhan Amonyak Fosforik asit Üre A.Sülfat MAP Dolgu Kaplama Yakıt Kwh/ton Kwh/ton Kg/ton Kwh/ton Kg/ton Kwh/ton Kwh/ton Kg/ton,3 35, 1,,47,2,14,68 27, 2,,31,26,2 22,,66,255,5 24, 2,4,86,187,31,8,6,29,4,65,175,289,17,16,38,78,126,249,84,14,86,187,31,8,6,29,3 35, 1,,47,4,65,177,289,17,14,68 27, 2,,31,26,16,38,2 22,,78,192,249,84,14,255,5 24, 2, , , , , ,139 19, ,336 1,576 4, ,98 3,185 1,215 1,964 23,512 2,966 13,552 7,221 1, ,139 19, ,336 1, ,79 4, ,953 3,185 1,215 5, ,838 1,964 23, ,966 19,625 7,221 1, Samsun Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat Kum Fueloil Buhar Kwh/ton Kg/ton,195,55,6 53,47 6,,32,1,11,5,552,1,26,55,5,552,6 53,47 6,,32 15, , ,69 3,326 16, , Kaynak8.Beş Yıllık kalkınma PlanıÖİK Raporu Sektörde kullanılan hammadde ve ara maddelerin birim üretim girdileri Tablo 9 da verilmiştir. Yukarıdaki tablolardan ve ilerdeki bölümlerde verilecek olan ithalat ve ihracat rakamlarından da gözlemleneceği üzere sektör yurt dışından hammadde ve ara madde ithaline büyük ölçüde bağımlıdır. Özellikle amonyak ve fosforik asit yurt dışından ithal edilmekte,dolayısıyla sektör döviz kuru dalgalanmalarından olumsuz yönde etkilenmektedir. 2

23 TABLO9Ham/Ara Maddelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) ÜRÜN CİNSİ KURULUŞ TESİS YERİ GİRDİ PİRİT ETİBAKIR Küre Sülfürik asit Yakıt Kireç AMONYAK İGSAŞ Yarımca Doğal gaz Gemlik Doğal gaz SÜLFÜRİK BAGFAŞ Bandırma Kükürt ASİT TOROS Mersin Pirit Buhar Samsun Pirit ETİBOR Bandırma Pirit Yakıt K.BAKIR Samsun Yakıt Buhar Katalizör FOSFORİK BAGFAS Bandırma Fosfat kayası ASİT Sülfürik asit TOROS Mersin Fosfat kayası Sülfürik asit Buhar TUGSAŞ Samsun 1 Fosfat kayası Sülfürik asit Buhar Samsun 1I Fosfat kayası Sülfürik asit NİTRİK ASİT TOROS Mersin Buhar Amonyak Buhar Su BİRİM TÜKETİM BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM Kg/ton 5,7 5,7 Kwh/ton 34,3 34,3 Kg/ton,6,6 Kg/ton 6,1 6,1 Sm3/ton Kwh/ton 22, Sm3/ton 12 Kwh/ton 6,2 Kwh/ton 4,,69 Kwh/ton 62,,857 Kwh/ton Kwh/ton Kg/ton Kwh/ton Kg/ton Kg/ton Kwh/ton Kwh/ton Kwh/ton Kwh/ton Kwh/ton,79 66,92, , 1,2 47,9 1,86,29 4,4 2,93 178, 3,16 221, 1,55 2,34 127,36,262 2,98 113,51,37,295 1,,57,5 BİRİM DEĞER1 TL/Ton YERLİ İTHAL 22 37, , ,78 28,78 6,2,328,328 4,817 4,817 4, ,91,781 4, ,354 62, 1,64 1,64,857 3,236,17,79 66,92 3,236 3,37 178, 3,69 3,69 3,16 221, 1,55 3,569,79 3,543,815 3,569 2, ,3,262 3,543 2, ,5,37,295 1,,57,5 4, ,214 1,197 29,244 18,567 1,946 1,517 18,466 1,634 4, ,231 1,291 4, ,231 18,55 1,197 42,135 42,135 29,244 38,534 7,217 38,25 7,181 38,534 25,783 1,946 1,517 38,25 25,647 1,634 4,469 11,146 11, TÜGSAS Gemlik Amonyak Su Kwh/ton,29 6,4 4,62,29 6,4 4,62 11,246 2, ,246 2, Kütahya I Amonyak Su Kwh/ton, ,8 4,62, ,8 4,62 11,246 2, ,246 2, Kütahya II Amonyak Manyezit Buhar Kg/ton Kwh/ton KAYNAK 8. Beş Yıllık Kalkınma PlanıÖİK Raporu,293,1 53,,84,293,1 53,,84 11, ,283 11, ,283 Tablo 9 da verilen hammadde ve ara madde birim üretim girdileri ile bağlantılı olarak sektördeki mevcut tesisler hakkında aşağıdaki bilgiler verilebilir. Dünyada pirit esaslı sülfürik asit üretimi terk edilmiştir. Ülkemizde de bu üretim biçimi giderek terk edilmekte ve mevcut tesisler % 2 kapasite ile çalıştırılmaktadır. Kükürt esaslı olarak sülfürik asit üretimi yapılan BAGFAŞ sülfürik asit tesisleri ise %98 kapasite ile çalıştırılmaktadır. 21

24 Dünyada amonyak üretimi ise doğal gaza bağlıdır. Ülkemizde faaliyet gösteren iki tesiste 38 MM Btu civarında enerji kullanılmaktadır. Doğal gazın her yıl artan maliyetleri sektör için sorun olmaya devam etmektedir.1996 yılında %1 kapasite ile çalıştırılan bu tesisler 1999 yılında ancak %15 kapasite ile çalıştırılabilmiştir. Fosforik asit tesisleri içinde BAGFAŞ tesisleri %72 kapasiteyle çalıştırılabilmektedir. Diğer tesisler yüksek maliyetleri nedeniyle düşük kapasite ile çalıştırılmaktadır. Nitrik asit tesisleri %74 kapasiteyle çalıştırılabilmektedir. ÜRETİM MİKTARI VE DEĞERİ Kimyasal gübre sektöründe üretim durumu 1992 yılları arasında ton bazında aşağıdaki tabloda yer almaktadır.199 yılında 4,331,196 ton olan üretim 2 yılında 3,172,28 tona gerilemiştir. Bu düşüşün nedenleri olarak 1999 Ağustos ayı depremi sonucu üre tesislerinde meydana gelen hasarlar; amonyum nitrat 26 ve 33 üretimlerinde dampingli fiyat uygulamaları sonucu ithalata yöneliş; diamonyum fosfat ve kompoze gübre üretimindeki maliyet artışlarına bağlı ithalatın tercih edilmesi; triple süper fosfat üretiminde ise tüketimindeki azalış gösterilebilir. Uluslar arası piyasalarda gübre fiyatları düşme trendindedir. Bu trende bağlı olarak iç piyasa fiyatları da düşme eğilimindedir. Özellikle Rusya daki Birleşik Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinin son iki yıldır dampingli AN33 ve üre ihraç etmeleri, yurtiçindeki üreticilerimizin maliyetlerinin çok altında fiyatlarla üre ve amonyum nitrat satmalarına yol açmıştır. Üretici kuruluşlar ithalatta haksız rekabetin önlenmesi ile ilgili mevzuat doğrultusunda müracaatta bulunmalarına rağmen sonuç alamamışlardır. Avrupa Birliği ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri dampingli fiyatlara karşı gerekli önlemleri aldıklarından BDT ülkeleri üreticileri en rahat pazar olarak ülkemize yönelmektedirler. Ucuz ithal gübre sektörün gelişiminde en önemli engellerden biridir. Diğer taraftan batı ülkelerinde kimyasal kullanılmadan, tarımsal ürün elde edilmesi yönünde gelişen çevreci eğilim sektörü zorlamaktadır. Ülkemizde de yavaş yavaş gelişmekte olan bu tutum önümüzdeki yıllarda kimyasal gübre tüketimini ve dolayısıyla üretimini düşürebilecektir. 22

25 TABLO1Yıllar İtibarıyla Gübre Üretimi (Bin Ton) GÜBRE CİNSİ AN 26/ AN33 KURULUŞ TOROS 567,38 883,4 441,63 721, , , ,83 876, ,29 555, , , , , , , , ,54 522, ,639 47, ,156 AS BAGFAS EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç YARPET 1,45,42 124,32 8,429 4,859 11,55 42,45 89,56 1,163,125 62,239 7,341 9,114 1, 42,9 78,264 1,229,57 143,4 9,868 6,585 9,825 19,53 78,9 1,4,3 22,1 9,523 5,451 11,917 8, , ,11 1,227 4,992 12,13 1,332, ,7 8,856 6,124 12, 1,329, ,65 9,917 5,557 12, 1,115,851 16,82 11,6 5,633 8,578 1,286,395 31,2 6,958 6,944 1,886 1,142,18 125,758 9,149 5,174 11,267 1,16,98 84,175 7,562 5,419 11,94 ÜRE İGSAŞ 28, ,312 29, , , , , , , ,18 159,68 566,466 29, , ,37 562,789 55, , ,348 15,172 18,25 95,958 TSP BAGFAS GÜBRETAŞ TOROS 563,312 56,61 165,991 25,5 6,4 548,659 19, ,374 5,83 16,3 575,742 35,41 158, ,432 36,48 146,368 3, ,18 2, 62, ,466 16,238 37, ,436 3, 126,65 562, , ,375 17,869 15,172 86,7 95,958 66,59 DAP BAGFAŞ EGE TOROS(AKG) GÜBRETAŞ 254,141 83,75 18, ,2 14,663 2, ,185 64,386 83,1 65,86 194,492 49,45 151, 125,153 46, ,523 35,15 28, 62,484 44,929 82,952 39,3 125, 15,47 37,814 53,979 27, , 33, ,65 38,41 4,7 11, 6,535 4, ,253 17,929 2, , 22,752 16,673 17,869 74,83 9,47 172, 37,29 7,21 86,7 96, , 5, ,59 58,845 11, 214 NPK BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS 355, ,36 172, , ,95 39,6 213, ,366 78, , ,57 116,96 371, ,926 14,75 36, , ,79 35, ,8 149,2 432,351 66,883 55, , , ,13 133,61 31,558 85, , ,175 24, , , , , ,81 171,41 163, ,31 19, ,716 12,52 418,651 22, ,99 328, , , ,5 431, ,875 3,71 344, ,21 361,413 19,999 47,452 2,55 236,22 279, , ,85 84, , , 169,59 324,56 17,97 325,125 64,2 513,12 174,719 GENEL FİZİKİ 1,427,133 1,116,287 1,467,244 1,652,91 1,19,335 1,452,98 1,531,837 1,553,442 1,633,321 1,543,943 1,572,325 4,331,196 3,465,37 4,15,644 4,388,77 2,86,839 3,769,161 3,877,374 3,799,281 3,843,658 3,31,365 3,172,28 KAYNAK 7. Ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK raporları ve Gübre Üreticileri Derneği 11. inci tablo da ise cari fiyatlarla dönemi gübre üretim değerleri verilmiştir. 2 yılına ait veriler sadece ton bazında olması nedeniyle tabloda yer almamaktadır. 1 ve 11. inci tablolara bağlı olarak hazırlanan aşağıdaki tablolarda ise yıllar itibarıyla cari fiyatlarla olan değişim ile ton bazında değişim verilmeye çalışılmıştır. 23

26 24 TABLO11 Gübre Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla ) GÜBRE CİNSİ KURULUŞ 199 Milyon TL 1991 Milyon TL 1992 Milyon TL 1993 Milyon TL 1994 Milyon TL 1995 Milyar TL 1996 Milyar TL 1997 Milyar TL 1998 Milyar TL 1999 Milyar TL AN 26/ AN33 TOROS TOROS(AN33) 127, ,78 41, , , , ,14 689,733 6,29 921,37 42,885 1,68,571 5,258 2,16, ,517 3,148,112 87,59 3,83,219 2,873 5, ,149 5,13 9, ,125 8,116 11,2 1,46 3 2,365 14,256 22,315 1,735 38,36 15,669 21,198 2,332 39,189 AS BAGFAS EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç YARPET 2,5 11,77 32,27 17,4 23,339 4,739 59,2 12,457 71, , , ,18 235, , ,151 1, , ,353 4, ,18 ÜRE İGSAŞ 182, , , , , , , ,531 1,181,82 1,181,82 6,347 6,347 8,415 8,415 13,961 13,961 16,386 16,386 6,547 6,547 TSP BAGFAS GÜBRETAŞ TOROS 23,5 99,435 11,938 3, ,571 11,5 166,48 4,49 12, ,934 34,2 17, ,724 58, ,64 24, ,846 87, , , ,163 2,215 3,632 3,632 5, ,78 6,37 6,37 DAP BAGFAŞ EGE TOROS(AKG) GÜBRETAŞ 44,3 13,39 1,934 75,61 113, ,96 49, 63,451 95,479 27,93 63,8 79, , , ,589 77,814 14,542 16, , ,9 771, , ,534 81,821 1,375, 2,8, ,871 2, ,82 4,169 4, ,9 7,275 13,924 5, ,617 12,97 21,149 9, ,8 22,545 NPK BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS 87,6 83,867 21,175 22,988 22,14 615,644 12,9 52, ,31 25,864 98, , ,8 183, ,83 53, ,726 1,556,86 378, , ,27 83, ,9 372,578 2,718,45 589,82 722,412 1,715, ,551 1,34, , ,852 1,479 2,43 1,19 3,744 1,538 13,35 3,887 1,917 8,75 2,19 7,353 3,565 29,96 1,914 3,655 1,921 3,461 13,48 6,576 48,935 15,228 6,459 15,965 4,859 2,781 8,857 72,149 18,24 9,642 21,2 5,54 31,714 14,422 1,758 GENEL 1,628,959 2,155,216 3,787,666 6,75,393 13,14,733 32,653 58,98 13,12 155,123 18,453 KAYNAK 78 Beş Yıllık Kalkınma Planları ÖİK Raporları