T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI XVII. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA AMASYA (Şer iyye Sicillerine Göre) DOKTORA TEZİ Hazırlayan Sibel KAVAKLI Tez Danışmanı Prof. Dr. Yasemin DEMİRCAN Ankara 2011

2

3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI XVII. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA AMASYA (Şer iyye Sicillerine Göre) DOKTORA TEZİ Hazırlayan Sibel KAVAKLI Tez Danışmanı Prof. Dr. Yasemin DEMİRCAN Ankara 2011

4 ONAY Sibel KAVAKLI tarafından hazırlanan XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Amasya (Şer iyye Sicillerine Göre) başlıklı bu çalışma, tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda (oybirliği) ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Yasemin DEMİRCAN (Başkan) Prof. Dr. Ahmet GÜNEŞ Prof. Dr. Üçler BULDUK Doç. Dr. Şennur ŞENEL Doç. Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK

5 ÖNSÖZ XVII. yüzyılın ikinci yarısında Amasya nın konu edildiği çalışmanın amacı, XVI. yüzyıl için tespit edilen unsurların geçiş dönemi olarak adlandırılan XVII. yüzyılda devam edip etmediği ya da hangi alanlarda nasıl değişimlerin yaşandığını ortaya koymaktır. Bununla birlikte, Amasya insanının sosyal hayatını; askerî-reaya, kadın-erkek, müslim-gayr-i müslim ilişkileri çerçevesinde değerlendirmektir. Çalışmanın temel kaynağını, XVII. yüzyılın ikinci yarısına ait olan Amasya Şer iyye Sicilleri oluşturmaktadır. Bunlar, toplam 17 sicil olup binlerce sayfa demektir. Bu sayfa yoğunluğu, binlerce belge ile karşılaşılmasına sebep olmuştur. Bu belgelerin hepsinin baştan sona kadar okunması, tarihinin, belge türünün ve konusunun belirlenmesi birhayli zaman almıştır. Belge sayısı bu kadar fazla olunca hata yapma payı da doğal olarak artmaktadır. Bu sebeple, özellikle sayısal verilerde çok ufak yanılma payları olabilir. Okuyucuların bu ihtimali dikkate almaları gerekmektedir. Ayrıca, bu çalışmada elde edilen verilerin, farklı bölgelerden seçilecek şehir çalışmalarından elde edilen verilerle karşılaştırılması daha genel ve kesin bilgilerin elde edilmesine olanak sağlayacaktır. Çalışmanın kaleme alınması sırasında yardımlarını esirgemeyen danışman hocam sayın Prof. Dr. Yasemin DEMİRCAN a teşekkür etmeyi öncelikle büyük bir borç olarak görüyorum. Bununla birlikte, eğitim hayatım boyunca desteklerini üzerimden bir an olsun bile çekmeyen değerli ailem ve bu ailenin en küçük üyesi canım yeğenim Arda ya ve nihayet çalışma sırasında bana yeni entellektüel uğraşlar kazandıran meslektaşım Deniz KUNDAKÇI ya içtenlik ve saygıyla teşekkür ederim. Sibel KAVAKLI Ankara, 2011

6 ii ÖNSÖZ... İ İÇİNDEKİLER.İİ KISALTMALAR... V TABLOLAR... Vİ GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM AMASYA NIN FİZİKİ VE İDARİ YAPISI 1.1. AMASYA NIN TARİHİ AMASYA NIN FİZİKİ YAPISI Amasya Kalesi Amasya Mahalleleri ve Nüfusu AMASYA NIN İDARİ YAPISI Amasya nın Sancak Ve Kaza İlişkisi Amasya Sancağı Amasya Kazası İKİNCİ BÖLÜM AMASYA DA ŞEHİR YÖNETİMİ 2.1.ASKERİ-İDARİ TEŞKİLATLANMA Sancakbeyi ve Mütesellim Subaşı Diğer Görevliler ADLİ-İDARİ TEŞKİLATLANMA Kadı ve Müftü ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AMASYA MAHKEMESİ MAHKEMENİN ÇALIŞMA DÜZENİ

7 iii 3. 2.TARAFLAR AÇISINDAN DAVALAR Askerîlerin Davaları Davalarda Ehl-i Örf Davalarda Ehl-i Şer Reayanın Davaları Kadınların Davaları Gayr-i Müslimlerin Davaları YAKIN-GENİŞ VE UZAK ÇEVREDEN ŞEHRE GELENLER BAĞLAMINDA AMASYA MAHKEMESİ Yakın Çevreden Şehre Gelenler Bağlamında Amasya Mahkemesi Geniş Çevreden Şehre Gelenler Bağlamında Amasya Mahkemesi Uzak Çevreden Şehre Gelenler Bağlamında Amasya Mahkemesi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM AMASYA DA SOSYAL HAYAT 4.1AMASYA DA KAMUSAL ALANDA SOSYAL HAYAT Ehl-i Örf Sancakbeyi ve Saray Mütesellim Subaşı Yeniçeriler Ehl-i Örfün Serveti Ehl-i Şer Kadı Kadının Yardımcıları Diğer Ehl-i Şer Kamusal Alanda Reaya Reayanın Mahkemede Vekil Kullanması Kamusal Alanda Kadın

8 iv Kamusal Alanda Gayr-i Müslimler Şehir Ve Mahallede Kamusal Hayata İlişkin Değerlendirmeler Şehir Kamusal Alan Kapsamında Çarşı ve Pazar Ekonomik Gösterge Olarak Mülk ve Hibe Hüccetleri Mahalle AMASYA DA ÖZEL ALANDA SOSYAL HAYAT Amasya Evi Amasya Ailesi Ailenin Niceliksel Yapısı Nâmzedlik Boşanma Çocuğun Velayeti Nafaka Aile Bireyleri Arasındaki Olumsuz Gelişmeler SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZET ABSTRACT

9 v KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen madde a.g.m. : Adı geçen makale a.g.s. : Adı geçen seyahatnâme a.g.t. : Adı geçen tez AÜDTCFD : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi AŞS : Amasya Şer iyye Sicili Bkz. : Bakınız çev. : Çeviren ed. : Editör GŞS: Gümüşhacıköy Şer iyye Sicilleri H. : Hicri haz. : Hazırlayan İA. : İslâm Ansiklopedisi M. : Miladi MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı MŞS: Merzifon Şer iyye Sicilleri OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi s. : Sayfa sad. : Sadeleştiren TALİD : Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi TDVİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ter. : Tercüme TTK : Türk Tarih Kurumu TVYY: Tarih Vakfı Yurt Yayınları vb.: Vebenzeri vs.: Vesair YKY: Yapıkredi Yayınları

10 vi TABLOLAR Tablo 1. XVII. Yüzyıla Ait Sicillerin Sayfa, Belge, Zabıt ve Suret Sayıları Tablo 2. 7 Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo 3. 8 Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo 4. 9 Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo Numaralı Sicildeki Belgelerin Tarihlere Göre Sayısı Tablo 19. Sicillerin Kayıt Sayılarının En Fazla Olduğu İlk Üç Yıl Tablo 20. XVI. ve XVII. Yüzyılda Amasya Mahalleleri ve Hane-Nefer- Avarızhane-Cizyehane Sayıları Tablo 21. XVII. Yüzyılda Mahallelerin Nefer-Avarızhane Sayıları Tablo 22. Yıllara Göre Amasya Sancağının Avarızhane Sayısı Tablo 23. Rum Beylerbeyliğinin Sancak Teşkilatlanması Tablo 24. Amasya sancağının Kaza ve Nahiyeleri Tablo 25. Suretlerin Mahkemeye Ulaşma Zamanları Tablo 26. Sicillerde Yer Alan Zabıtların Aylara Göre Dağılımı... 81

11 vii Tablo 27. Sicillere Göre Mahkemenin En Yoğun Olduğu İlk İki Ay...83 Tablo 28. Sicillere Göre Mahkemenin En Yoğun Olduğu İlk Üçüncü Ay Tablo 29. Sicillere Göre Mahkemenin En Yoğun Olduğu İlk Üç Ayda Zabıtların Konuları Tablo 30. Sicillerde Tespit Edilen Sancakbeyi ve Mütesellimleri Tablo 31. Yasakçıların Göreve Atandıkları Tarih, İsimleri ve Görev Şekilleri Tablo 32. Şehir Kethüdalarının İsimleri ve Göreve Başlama Tarihleri Tablo 33. Sicillere Göre Kadılar ve Görev Tarihleri Tablo 34. Müftülerin İsimleri ve Göreve Başlama Tarihleri Tablo 35. XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Sicillere Yansıyan Zabıtların Türleri Tablo 36. XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Sicillere Yansıyan Belgelerin Konularına Göre Dağılımı Tablo 37. Davacı Ehl-i Örfün Unvanlarına Göre Sayıları Tablo 38. Davacı Ehl-i Örfün Görevlerine Göre Mahkemeye Başvurma Sayısı Tablo 39. Ehl-i Örfün Davalarında Davalı Taraf Tablo 40. Ehl-i Örfün Davalarında Konu Dağılımı Tablo 41. Davacı Ehl-i Şer in Unvanlarına Göre Sayıları Tablo 42. Ehl-i Şer in Davalarında Davalı Taraf Tablo 43. Ehl-i Şer in Davalarında Konu Dağılımı Tablo 44. Reayanın Davalarında Davalı Taraf Tablo 45. Reayanın Davalarında Konu Dağılımı Tablo 46. Grupların Davalarında Davalı Taraf Tablo 47. Grupların Davalarında Konu Dağılımı Tablo 48. Kadınların Davalarında Davalı Taraf Tablo 49. Kadınların Davalarında Konu Dağılımı Tablo 50. Gayr-i Müslimlerin Davalarında Davalı Taraf Tablo 51. Gayr-i Müslimlerin Davalarında Konu Dağılımı Tablo 52. Davalarda Tarafların Sayıları

12 viii Tablo 53. Sicillere Göre Mahkemede Davacı ve Davalıların Cinsiyetlerine Göre Vekil Kullanma Sayıları ve Oranları Tablo 54. Vekillerin Kimliklerine Göre Akrabalık ve Yabancılık Tablo 55. Hüccetlerde Kadınların Mahkemeye Başvurma Sayıları ve Oranları Tablo 56. Kadınların Belirledikleri Vekillerin Kimlikleri Tablo 60. Sicillerde Geçen Çarşıların Geçme sıklığı Tablo 61. Sicillerde Geçen Hanların Geçme Sıklığı Tablo 57. Sicillerde Tespit Edilen Esnaf Gruplarına Ait Dükkânlar ve Belgelerde Geçme Sıklığı Tablo 58. Satış Hüccetlerinde Satışa Konu Olan Mülkler Tablo 59. Hibe Hüccetlerinde Konu Olan Mülkler ve Sayıları Tablo 62. Sicillerdeki Ev Satışında Dinî Açıdan Taraflar Tablo 63. Satış Hüccetlerinde Satışa Konu Olan Evlerin Özellikleri Tablo 64. Satış Hüccetlerinde Satışa Konu Olan Evlerin Bölümleri Tablo 65. Sicillerde Geçen 173 Evin Mahallelerindeki Konumları Tablo 66. Ehl Örf ve Ehl-i Şer in Oturdukları Mahalleler Tablo 67. Tereke Kayıtlarına Göre Eş Sayısı Tablo 68. Tereke Kayıtlarına Göre Çocuk Sayısı Tablo 69. Tereke Kayıtlarına Göre Erkek-Kız Çocuk Sayısı Tablo 70. Tereke Kayıtlarına Göre Dört Çocuklu Ailelerin Kimlikleri ve Tereke Miktarları Tablo 71. Vasi Kayıtlarına Göre Vasi Tayin Edilen Çocukların Sayısı ve Cinsiyetleri Tablo 72. Vasi Kayıtlarına Göre Vasi Tayin Edilenlerin Kimlikleri Tablo 73. Nafaka Kayıtlarına Göre Nafaka Bağlanmasının Sebebi ve Sayısı

13 ix

14 GİRİŞ KONU, YÖNTEM VE KAYNAKLAR 1. KONU Amasya, Türk yurdu olduktan sonra Danişmendiye Vilayeti nin merkezi olmuş, Osmanlı döneminde şehzâde sancağı ve Rum Eyaleti nin paşa sancağı olarak önem kazanmıştır. XVI. yüzyıl sonlarına kadar Osmanlıların doğu sınırında stratejik bir merkez konumunda olan bu şehir, söz konusu bu öneminden dolayı Osmanlı hanedanına mensup şehzâdelerin idarî tecrübe kazanmaları maksadıyla, gönderildikleri merkezlerin başında yer almıştır. Bu özelliğinin yanında şehir, hem Danişmendliler, hem de Osmanlılar döneminde, Anadolu nun Türkleştirilme ve İslamlaştırılma çabalarının yansıdığı noktalarından biri olmuştur. Bu durumdan dolayı Amasya, XIII. yüzyıldan başlayarak bir taraftan şehirde dinî nitelikli yerleşik kültürün mahsulü olan yapılar, diğer taraftan da kırsal kesimde Anadolu ya göç eden Türkmen kitlelerinin yerleştirilmesini sağlamak için inşa edilen zaviyeler sayesinde, merkezin kırsal alanla, eş zamanlı şehirleşme özelliği gösterdiği yerlerden biri olarak önem kazanmıştır. Ancak, XVI. yüzyıldan itibaren İstanbul a yakın olan şehzâde merkezlerinin öneminin artmasıyla birlikte, coğrafî konumundan dolayı Amasya, bir şehzâde merkezi olmaktan çıkmış; bu durum takip eden yüzyılda şehrin eski canlılığını zamanla yitirmesine neden olmuştur. Amasya tarihi ile ilgili yapılan çalışmalar, kaynaklar başlığı altında da görüleceği gibi, çoğunlukla XVI. yüzyıla odaklanmıştır. Bu eserler arasında en kapsamlıları, Amasya tarihinin XVI. yüzyılının genelini içine alan Adnan Gürbüz ün ve yine yıllarını içeren Oktay Özel in doktora tez çalışmalarıdır. (Bkz. Kaynaklar). Bu durum çalışmayı, sözü edilen eserlerin devamı olarak, Amasya nın XVII. yüzyılı ikinci yarısının ele alınmasına

15 2 yönlendirmiştir. Ele alınan yüzyıl için, şehrin tarihi ile ilgili yukarıda adı zikredilen doktora tezleri kadar detaylı herhangi bir eser, literatürde mevcut değildir. Bu yönüyle, ortaya konulan bu tez, bu alandaki boşluğu doldurmaya yöneliktir. XVII. yüzyılın ikinci yarısının konu edildiği çalışmadaki temel amacı, Amasya nın fizikî ve idarî yapısının tespiti ve şehir yönetimi için klasik dönem Amasyası için yapılmış olan saptamaların, ele alınan dönem için de geçerli olup olmadığı ve eğer varsa yeni oluşum ve değişmelerin neler olduğunun gösterilmesine yöneliktir. Bu çerçevede Amasya daki sosyal hayat, çalışmanın temel kaynağı olan şer iyye sicilleri bağlamında ele alınmaya çalışılacaktır. Amacı, bu şekilde belirlenen tezin birinci bölümünde Amasya, mekân organizasyonu içinde değerlendirilecektir. Öncelikle Amasya nın kısa bir tarihi anlatıldıktan sonra çalışmanın konusu bağlamında Amasya nın fizikî yapısı üzerinde durulurken saray, kale, meydanları, köprüleri anlatılacaktır. Şehrin hem fizikî hem de sosyal mekânları olan mahallelerin, bu bölümde avarızhâne sayıları üzerinden nüfusu tespit edilmeye çalışılacaktır. Amasya, Rum eyaletine bağlı bir sancak merkezi iken aynı zamanda sancağın merkez kazasıdır. Bu yönüyle, şehrin idarî yapısından hareketle sancak ve kaza ilişkisi üzerinde durularak bu bölümde, sancağın kazaları ve nahiyeleri belirtilerek idarî taksimatı ele alınacaktır. İkinci bölümde ise, Amasya şehrinde görev yapan sancakbeyinden diğer görevlilere, ehl-i örf ve ehl-i şer olarak sınıflandırılan şehrin yönetiminden sorumlu olan kişiler anlatılacaktır. Değerlendirilen yüzyılda, Amasya da görev yapan sancakbeyi, mütesellim, kadı, şehir kethüdası gibi görevliler başta olmak üzere öncelikle bunların sorumluluk alanları, isimleri, görev yaptıkları tarihler ele alınarak, şer iyye sicillerine yansıdıkları konular kapsamında, ortaya konulmaya çalışılacaktır. Burada Amasya sancağının yönetimi, bu görevliler ekseninde, klasik dönemden aynı veya farklı olarak ne tür uygulamaların meydana geldiği göz önünde bulundurularak değerlendirilecektir.

16 3 Üçüncü bölümde ise, şer iyye sicillerinin tutulduğu mekân olan Amasya mahkemesi işlenecektir. Öncelikle, hangi sebeple olursa olsun mahkemeye gelen taraflar, unvanlarına göre davalı veya davacı olarak sınıflandırılıp, mahkemenin çalışma düzeni hakkında detaylı bilgiler verilmeye çalışılacaktır. Burada mahkemeye başvuranların yalnızca Amasya şehrinden oldukları düşünülmeyip; şehrin yakın, geniş ve uzak çevrelerinden Amasya ya gelip de herhangi bir sebeple mahkemeye başvuranlar çerçevesinde sancak dışından gelenlerden de bahsedilecektir. Buradan hareketle, Amasya nın sancak, kaza, nahiye ilişkisi çerçevesinde öncelikle gerek şehrin yerli sakinlerinin gerekse yakın, geniş ve uzak çevreden gelen misafirlerin kaldıkları mekânlar değerlendirilecektir. Dördüncü ve çalışmanın en uzun bölümünde ise, Amasya da sosyal hayat, şehrin sakinlerinin yaşamı, kamusal alan ve özel alan ilişkisi üzerinden sunulmaya çalışılacaktır. Bu bölüm, askerî sınıf veya reaya farkı gözetilmeksizin bireylerin hayatlarından kesitler barındırmaktadır. İlk olarak isimleri, dönemleri ve görev alanları ikinci bölümde belirtilen yöneticilerin hayatları, kamusal alan ve özel alan kapsamında değerlendirilecek ve akabinde reayanın, kamusal ve özel alandaki hayatları irdelenecektir. Bu değerlendirmeler, yönetici sınıf-reaya, kadın-erkek, müslim-gayr-i müslim ilişkisi çerçevesinde işlenmeye çalışılarak, Amasya mahkemesine konu olan davalar, ayrıntılandırılacaktır. Yine bu bölümde, gündelik hayatta çarşı-pazar, mahalle ve şehrin fonksiyonları üzerinde durularak, bireylerin buradaki faaliyetlerinin sicillere yansımaları konu olacaktır. Son olarak da, Amasya evi ve ailesi üzerinden özel alanda hayat işlenecek ve aile içindeki eş ve çocuk sayıları ve bireylerin birbirleriyle ilişkileri yorumlanmaya çalışılacaktır Şehir Kavramı Bu çalışmanın konusu, her şeyden önce bir Osmanlı şehridir. Bu sebeple, şehir kavramı üzerinde durmanın araştırmanın problematiğini belirlemek için gerekli olduğu düşünülebilir. Öncelikli olarak belirtilmesi

17 4 gereken bir husus da, şehir olgusunun mahiyetini aydınlatma çabalarının, tarihin özellikli bir çalışma sahası olan şehir tarihçiliği nin gelişimine öncülük ettiğidir. Ülkemizde geç başlayan şehir tarihçiliğinin başlangıcında, şehirler daha çok aşağıda değinileceği gibi tahrir defterleri ve şer iyye sicillerine dayalı olarak işlenirken bu çalışmalar, bu belgelerin transkripsiyonu ve belgelerdeki verilerin tasnifi şeklinde yapılmıştır. Bu durum, genel Osmanlı tarihi gibi şehir tarihi yazımının, genellikle herhangi bir hipotez ve problem içermeyen, görgül bilgilerin sıralanması biçiminde ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 1 Bu şekilde ortaya konan araştırmalar, herhangi bir hipotez oluşturmadan sığ belgeci şeklinde tarif edilen bir anlayışla yazılmışlardır. Bu şekilde başlayan şehir tarihi eserleri, son yıllarda belge yoğunluklu olmaktan çıkıp kuramsal ağırlıklı kent tarihi çalışmalarına yönelmiştir. Ancak bu tarz yapıtların daha çok Avrupalı tarihçiler tarafından kaleme alındığı ve şehir tarihi alanında Avrupa merkezli kuramların ön plana çıktığı gözlemlenmektedir. 2 Avrupalı tarihçiler tarafından hazırlanmış, teori ağırlıklı eserlerden biri olan Edhem Eldem, Daniel Goffman, Bruce Masters ın Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti, Halep, İzmir ve İstanbul isimli eserlerinin girişi, bir Osmanlı kenti var mıydı? sorusuyla başlamakta ve eserde bu soruya cevap aranmaktadır. Yazarlar, Osmanlı kent çalışmalarının köklerini, Max Weber in dünya tarihini analiz ederken kullandığı kent tanımına, İslami kent tarzını dâhil etmemesine gösterilen tepkilerde aramaktadırlar. Onlar, bu tepkilerin zamanla benzer tartışmalar üzerinden dönen, tıkanıp kalmış bir şehir tarihçiliğine neden olduğunu da eklemektedirler. 3 Bu olumsuz eleştiriye rağmen araştırmacılar, gerek Weberci yaklaşımı gerekse bu yaklaşımı benimseyen diğer Avrupa merkezli şehir teorilerini reddederek; eserde, 1 Ülkemizde tarih yazımının gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Oktay Özel, Gökhan Çetinsaya, Türkiye de Osmanlı Tarihçiliğinin Son Çeyrek Yüzyılı: Bir Bilanço Denemesi, Toplum ve Bilim, sayı 91, , s Bugüne kadar yapılan Osmanlı şehir tarihi araştırmalarından edinilen izlenimlerin sıralandığı, bu konu üzerinde nelerin yapıldığını ve daha nelerin yapılabileceğini, ağırlıklı olarak da nelerin nasıl yapılabileceğini belirleme çabasıyla yazılan bildiri için bkz. Özer Ergenç, Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler, Belleten, cilt LII, sayı 202, 1988, s Edhem Eldem, Daniel Goffman, Bruce Masters, Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti Halep, İzmir ve İstanbul, çev. Sermet Yalçın, İstanbul, TVYY, 2003, s. 1,2.

18 5 Halep, İzmir ve İstanbul gibi birbirinden tamemen farklı kentlerin kimliklerini ortaya koymaktadırlar. Yukarıdaki açıklamaya göre, Osmanlı şehir tarihi hakkındaki tartışmaların başlamasının nedenlerinden birisi olduğu düşünülen Weber, kenti, kentte ikamet edenlerin kendilerine has kolektif bir kimlik ruhuna sahip oldukları özerk bir cemaat olarak tanımlayarak; böyle bir kimliğin ancak bir evrimle meydana geldiğini, bu sebeple de sadece Batı Avrupa da ortaya çıktığını savunmuştur. Görüldüğü üzere, şehir olgusuna Avrupa merkezli yaklaşan Weber, İslamî ve diğer Avrupa dışında kalan şehirleri, belirgin bir kültür geleneğinden yoksun görerek; Avrupa şehirlerinin aksine tüm Ortadoğu ve İslam şehirlerini birbirinden farksız olarak nitelendirmektedir. Yine Weber e göre bir yerleşim biriminin kent topluluğu oluşturabilmesi için başlıca beş temel etmen bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla, tahkimatlar (surlar, kuleler vb.)(fortifications), pazar (market), hukuk özerkliğini icra etme yetkisine sahip bir mahkeme (a court administering an autonomous law), buna bağlı bir birlik şekli (distinctively urban forms of association) ve son olarak kısmi otonomi (partial autonomy), yani kentlilerin seçtiği yetkililerden oluşan bir yönetimdir. Bu özelliklere göre sadece Ortaçağın Batı kentleri gerçek kent özelliğine sahiptir. 4 Buradan hareketle, Osmanlı nın da içinde olduğu İslam kentleri bu tanımlamanın dışında bırakılmıştır. Osmanlı kentlerinin, Weber in özelliklerini sıraladığı kent tanımına uygun olup olmadığı hususunda Weber in yaklaşımına cevap olarak, Osmanlı tarihçileri arasında çeşitli tartışmalar vuku bulmuştur. Örneğin Halil İnalcık, Osmanlı kentinin tam da Weber in özelliklerini verdiği kent tasnifine uygun olduğunu düşünmektedir. İnalcık, başta Osmanlı şehrinin yönetsel işleyişi olmak üzere, kadının şehirdeki fonksiyonu ve halk ile ilişkileri ve nihayet şehirlerde bulunan ticarî örgütlenme çerçevesinde argumanlar öne sürerek bu benzerliğin altını çizmiştir. İnalcık, Osmanlı şehrini, ticarî merkez yani pazar ve çarşı ile yerleşim alanı olan mahalleler şeklinde iki kısımda ele almıştır. Yine ona göre, merkez, şehirlerde son 4 Max Weber, The City, Illinois, The Free Press, 1958, s. 81.

19 6 derece planlı ve organize bir yapı sergilerken, mahallelerdeki cemaat yaşamı, mahremiyet anlayışı içerisinde kendiliğinden oluşmuş, serbest ve plansız bir iç örgütlülüğün sonucu olarak ortaya çıkmıştır. 5 Oysa Suraiya Faroqhi, İnalcık ın şehrin yönetsel işleyişi hakkındaki argumanlarına karşı, Osmanlı kentlerinin -istisnalar dışında- özerklik beratlarının olmadığını ve bu nedenle de, Osmanlı şehirlerinin genellikle, doğrudan merkezî hükümet tarafından idare edildiklerini belirtir. Ayrıca, İslam şehrini belirleyen tek faktörün din olmadığını, kentin oluşumunda bölgesel özelliklerin ve kültürlerin de göz önünde bulundurulması gerektiğini söylemiştir. 6 Öyleyse, bir Osmanlı kenti var mıydı? sorusuna geri dönmek gerekirse; bu soru, yukarıdaki tartışmadan da anlaşılacağı gibi, meseleyi kimlik boyutuna taşımakta ve kültürel özellikleri ön plana çıkarmaktadır. Bir kentin kimliği, içerisinde yaşayan toplumun kentte bulduğu değerler veya bir amaçlar öbeğidir. Kentler her ne kadar farklı toplumsal gruplar tarafından parça parça ve farklı şekillerde algılansalar da; kentin kimliği, bu grupların birbirini etkilemesi sonucunda toplumsal olarak oluşur. 7 Kimlik ve kültürel özellikleri bakımından Osmanlı kenti deyince ne anlamamız gerekir? Bu kent bir İslam kenti, bir Arap kenti, bir Akdeniz kenti, bir Balkan kenti, bir Doğu kenti, yoksa bir Anadolu kenti midir? Bu sorularla tanımlandığında, farklı coğrafî, kültürel ve tarihî faktörlerin dâhil olduğu bir şehir tanımlamasının yapılması mümkündür. Mesela, Akdenizde olan bir kenti, Osmanlı kenti mi, yoksa Osmanlı dönemi Akdeniz kenti mi, diye tanımlamak daha doğru olacaktır. Farklı coğrafyalardaki kentler, Osmanlı dönemi boyunca ne kadar 5 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ ( ), çev. Ruşen Sezer, 11. baskı, İstanbul, YKY, 2008, s Suraiya Faroqhi, Krizler ve Değişim , Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, II. cilt, 2. baskı, İstanbul, Eren Yayınları, 2006, s Bir kentin nasıl kimlik kazandığı konusunda bkz. İlhan Tekeli, Bir Kentin Kimliği Üzerine Bazı Düşünceler, Kent Planlaması Konuşmaları, Ankara, Türk Mühendis ve Mimarlar Odası Yayınları, 1991, s ; Rana Aslanoğlu, Kent-Kimlik ve Küreselleşme, 2. baskı, Bursa, Ezgi Kitabevi, 2000; Ayrıca kent teorileri hakkında bkz. Ayda Yörükan, Şehir Sosyolojisinin ve İnsan Ekolojisinin Temelleri, Ankara, Nobel Yayınları, 2005; Hüseyin Bal, Kent Sosyolojisi, Ankara, Turhan Kitabevi, 1999.

20 7 Osmanlı özelliği kazanmıştır? 8 Bu ve benzeri sorular çoğaltılabilir. Osmanlı nın da çok geniş bir coğrafyada farklı etnik yapıya sahip ve yine farklı tarihi süreçten geçen şehirlere hâkim olması Osmanlı kenti tanımını zorlaştırmaktadır. Şehirler, içinde yaşayan nüfusun işbölümüne tabi olarak faaliyette bulunduğu ve bu işbölümü ile kişiler arasında farklılaşmanın belirginleştiği yerleşme alanlarıdır. Bu özelliklerinin dışında şehirler, sahip oldukları politik sisteme göre bir koruma alanı görevini de yüklenmişlerdir. Bu nedenle bazılarında, çeşitli dönemlerde etraflarını çeviren ve kale adı verilen büyük duvarlar inşa edilmiştir. Amasya da, Pontus kralı Mitridates tarafından inşa ettirilen kalesiyle bu şehirlerden birisi haline gelmiştir. 9 Kalenin şehirdeki rolünün anlatılması için Weber in kavramsallaştırmasına geri dönülebilir. Ona göre, bir kale olarak şehrin rolü son derece önemlidir. Daha öncede ifade edildiği gibi, Ortaçağ Batı şehirlerinin ilerlemesini, şehirlerin ekonomik olarak bir ticaret ve iş merkezi olmasının yanında, şehirlerde ekonomik ve ayrıca politik olarak bir kale ile askerî garnizon ve mahkeme; sosyal olarak ise bir konfedarasyon olmasına dayandırır. Weber e göre Sparta gibi her şehirde kale bulunmasa da, belirli sınır bölgelerinde sadece şehirler değil köyler dahi kendilerini kale ile korumuşlardır. 10 Buradan da anlaşılacağı gibi, Weber in ifadesiyle bir kale şehir olan Amasya da da kale, yönetim, ekonomi ve sosyal hayat bakımından bazı roller üstlenmiştir. Şehir olgusu üzerindeki bütün bu tartışmaların ışığında, çalışmanın problematiğinin belirlenmesinde yardımcı olacağı düşüncesiyle, Hülya Taş ın, eserini kaleme alırken şehir yaşantısını kamusal ve özel alan olarak ikiye ayırdığı ve aynı zamanda şehirlerin üstlendikleri rolleri, sosyolojik açıdan kategorize ederken kullandığı tanımlamalardan çalışmada yararlanılmıştır. Bu kategorizasyonda şehirlerin, 8 Yunus Koç, Osmanlıda Kent İskânı ve Demografisi (XV.-XVIII. Yüzyıllar), TALİD, cilt 3, sayı 6, 2005, s. 162, Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası, Kitap: XII, çev. Adnan Pekman, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1972, s Weber, a.g.e., s. 104,

21 8 1. Yakın çevresiyle ilişkisi (sancak içi), 2. Daha geniş çevresiyle ilişkisi (diğer sancak ve kazalarla ilişkisi), 3. Ülke içinde ve ülkeler arasında uzak diyarlarla ilişkisi ele alınır. Bu ilişkilerin tamamı tüm şehirlerde olmayabilir. Fakat Taş a göre, birçok önemli şehir, bu üçünü veya ikisini aynı anda sürdürmüştür. 11 Tezde, bu üçlü kategorizasyondan Amasya dışından Amasya mahkemesine başvuranların kimlikleri ve mahkemeye geliş sebepleri anlatılırken faydalanılmıştır. Amasya da sosyal hayat ele alınırken de şehir sakinlerinin yaşamları kamusal ve özel alan ayrımı üzerinden anlatılacaktır. XVII. yüzyılın ikinci yarısında şehir yönetimi çerçevesinde askerî-idarî ve adliidarî teşkilatlanma değerlendirilerek klasik dönemden farklı olarak ortaya çıkan gelişmeler anlatılacaktık. Bunun için öncelikle mekân olarak Amasya yı belirlemek ve sınırlarını çizmek gerekir. Bu bağlamda, Amasya nın sancak ve kaza ilişkisi üzerinde durulacaktır. Bilindiği gibi, Amasya sancağı, çevresindeki kırsal alanın yönetiminden de sorumludur. Şehir ve kasabalar, Osmanlı taşra teşkilatında yönetilebilecek büyüklükteki alanlar olarak, birer yönetim merkezi olarak belirlenmiştir. Eyalet sistemi içerisinde bu yönetim alanının en temel birimi sancaktır. 12 Amasya sancağında yaşayan insanların konumlarını anlatırken, sancakların askerî örgütlenme içerisinde genel bir perspektifini sunmak faydalı olacaktır. Bu askerî örgütlenme, tımar sistemi ile açıklanabilir. Tımar sisteminde sancak, mekân olanaklarına göre dirliklere bölünür ve bu dirlikler sipahilere tevcih edilirdi. Bu durumda, her sancak sipahilerden oluşan silahlı kuvvetlerin çeşitli kademelerindeki komutanlarının karargâhı olmaktadır. Sancağın yöneticisi olan sancakbeyinden alaybeyine kadar komutanlar, o sancağın içinde, ya sancağın merkezinde ya da sancağın alt birimlerine merkezlik eden kasabalarda ikamet ederlerdi. Böylece şehirler, yöneteni ve yönetileni, askerî ve sivili ile bir arada yaşayan insan topluluklarının 11 Hülya Taş, XVII. Yüzyılda Ankara, Ankara, TTK, 2006, s İnalcık, Klasik Çağ, s , İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, 2. baskı, Ankara, Cedit Neşriyat, 2008, s

22 9 yaşadıkları yerler haline gelmişlerdir. 13 Bu yapılanma, Amasya sancağı için görevlendirilen ancak, incelenen dönemin şartları gereği sefere gitmek zorunda kalıp sancağa gelmeyen veya sadece mültezim olarak sancağın gelirlerini toplamakla görevlendirilen sancakbeyleri ve onların yerlerine atadıkları mütesellimler kapsamında değerlendirilebilir. Yani, klasik dönemden farlı olarak değerlendirilen yüzyılda Amasya sancağının yönetimi için atanan sancakbeyleri, sancağa gelmeyip, yönetimi mütesellimleri vasıtasıyla icra etmişlerdir. 14 Amasya sancağı için bir diğer örgütlenme de adlî-idarî örgütlenmedir ve bu örgütlenme, taşrada kazalar şeklinde oluşmuştur. Bu sebeple Amasya, sancak içinde aynı zamanda ayrı bir kazanın da merkezidir. Yani, Amasya sancağının merkez kazası Amasya kazası olmak üzere, diğer kaza bölgeleri de mevcuttur. 15 İşte bu durum, sancak-kaza örgütlenmesi çerçevesinde, Amasya şehrinin, yakın çevre ilişkilerini belirler. Adlî ve idarî teşkilattan ise kadı sorumludur. Yukarıda bahsedilen Taş ın kategorizasyonun üçüncü özelliği olan, şehirlerin ülke içinde veya ülkeler arasında uzak diyarlarla olan bağlantısı, çerçevesinde Amasya mahekemesine gelenler değerlendirilirken aynı zamanda bu bağlantıyı kuran ticarî ilişkilerden de bahsetmek mümkün gözükmektedir. Ancak bu anlamda, Amasya nın araştırılan yüzyılda ülkeler arası çok da fazla bir ticaret ilişkisinin olmadığı söylenebilir. 13 Tımar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türkiye de Toprak Meselesi, İstanbul, Gözlem Yayınları, 1980; Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslar, Kanunlar, I. Cilt, İstanbul, 1943; İnalcık, Köy, Köylü ve İmparatorluk, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, 2. baskı, İstanbul, Eren Yayıncılık, 1996; Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, Ankara, TTK, 1988; Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, 2. baskı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1985; Fatma Acun, Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması, Türkler, IX. Cilt, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, haz. Mesut Aydın, Güler Aydın, IV. cilt, Amasya, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2007, s Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, İstanbul, YKY, 2010, s ; İnalcık, Klasik Çağ, ; Tuncer Baykara, Osmanlı Devleti nde Kaza, TDVİA, XXV. Cilt, Ankara, 2002, s

23 10 2. YÖNTEM Araştırmanın problematiğini, sınırlarını ve çerçevesini belirledikten sonra, bu tür bir problematiğe, ancak şer iyye sicillerine dayalı yapılan bir çalışmayla cevap verilebileceği düşünülebilir. Bu sebeple de çalışmanın temel kaynağını şer iyye sicilleri oluşturmuştur. Ancak, tezde kullanılacak olan siciller, binlerce kayıttan meydana gelmektedir. Bu sebeple bu kayıtların değerlendirilmesinde yöntemin çok iyi tespit edilmesi gerekir. Bilindiği gibi, şer iyye sicilleri, devletin resmî vesikaları olarak hukukî belgelerdir. Böylece hem devlet örgütünün Amasya daki işleyişini, toplumsal kural ve normları hem de bireyin gündelik hayattaki duygu ve düşüncelerini bu belgelerden çıkarmak mümkündür. Yöntemi belirlemek için bu işlevler önem kazanmaktadır. Çalışmada, bir taraftan mekân olarak Amasya şehri, fizikî anlamda düşünülürken diğer taraftan bu şehirde yaşayan insanların en özel ilişkilerine kadar sosyal, ekonomik, kültürel alanda şehire kattıkları, şehri canlı bir organizmaya dönüştürdükleri de düşünülmüştür. Bu sebeple, Amasya şehrinin sadece kale ve çeşitli amaçlarla yapılmış binalardan ibaret olmayıp, içinde yaşayan insanlarla bir bütün olduğu varsayımıyla konu işlenmiştir. Öncelikle XVII. yüzyılın ikinci yarısına ait on yedi sicilde yer alan kayıtlar, belge türleri, konuları ve tarihlerine göre tasniflenmiştir. Bu tasnifler içerisinde oluşan belge grupları işlenerek tek tek belgelerin sahip olmadığı yeni bilgiler elde edilmiştir. 16 Bu şekilde yapılan tasnifler, aynı zamanda çalışmada kullanılacak olan konu çeşitliliğini arttırmıştır. Resmî belgelerden sivil hayata ilişkin bilgiler çıkarabilmek bir hayli zordur. Bunun sebeplerinden biri de yine resmî belge olan şer iyye sicillerindeki kayıtların, zaman içerisinde unsurları oluşturulmuş belirli bir forma göre düzenlenmesidir. Bu sebeple, kadı huzuruna gelmiş tarafların sorgulanması, söylediklerinin doğruluğunun tespiti ve davanın gidişatı 16 Bu tür çalışmalar için bkz. Taş, a.g.e.; Jülide Akyüz, Ankara nın Bütüncül Tarihi Çerçevesinde XVIII. Yüzyılda Ankara (Şer iye Sicillerinin Sayısal ve Muhteva Analizi Denemesi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, 2003.

24 11 saatlerce sürmüşken, bunun kayda geçirilmesi forma uygun şekilde son derece kısa olmaktaydı. Bu nedenle, bu formun arka planını anlayabilmek, bu eserde denenen aynı özellikli belgelerden oluşturulan tasniflerle biraz da olsa mümkün olmuştur. Sözü edilen bu yöntemde birkaç metod uygulanmıştır. Bunlardan ilki muhteva analizi metodu dur. Muhteva analizi, bir veya bir dizi metin içerisinde belli kelimelerin veya kavramların varlığını, kullanım sıklığını ve aralarındaki ilişkileri belirlemek için kullanılan bir araştırma metodudur. Bu metodla araştırmacılar, belirledikleri kelimeler, kavramlar veya ibarelerin metin içerisindeki varlığını sayıya dökebilir, anlamları ve aralarındaki ilişkileri tahlil edebilir, metnin vermek istediği mesajla, yazarı ve hatta metnin yazıldığı dönem hakkında çıkarımda bulunabilirler. Muhteva analizinin iki temel kategorisi vardır. Bunlardan ilki kavram analizi dir ve hatta muhteva analizi genelde kavram analizi ile birlikte düşünülmekte ve eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Kavram analizinde, sorgulamak için bir kavram seçilmekte, bu kavramın metin içinde varlığı belirlenerek sayı ile ifade edilmektedir. Burada yapılan iş, bir metin veya metinler dizisinde, önceden belirlenen kelime, kavram veya terimlerin varlığını ve bunların kaç defa geçtiğini tespit etmektir. Kavram analizinde, örnek metinlerin seçimi başlıca üç teknikle yapılabilmektedir. Bunlardan ilki, tesadüfî örnekleme tekniğidir. Bu teknikte veriler, belli bir kurala dayanmaksızın, seçim yapılacak gruptaki verilerin hepsinin aynı derecede seçilme şansına sahip olacağı şekilde, kura ile belirlenir. İkinci teknik olan düzenli örnekleme tekniğinde ise araştırma için belirlenen materyal grubundan düzenli aralıklarla örnekler alınır. Üçüncü teknik, kategorileştirilmiş örnek tekniği dir. Burada belirlenen materyal grubu, kategorilere ayrılır ve kullanılacak olan örnekler bu kategorilerden seçilir. 17 Kavram analizi metoduna dayalı olarak yapılan eserlerin büyük bir kısmı, üç yöntemle belirlenen kelimelerin metinlerde sayımına yöneliktir. Bu bağlamda, çalışmada kimi zaman kavram analizi metodu kullanıldı. Bu yapılırken metin olarak kasdedilen sicillerde yer alan belgeler, düzenli 17 Fatma Acun, Muhteva Analizi Metodu ve Cumhuriyet Tarihi Araştırmalarında Kullanımı, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, cilt 22, sayı 1, 2005, s

25 12 örnekleme ve kategorileşmiş örnekleme tekniklerine göre tasnif edildi. Sicillerden elde edilen verilerin, belirli tasniflere tabi tutularak anlamlı kategoriler oluşturulması, bunların tablolaştırılması ve tezde ele alınan konuların bu kategoriler içinden alınan örneklerle anlatılması, bir anlamda kategorileşmiş örnekleme tekniğinin kullanımına örnektir. Siciller, her şeyden önce kendi dönemlerini temsil etmektedirler. Bu haliyle çalışmada tüm örnekler, temelde düzenli örnekleme tekniğinde verilmiştir. Bu iki teknikle seçilen metinlerde belirlenen kelime ve kavramların kullanım sıklığının belirlenmesi metinlerde kullanılan muhteva analizi metodunda, araştırılan konuya yeni bir görüngü kazandırmıştır. Tezde kullanılan defterlerdeki tüm belgelerden elde edilen veriler, önce word e daha sonra da tasniflenerek tasnifli halleri excel e yüklendi. Böylece sorgulamada kullanılan kelime sıklığı metodu, aranılan kelimelerin word deki metinleri üzerinden bilgisayara saydırılarak tespit edildi. Örneğin, çarşıpazarların, hanların hatta mahallelerin geçme sıklığını sorgulayarak, bu alanlarda yaşam hızının hangi oranlarda hissedildiği ortaya konmaya çalışıldı. 3. KAYNAKLAR 3.1. Arşiv Kaynakları 18 Şehir tarihi çalışmalarının temel kaynaklarından biri, Tapu Tahrir Defterleri dir. Bu defterler, Osmanlılarda vergiye esas olacak gelir kaynaklarının bilinmesi, nüfus, arazi ve diğer malların tespiti için tutulurdu. Yazıldığı yer ve dönem hakkında istatistikî bilgiler sunmaktadırlar. Tahrir defterleri, genellikle mufassal, icmal ve evkâf olmak üzere üç şekilde düzenlenirdi. İlgili eyalet ve sancağın bütün bilgilerinin en ayrıntılı şekliyle 18 Osmanlı arşivleri konusunda bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Ankara, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın No: 5, 1992; Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri Bildirileri, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basım Evi, 1988.

26 13 tutulduğu defterlere mufassal, köy isimleriyle yıllık gelirlerin gösterildiği özet şeklinde tutulan defterlere, icmal ve sadece vakıf gelirlerinin gösterildiği defterlere evkâf defteri denilmektedir. 19 Başlangıçta bu defterler kullanılarak kaleme alınan eserlerin çoğu, belgelerin ya da defterlerin transkripsiyonları ve buralardaki verilerin tasnifi şeklinde olmuştur. Şehir Kavramı başlığı altında da bahsedildiği gibi, şehir tarihi çalışmaları üzerindeki eleştirilerden birisi, bu defterlerin yer verilen şekliyle sadece transkripsiyonuna dayanan tarihçilik anlayışıyla değerlendirilmiş olmasıdır. Bu tarz bir yaklaşım, sığ belgeci olarak adlandırılmasına rağmen; geçmişte bu şekilde birçok araştırma yapılmıştır. Ancak, doktora tezlerinde, sözü edilen bu defterleri temel kaynak olarak kullanmasına rağmen; bu defterlere kuramsal açıdan da yaklaşıp, şehir tarihi açısından başarılı çalışmalar ortaya koymuş tarihçiler de vardır. 20 Amasya ya ait tahrir defterlerinden olan tek mufassal defter, 1576 tarihlidir. Bu tarihten önce 1455, 1482, 1520 ve 1554 yıllarında Amasya sancağının da içinde yer aldığı Rum eyaletinin bilindiği kadarıyla dört mufassal defteri bulunmaktadır. Ancak, Amasya için tutulan bu defterler ne 19 Tahrir defterlerine dayalı çalışmaların genel bir değerlendirilmesi ve defterlerin içerdikleri bilgiler ve kullanım alanları hakkında bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri I, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, cilt II, sayı 1, 1940, s ; Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri II, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, cilt II, sayı 2, 1941, s ; Ahmet Güneş, Osmanlı Tahrir Defterleri ve Bunların Tarih Yazıcılığında Kullanımı Hakkında Düşünceler, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 150, 2004, s ; Erhan Afyoncu, Türkiye de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler, TALİD, cilt I, sayı I, 2003, s ; Oktay Özel, Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratiği Olarak Türkiye de Osmanlı Tarihçiliği, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek Sempozyum Bildirileri, 2. baskı, İstanbul, Metis Yayıncılık, 2001, s ; Mehmet Öz, Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler, Vakıflar Dergisi, sayı 22, 1991, s ; Feridun Emecen, Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri, Mayıs 1990, Bildiriler, İstanbul, 1991, s Bu çalışmalar hakkında bkz. Bahaeddin Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara, Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985; Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara, TTK, 1999; Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, TTK, 1989; Ahmet Güneş, 16. Yüzyıl Başlarından 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Kocaeli Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, 1994; Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), Ankara, TTK, 1989; Yasemin Demircan, Tahrir Defterlerine Göre Boğazönü Adaları (XV ve XVII. Yüzyıllar), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, 1992; Fatma Acun, Karahisar-ı Şarkî ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi ( ), Ankara, TTK, 2006; Üçler Bulduk, XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, 1993.

27 14 yazık ki günümüze kadar ulaşamamıştır. 21 Amasya sancağının içinde yer aldığı Rum eyaletinin en eski tahrir defteri 1482 tarihlidir. 22 Yine Rum ve Karaman eyaletlerinin diğer bir tahrir defteri, 1520 tarihli maliye-evkaf-icmal defteridir. 23 Üçüncü defter, 1520 yılına ait eksik bir mufassaldır. Dördüncü defter, icmal olup yıllarında düzenlenmiştir ve defterin sadece sayfaları Amasya ya aittir. Amasya sancağının tek ayrıntılı ve bütün mufassal defteri 1576 yılında tamamlanmıştır. Diğer bir defter, 1576 tahririnin sonuçlarını yansıtan bir icmaldir. Rum eyaletinin vakıflarının gösterildiği tek evkaf defteri ise yine 1576 tarihlidir. 24 Amasya nın da içinde yer aldığı bu tahrir defterlerinin tamamı XVI. yüzyıl içindir ve değerlendirilen döneme ilişkin tahrir defteri mevcut değildir. 25 Şehir tarihi çalışmaları için önemli olan bir diğer arşiv kaynağı mühimme defterleridir. Bu defterler, çeşitli konularla ilgili beylerbeyi, sancakbeyi ve kadılar gibi idarecilere İstanbul dan gönderilen hükümleri ihtiva eden ve Osmanlı sosyal tarihinin aydınlatılmasında kullanılabilecek en önemli kaynaklardan biridir. 26 Ancak, mühimme defterlerinde, Amasya sancağıyla ilgili kayıtların çoğu yılları arasını ihtiva etmektedir. Bu durumda, 21 Amasya tarihi yazarı Hüseyin Hüsameddin, Amasya yı içine alan 1455 tarihi öncesinde düzenlenmiş tahrir defterlerinin varlığına işaret ederek, defter-i nüfus ve mahallât adı altında yıllarını kapsayan köy ve nüfus defterlerinin olduğunu belirtmektedir. Bkz. Hüsameddin, a.g.e., I. cilt, s Onun ifadesinden hareketle, Amasya için ilk tahririn 1413 yılında düzenlendiği söylenebilir. Ayrıca Rum Eyaleti için düzenlenen ilk tahrir, 1455 öncesinde, bölgenin Osmanlı topraklarına tamamen katılmasından sonra Hızır Bey tarafından yapılmıştır. Bkz. Yediyıldız, a.g.e., s M. Tayyib Gökbilgin, Tokat, İA, Cilt XXII/I, MEB, 1993, s Bu defterin konu edildiği bazı çalışmalar için bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türk İslam Toprak Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller: Malikâne-Divânî Sistemi I, Türkiye de Toprak Meselesi, İstanbul, Gözlem Yayınları, 1980, s ; Yediyıldız, a.g.e.; M. Tayyib Gökbilgin, 15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rum, Vakıflar Dergisi, sayı 6, 1965, s ; İsmet Miroğlu, XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı, İstanbul, Üçler Matbaası, 1975; Kemâh Sancağı ve Erzincan Kazası ( ), Ankara, TTK, 1990; Huricihan İslamoğlu-İnan, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Köylü, İstanbul, İletişim Yayınları, 1991; Ahmet Şimşirgil, 1520 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre Amasya Sancağı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1985; Osmanlı Taşra Teşkilatında Rum Beylerbeyliği, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı 5, 1989, s Defterler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Adnan Gürbüz, Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Rezi, 1993, s Tahrir defterlerine göre hazırlanan doktora tezi için bkz. Gürbüz, a.g.t. 26 Mühimme defterleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, Mühimme Defterlerindeki Muamele Kayıtları Üzerine, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri Bildirileri, İstanbul, 1988, s

28 15 incelenen yüzyıla ilişkin ibareler barındırmadığı gerekçesiyle, mühimme defterlerinden faydalanılmamıştır. Tahrir ve mühimme defterlerinin dışında, özellikle nüfus araştırmaları için Maliyeden Müdevver Defterler, Kamil Kepeci fonlarında kayıtlı Cizye ve Avarız Defterleri, XVII. ve XVIII. yüzyıl için şehirlerin demografik yapısının aydınlatılmasında önem kazanmaktadırlar. 27 Ancak, tezin esas konusu nüfus olmadığından defterlerin tamamına bakmak yerine, şehir nüfusunun sicillerde kayıtlı olan avarızhane kayıtlarından çıkarmanın çok da mümkün olamayacağı düşünülerek 1642 tarihli Amasya Mufassal Avarız Defteri çalışmada kullanılmıştır. 28 Amasya ile ilgili arşiv kaynaklarından tahrir defterleri ve mühimme defterleri hakkında bilgi verildikten sonra tezin temel kaynağı olan şer iyye sicilleri aşağıda daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır Şer iyye Sicilleri İle İlgili Yapılan Çalışmalar ve Şehir Tarihleri Amasya Şer iyye Sicilleri, çalışmanın temel kaynağını teşkil etmektedir. Bilindiği gibi şer iye sicilleri, XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar sadece adlî değil aynı zamanda idârî ve beledî yetkilere de sahip olan şer iyye mahkemelerinde kadılar tarafından tutulmuş kayıtlardır. Siciller üzerine yapılan ilk çalışmalar, İsmail Hakkı Uzunçarşılı nın 1935 te Şer î Mahkeme Sicilleri ve T. Mümtaz Yaman ın 1938 de yine Şer î Mahkeme Sicilleri başlıklı Ankara Halkevi dergisi Ülkü de yayımlanan makaleleridir. 29 Bu öncü çalışmaları takiben, Ankara Sicilleri ni tetkik eden Halit Ongan ın araştırmaları dikkati çekmektedir. 30 Öte yandan İnalcık ın 1940 lı ve 1950 li 27 Oktay Özel, Osmanlı Demografi Tarihi ve Osmanlı Arşivleri, Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu Kasım 2005, Ankara, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006, TT (1052) Tarihli Amasya Livası Mufasaal Avarız Defteri. 29 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Şer i Mahkeme Sicilleri, Ülkü, cilt V, sayı 29, 1935, s ; T. Mümtaz Yaman, Şer i Mahkeme Sicilleri, Ülkü, cilt XII, sayı 68, 1938, s Halit Ongan ın 1958 ve daha sonra 1974 tarihinde Ankara Sicilleri I-II başlığı ile özetleyip indeks ilave ederek neşrettiği siciller, ilk kapsamlı çalışma olarak değerlendirilebilir. Bkz. Halit Ongan,

29 16 yıllarda sicillerden istifade ederek yaptığı araştırmalar, şer iyye sicillerinin sosyal tarih açısından ehemmiyetini ortaya koymuştur. Nitekim İnalcık ın Bursa, Bosna sicilleri üzerinden şer iyye sicillerini ve önemini anlattığı araştırmalar, bu alanda yapılan ilk çalışmalar arasında zikredilebilir. Söz konusu öncü araştırmalar sayesinde, sicillerden nasıl ve ne şekilde yararlanılabileceği, siciller ile birlikte diğer arşiv kaynaklarının hangi bağlamda kullanılabileceği hakkında fikir sahibi olmak mümkün hale gelmiştir. 31 Ayrıca Çağatay Uluçay ın Manisa Şer iyye Sicilleri üzerine yaptığı araştırmaların da yol gösterici mahiyette olduğu ifade edilebilir. 32 Son zamanlarda araştırmacıların merakını sosyal tarih, özellikle de şehir tarihi çekmeye başlâdikça sicillerin önemi artmış, kullanım alanı daha da genişlemiştir. 33 Bu kaynaklar kullanılarak birçok şehir hakkında sosyal, ekonomik alan başta olmak üzere daha mikro ölçekli konulara eğilen çalışmalar ortaya çıkmıştır. Sicillerin en önemli özelliklerinden biri halkla yani reaya ile ilgili bilgileri içermesidir. Gündelik hayata dair oldukça ilgi çekici detaylara bu kaynaklarda tesadüf etmek mümkündür. Bu özelliğiyle siciller, savaşlar veya yönetenleri değil, yönetilenleri tarihin odak noktası haline getirmektedir. Tezde de sicillerin bu özelliği daha çok ele alınarak XVII. yüzyılın ikinci yarısında Amasya da yaşamış olan reaya yani Amasyalıların gündelik hayatları üzerine tahlillerde bulunulmaya çalışılacaktır. Ankara nın Bir Numaralı Şeriyye Sicili: 21 Rebîü l-âhir 991-Evâhir-i Muharrem 992 (14 Mayıs Şubat 1584), Ankara, TTK, 1958; Ankara nın İki Numaralı Şeriyye Sicili (20 Kasım Temmuz 1590), Ankara, TTK, 1974; Ankara Şer iyye Mahkemesi Sicillerine Kayıtlı Vakfiyeler, Vakıflar Dergisi, sayı 5, 1962, s Halil İnalcık, Osmanlı Tarihi Hakkında Mühim Bir Kaynak, AÜDTCFD, cilt I, sayı 2, 1943, s. 89,96; 15. Asır Türkiye İktisadi ve İçtimai Kaynakları, İktisat Fakültesi Mecmuası, sayı 15, , s ; Saray Bosna Şer iye Sicillerine Göre Viyana Bozgunundan Sonraki Harp Yıllarında Bosna, Tarih Vesikaları, sayı 2, 1942, s ; Osmanlı İdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler, Belgeler, sayı 10, s M. Çağatay Uluçay, Manisa Şer iye Sicillerine Dair Bir Araştırma, Türkiyat Mecmuası, sayı 10, 1953, s Son zamanlarda şehir tarihi çalışmaları daha çok şehirde yaşayan insanların ilişkileri kapsamında değerlendirilirken, daha 1930 lu yıllarda imaret sistemini açıklayarak şehirlerin fizikî yönüne dikkat çeken ilk çalışmalar için bkz. Osman Ergin, Türkiye de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı, Ankara Üniversitesi Siyasal Fakülteler Dergisi, sayı 61, 1936, s ; Türk Şehirlerinde İmaret Sistemi, İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1939; Ömer Lütfi Barkan, Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar, İstanbul Üniversitesi İktisad Fakültesi Mecmuası, cilt XXIII, sayı 1-2, , s ; Doğan Kuban, Anadolu-Türk Şehri: Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerine Bazı Gözlemler, Vakıflar Dergisi, sayı 7, 1968, s

30 17 Yukarıdaki açıklamalardan sonra çalışmada kullanılan siciller hakkında bilgi vermeden önce sicillere göre yapılmış önemli araştırmalar üzerinde durmak faydalı olacaktır. Bu konuda ilk olarak, Özer Ergenç ten bahsedilebilir. Ergenç, şer iyye sicillerine ve diğer arşiv belgelerine göre yaptığı ilk çalışmasında Ankara ve Konya yı karşılaştırmalı olarak ele almıştır. İkinci çalışması ise Bursa üzerinedir. Kenti, fizikî dokusu, mahalleleri, nüfusu ve ekonomik faaliyetleri ile birlikte bir bütün olarak ele alır. 34 Bursa nın XVII. yüzyılının anlatıldığı bir diğer çalışma Haim Gerber tarafından kaleme alınmıştır. Onun bu çalışması, cizye ve avarız defterlerine dayalı olarak yapılmış olup daha çok nüfus üzerinde durmaktadır. 35 XVI. yüzyıldaki fiyat değişikliğinin kentlerdeki yaşam koşullarına etkisi ile Anadolu kentlerini ele alan çalışmaları değerlendirerek araştırmasına başlayan Faroqhi, eserinde bir Anadolu kenti ve kentlisi tanımlaması da yapar. 36 Diğer bir yazar, Osmanlı egemenliğinin Arap kentlerine iskân ve demografi bakımından neler kattığı sorunsalı ile başlayan Andre Raymond tur. Raymond un eserinde kaynak zenginliği dikkati çekmektedir. 37 Konu başlığı altında anlatılan ve bir Osmanlı kentinin olup olmadığı sorusuyla başlayan eser, Halep örneğinde bir Osmanlı-Arap kenti, İzmir örneğinde Anadolu-Osmanlı kenti ve İstanbul örneğinde de bir başkent olmak üzere, üç ayrı kenti ele almaktadır. 38 Tezin konusu hakkında bilgi verilirken eserinden bahsedilen Taş, XVII. yüzyıl Ankara sını yakın, uzak ve geniş çevre ilişkisi çerçevesinde değerlendirmiştir 39. Yöntem başlığı altında muhteva analizi yöntemi anlatılırken bahsedilen Ankara ile ilgili bir diğer eser, Akyüz tarafından 34 Özer Ergenç, Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, 1995; XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa (Yerleşimi, Yönetimi, Ekonomik ve Sosyal Durumu Üzerine Bir Araştırma), Ankara Üniversitesi Tarih Bölümü Basılmamış Doçentlik Tezi, Haim Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa , Kudüs, The Hebrew Universty, Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, 2. baskı, İstanbul, TVYY, Yine yazarın, Osmanlı da bireyin varlığını sorguladığı ve gündelik yaşamıyla ilgili bilgilerin yer aldığı eseri için bkz. Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, 3. baskı, İstanbul, TVYY, Andre Raymond, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, 2. baskı, İstanbul, TVYY, Eldem, Goffman, Masters, a.g.e. 39 Taş, a.g.e.