I.BURDUR SEMPOZYUMU ARKEOLOJİ

Transkript

1 I.BURDUR SEMPOZYUMU ARKEOLOJİ

2 646 I.BURDUR SEMPOZYUMU

3 I.BURDUR SEMPOZYUMU 647 ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ EKONOMİK ORTAMINA, BURDUR-BUCAK TAN MİMARÎ BİR ÖRNEK: SUSUZ HAN A. Şevki DUYMAZ* Konum: Bucak-Antalya karayolunun yaklaşık 8. kilometresinde, ana yolun solunda ve 1.4 km içeride, Susuz köyünde yer alan, yerleşim mekanlarından bağımsız bir şekilde bulunmaktadır. Susuz Han, Anadolu Selçuklu Döneminde Antalya-Isparta-Konya kervanyolu üzerinde yer alan Evdir ve Kırkgöz Han dan sonraki üçüncü menzil noktasıdır. İnşa Tarihi ve Banisi: Yapının inşa kitabesi yoktur. Ancak, Evdir Han ve Ağzıkarahan Taç kapılarıyla mimari kompozisyonlarının benzeşmesi göz önüne alınırsa, portalin günümüzde yıkılmış olan en üst kısmında yer alan taş sırası içerisinde olması muhtemeldir 1. İnşa özelliklerine bakıldığında tam bir XIII. yüzyıl kervansaray mimarisi özelliklerini yansıtır. Muhtemelen, Bucak ta yer alan aynı dönem içerisinde inşa edilen İncir Han la eşzamanlı yapılmış olmalıdır 2. Bu zaman, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) dönemidir. Bu dönem içerisinde inşa edilen diğer hanlar; İncir Han, Kırkgöz Han, Şarapsa Han, Kargı Han, Eğirdir Keyhüsrev Han, Hatun Han, Ağzıkara Han, Zazadin Han, Cincinli Sultan Han, Çekereksu Han dır. Portal nişinin sağ ve solunda yer alan mihrabiyeler üzerindeki ejder motifinin, I. Alaeddin Keykubâd dönemi yapısı, Kayseri-Sivas yolu üzerinde bulunan Sultan Han ın köşk mescidini taşıyan kemer alınlıklarında da yer alması bu dönem yapısı olmasına ya da baba-oğul döneminde yaşamış aynı usta elinden çıkma ihtimalini daha da güçlendirdiği ifade edilir 3. İlk İnşasından Günümüze Kadar Yapılan Çalışmalar ve Kullanımlar: Susuz Han ile ilgili en eski bilgileri, de Pamfilya ve Pisidya antik bölgesindeki araştırma gezisi sonuçlarını iki cilt halinde yayınlayan K.G. Lanckoronski vermiştir. Lanckoronski eserinde, Antalya dan Ağlasun güzergâhındaki yolculuğu sırasında Selçuklu yapısı üç han adından söz eder. Bunlar; Evdir Han, Susuz Han ve İncir Han dır. Susuz Han da konakladıklarından bahseder 4. * Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü 1 Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil 1, Berlin 1961, s Ayrıca bkz. Ataman Demir, Anadolu Selçuklu Hanları Susuz Han, İlgi, İstanbul, 1988, Sayı 55, s. 18 ile Fikri Erten ve Riefstahl gibi araştırmacılarda kitabe olmadığına dair benzer görüşleri vardır. 2 Kurt Erdmann-Hanna Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil 2 und 3, Berlin 1976, s. 68. Ayrıca, Semra Ögel, Anadolu Selçukluları nın Taş Tezyinatı, Ankara, 1987, s.43 de portalin süsleme özelliklerine göre yıllarına tarihlendirmektedir. 3 Ataman Demir, a.g.m., s. 18. Ancak, belli bir süsleme özelliğine bakarak yapının tarihlendirilmesi yapılacak olursa diğer süslemelerin, yapının inşa tarihini daha geriye gitmesine yol açabilir. Bu durum, dönemin beğenisi yada süsleme tarzını ortaya koyan geleneksel süsleme özellikleri olarak açıklamak daha uygun olacaktır. 4 Karl Grafen Lanckoronski, Staedte Pamphiliens und Pisidiens II., Prag-Wien , s

4 648 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1890 da V. Cuınet 5, 1895 de F. Sarre 6, 1940 da F. Erten 7 ve R. Riefstahl 8 gibi yöreyi gezen araştırmacılarda hanla ilgili bilgiler verir. Bu bilgilerin hiç biri hanı tam olarak tanıtmaz. Han ın tam olarak incelenmesi ve tanıtılması, 1953 den aralıklarla 1960 yıllarına kadar Anadolu yu dolaşan, Türkiye de yer alan kervansaraylar üzerine araştırma ve incelemeler yaparak bunu bir yayın haline getiren Kurt Erdmann adlı araştırmacı olmuştur 9. Bu dönemden sonraki çalışmalar, ikinci el kaynak niteliğinde, yapı üzerindeki sanat tarihi ve mimari yönden ele alan çalışmalar olmuştur. Yapının en son kullanımıyla ilgili bilgiler mevcut değildir. Ancak, yapı ile aynı dönemde inşa edilen ve aynı bölgede yer alan İncir Han ve Kırkgöz Han ile ilgili bilgilerin mevcudiyeti, Susuz Han ile ilgili bilgilerin de zamanla ortaya çıkmasını sağlayacaktır 10. Günümüzdeki Hali: Han, beden duvarları, örtü sistemleri, taç kapısı (portal) gibi belirgin mimari öğeleri halen mevcut olup yüzeylerdeki doğal ve insan eliyle oluşturulmuş çok az tahribatı saymaz isek günümüze kadar gelebilen dönemin önemli ticaret yapılarındandır. Yapı, yaklaşık 35m.X35m. boyutlarıyla kare bir mekan tasarımında, düz bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Günümüze sadece kapalı bölümü ulaşabilmiştir. Dış Mekan: Taç kapının yer aldığı beden duvarlarının başlangıç noktasında yer alan duvar kalıntıları; Han ın önce kapalı bölümünün inşasının tamamlandığını daha sonra avlu kısmının inşasına başlandığını ancak bilinmeyen bir nedenle bu kısmın inşasının bitirilemediği kanaatini uyandırmaktadır 11. Taç kapının sağ tarafında ortada bulunan ve kapalı bölüme bitişik olarak inşa edilen diğer bir duvar kalıntısının da işlevselliği hakkındaki görüş, muhtemelen burada yer alan farklı bir bölümü işaret etmektedir. Bu tür mimari bağlantı noktaları olarak algılanılan duvar parçalarının benzer örneklerine Konya-Akşehir yolundaki Horozlu Han ve Kadın Han da da rastlanır. Bu durum, hanlarda, kapalı bölüm ve avlu kısmının mevcudiyetine, daha sonraki dönemde de avlu kısmının ortadan kalkmış olması tahminini güçlendirir 12. Yapının dış-kalın beden duvarlarının, yüzeyi düzgün kesme taş, içi moloz dolgu taş malzemeden inşa ve adeta bir savunma yapısı gibi tahkim edilmiştir. Kuzey, güney ve doğu duvarlarda poligonal (5 cepheli), dairesel ve kare formda oluşturulmuş toplam 6 payanda yer almaktadır. Ayrıca bunlara ek olarak doğu beden duvarlarının köşelerinde adeta köşe kulesi formunda oluşturulmuş 2 poligonal (7 cepheli) tipte payanda yer almaktadır 13. Yapıda, iç mekânın aydınlatılması ve hava sirkülâsyonunu sağlamak için güney (5 tane), kuzey (5 tane) ve doğu (1 tane) beden duvarlarında mazgal tipte toplam 11 pencere yer almaktadır. Üst örtüdeki yağmur ve kar sularını tahliye etmek için, güney cephe (4 tane) ve kuzey cephede (4 tane) toplam 8 çörten yer alır. Taç Kapı (Portal): Anadolu Selçuklu mimarisinin geleneksel Taç kapı formunu yansıtır biçimde, dışa taşkın, anıtsal ve yüzeyi tamamen bezeli bir şekilde inşa edilmiştir. Taç kapı, yüzey bezemesiyle öne çıkıp bu özelliği dolayısıyla da diğer hanlar içerisinde bir ölçüde ayrıcalıklı yere sahip olmuştur. 5 Vital Cuinet, La Turguie d Asie; geographie, administrative, statistique descriptive et raisonnee de chaque province de l Asie Mineure I, Paris Friedrich Sarre, Küçükasya Seyahati,1895 Yazı, Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, (Çev.: Dârâ Çolakoğlu), Pera Turizm ve Tic. A.Ş., İstanbul, Fikri Erten, Antalya Vilayeti Tarihi, İstanbul, 1940, s R. Riefstahl, Cenubu Garbi Anadolu da Türk Mimarisi, İstanbul, 1941, s Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil 1, Berlin 1961 ve Kurt Erdmann-Hanna Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I1-III, Berlin Ancak, araştırmacı eserinde yapı planlarını Lanckoronski, Riefstahl ve Erten den nakletmiştir. Planlar üzerinde, yerinde yapmış olduğumuz inceleme ve gözlemler neticesinde, hatalar göze çarpar. En önemli hata, pencere sayıları yanlış verilmiştir. 10 Rahmi Hüseyin Ünal, Burdur-Bucak İncir Han ında, Temel Araştırmaları ve Temizlik Çalışmaları (Eylül 1992), X.Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1993, s. 404 ve A. Şevki Duymaz, Isparta-Antalya Arasında Yer Alan Anadolu Selçuklu Hanlarından İncir Han, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1996,s.29-30, not:8. 11 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1989, s Ataman Demir, a.g.m., s Poligonal ve dairesel biçimde yer alan payandalar, iki sıra kesme taş kaide üzerinde pahlı bir biçimde yer almaktadır.

5 I.BURDUR SEMPOZYUMU 649 Taç kapı yüzeyi, iç içe daralan profilasyonlarla oluşturulmuş muhteşem taş bezeme örneklerine sahiptir. Bezeme dıştan içe doğru dört ana şerit halinde düzenlenmiş ve geometrik bezeme hakimdir. Bundan sonra, sivri kemerle oluşturulmuş giriş kemerinin yüzey bezemeleri yer alır. Bu kısımda iki ayrı bezeme şeridi şeklinde yer alıp arabesk motif diyebileceğimiz rumi ve palmetlerin iç içe geçtiği süsleme öğeleri mevcuttur. Sivri kemerli yüzeyin altında, portalin anıtsallığının ana parçası gibi duran mukarnaslı kavsara kısmı yer alır. Sivri kemerli yüzey kısmı ile süsleme şeritlerinin birleştiği noktanın sağında ve solunda, yüzeyi geometrik formda bezenmiş ajurlu kabaralar yer almaktadır. Portal yüzeyinden ana mekana geçişten önce yer alan nişli bölümün her iki yanında, gövdesi geometrik bezeli ve akantus başlıklı sütünceler ile yüzeyinde bitkisel ve figürlü bezemelerin yer aldığı mihrabiyeler yer almaktadır. Girişin iki yanında yer alan mihrabiyelerin üst köşe kısımlarında yüzeyi tahrip olmuş kabartma melek figürleri ve kemer bordürlerinde ejder figürleri yer almaktadır. İç Mekân: Yapı, doğu-batı yönünde 5 sahna bölünmüştür. Sivri kemerli geçişlerden oluşan tonozlu üst örtüyü, 16 tane, kare formdaki payeler taşımaktadır. Payeler arasında kalan açıklıkların bir kısmı yaklaşık cm. yükseklikte düzenlenmesi, yolcu ve eşyalar için ayrılmış bir birim olarak kullanımını sağlar. İç mekânın orta kısmında, kasnağı pahlı ve kule biçiminde yükselen, içten dairesel dıştan poligonal (7 cepheli?) biçimde, kesme taştan inşa edilmiş kubbe yer almaktadır. Kubbenin üst kısmı yıkılmıştır. Kubbe üzerinde ışık ve hava sirkülasyonunu sağlamaya yarayan açıklıklar yer almaktadır. Benzer kubbe formunu, Kayseri Sultan Han ve Karatay Han da görmek mümkündür. Değerlendirme: Anadolu Selçukluları, Anadolu yu yurt edinmesi sonrasında devletin gelişmesi ve kalkınması amacıyla ülkenin dört bir yanında imar faaliyetlerine girişmişlerdir. Bu faaliyetler doğrultusunda, ekonomik alanda ticareti canlandırmak ve devamlılığını sağlamak için ticaret yolları üzerinde kervansaraylar inşa ettirmişlerdir. Anadolu Selçuklularının, ekonomi alanındaki bu anlayışı, diğer ülkelerle olan ticari ilişkileri yanında siyasal ve kültürel ilişkilerinin de gelişmesine yol açmıştır. Burdur ili Bucak ilçesindeki Susuz Han, Anadolu Selçuklu Dönemi ekonomik canlılık ve sosyal refahının bir kanıtı olarak günümüze kadar gelmiş mimari örneklerden biridir. Yapı, plan özellikleri açısından, düz bir arazi üzerinde, kare mekân anlayışında, kapalı tipte ve geleneksel (Sultanhan) türde inşa edilmiş hanlardandır. Plan özellikleri açısından büyük ölçüde Horozlu Han la benzeşmektedir. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen yapının en etkileyici bölümü, mermerden yapılmış ana giriş kapısı olan portal ve üzerinde yer alan süslemeleridir. Süslemeler, geometrik, bitkisel ve figürlü şekilde yer almaktadır. Portal nişinin sağında ve solunda, mihrabiyelerin kemerlerindeki kilit taşında yer alan, figürlü süslemelerden ağızları açık iki ejder motifi, kabartma şeklinde ve kıvrımları kemer kaidesine kadar uzanır. Ejder başlarının arasına güneş formu yada insan başı (tahrip olduğu için tam anlaşılamayan) olarak nitelendireceğimiz bir arma yer alır. Bu figürün ikonografik anlamı; bolluk ve bereket, ikonografik kökeni ise Orta Asya Türk kültürü, Çin Kültürü ve Uzakdoğu mitolojisine kadar uzandığı bilinir. Yine portal nişindeki mihrabiyelerde yer alan melek figürü ise semavi dinlerle alâkalı olarak Cebrail ve Azrail i tasvir ettiği ifade edilir 14. Yüklendiği anlam tam olarak çözülememiştir 15. Mülkiyeti Vakıflara ait olan Susuz Han, günümüzde kullanılmamakta ve adeta kaderine terkedilmiş bir durumdadır. Yapının, Antalya-Burdur ve Isparta karayolu üzerinde bulunmasının getirdiği bir avantaj açısından, kültür ve turizme kazandırılması yolundaki düşüncelerden hareketle değerlendirilmesi son derece önemli olacaktır. 14 Friedrich Sarre, Küçükasya Seyahati,1895 Yazı, Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, (Çev.: Dârâ Çolakoğlu), Pera Turizm ve Tic. A.Ş., İstanbul,1998, s Susuz Han portalinde yer alan bezemeler için bkz.: Semra Ögel, Anadolu Selçukluları nın Taş Tezyinatı, Ankara, 1987, s.43., Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri, Belleten, Ankara, 1969, Cilt 33, Sayı 130, s , Güner İnal, Susuz Han daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri, Sanat Tarihi Yıllığı,IV, İstanbul, 1971, s , Ahmet Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara,2002, s.76., Gerd Schneider, Geometrische Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden, 1980, Table:90,115,118,124,150,299,414,439., Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Taç Kapılar, İzmir, 1982, s.107.

6 650 I.BURDUR SEMPOZYUMU Resim.1: Susuz Han, Plan (Kurt Erdmann) Resim.2: Susuz Han, Genel Görünüm Resim.3: Susuz Han, Portal Resim.4: Susuz Han, Portal, Niş