Çocuk sanık ve hükümlüler

Transkript

1 Çocuk sanık ve hükümlüler Eylem Ümit Atılgan Çocuk sanık ve hükümlüler hakkında yapılan haberler, yetişkinler hakkında yapılan haberlere göre daha fazla hukuki ilke ile sınırlandırılır. Ayrıca çocuk sanık ve hükümlünün yargılama sırasındaki haklarını koruma sisteminin parametreleri farklıdır. Bu farklar çocuklara özgü bir yargılama sisteminin varlığından kaynaklanır. Çocuklara özgü yargılama sisteminin tanınması ve sisteme hakim olan ilkelerin özümsenmesi haberci için oldukça önemlidir. Ancak bu ilkelere göz atmadan önce terminolojideki önemli bir yanlışa dikkat çekelim. Terim sorunu: Suçlu çocuk, suç işlemiş çocuk Çocuklar hakkında yapılan haberlerde ısrarla tekrar edilen büyük bir yanlış suçlu çocuk ifadesinin kullanılmasıdır. Çocuk ve suç konusunda değişen paradigma son yıllarda, çocuğu suça iten nedenlerin çocuğun suç işlemesindeki belirleyiciliğini vurgulamasının yanı sıra, çocuğu damgalamamak adına etik bir tercih olarak suçlu çocuk suç işlemiş çocuk ifadesi yerine kanunlarla ihtilafa düşmüş çocuk veya suça karışmış çocuk ifadelerinin kullanılmasını önermektedir. Uluslararası metinler, ulusal çocuk komisyonu raporları, ulusal ve uluslararası sivil toplum kuruluşlarının kullanımında yaygınlaşan bu ifadeler, çocuk adalet sistemine ilişkin çocuk lehine (damgalamayı reddeden) doğru bir bakışı temsil etmesi nedeniyle haberciler tarafından da kullanılması gerekmektedir. Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 291

2 Çocuklara özgü yargılama sistemi Gerek Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS) 1 gerekse Birleşmiş Milletler (BM) Çocuk Ceza Adaleti Yönetimi için Asgari Standart Kurallar (Pekin Kuralları), Özgürlüklerinden Yoksun Bırakılan Çocukların Korunması için BM Kuralları (Havana Kuralları) ve Çocuk Suçlarının Önlenmesi için BM İlkeleri (Riyad İlkeleri) gibi belgelerde çocuklara özgü bir ceza yargılamasının sistematik bir çocuk ceza adalet yapısı olabilmesi için gereken unsurlar belirtilmiştir. Bu belgelerin hukuki nitelikleri ve birbirleriyle olan ilişkilerine değinmekte fayda var. ÇHS taraf devletlerin imza atarak bağlayıcılığını kabul ettiği uluslararası bir anlaşmadır. Bu metne çocuk haklarının Magna Carta sı denmesinin nedeni, çerçeve metin olarak diğer tüm düzenlemelere temel teşkil etmesidir. Pekin-Havana Kuralları, Riyad İlkeleri ise BM Genel Kurulu tarafından kabul edilen tavsiye niteliğindeki kararlardır. Bu belgelerin tavsiye niteliğindeki kararlar olması hukuki açıdan bağlayıcılığı olmadığını gösterse de bu belgelerin önemi ÇHS nin özü ve sözüne ilişkin somut kuralları formüle etmesinden kaynaklanmaktadır. ÇHS nin çerçeve metin olarak ortaya koyduğu ilkeler ve ölçütler bu belgelerde vücut bulmakta, yani nasıl anlaşılması gerektiği ortaya konmaktadır. Bu nedenle Çocuk Ceza Adalet Sistemi ni bu belgelerin bir arada yorumunun inşa ettiğini söylemek yanlış olmaz. Çocuklara özgü yasa, usul ve makamların varlığının temininden daha öncelikli olarak, çocuk ceza adalet politikası oluşturma hedefine bu belgelerde işaret edilmektedir. BM Çocuk Hakları Komitesi nin (Komite) Ceza Adalet sistemindeki çocukların hakları üzerine hazırladığı yorumlarda kurum ve kanunların şekli varlığının yeterli sayılamayacağı, kanunlarla ihtilafa düşen çocuklarla ilgili olarak adli kovuşturma olmaksızın önlemlerin geliştirilmesi- uygulanması ve çocuğun özgürlüğünden yoksun bırakılmasının ancak en son başvurulacak bir önlem olması gibi ilkelerin özümsenmesinin önemi özellikle vurgulanmaktadır. 1 Türkiye, sözleşmenin 17, 29, 30. maddelerini Anayasa ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Anlaşmasının hükümlerine ve ruhuna uygun olarak yorumlama hakkını saklı tutarak 14 Eylül 1990 tarihinde Çocuk Haklarına Dair Sözleşme yi imza etti. Sözleşme 1982 Anayasasının 90. maddesine ve tarih ve 244 sayılı Kanun hükümlerine göre, 9 Aralık 1994 tarihli ve 4058 Sayılı kanunla Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeyi onaylandı. Bakanlar Kurulu, sözleşmeyi 244 Sayılı Kanunun 3. maddesinin 1. bendine göre tarihli ve 94/6423 sayılı karar ile yürürlüğe koydu. Resmi Gazete, 27 Ocak 1995 tarih, sayı > Televizyon haberciliğinde etik

3 Belgelerde kapsamlı bir politikanın temel öğelerinin çocuk suçluluğunun önlenmesi; adli kovuşturmaya başvurmaksızın ve yasal çerçeve içinde müdahaleler; çocuk ceza adaletinde cezai sorumluluk için asgari ve azami yaş sınırları; adil yargılanma güvencesi ve mahkeme öncesi gözaltı ve mahkeme sonrası hapis dâhil özgürlükten yoksun bırakılmanın istisnai olarak uygulanması şeklinde sayıldığını görüyoruz. Ayrıca çocuk suçluluğunun artışının sözleşmeye taraf devletlerin suçu önlemeye ilişkin etkin politikalar üretememesinden kaynaklanıyor olabileceği görüşünün de bu uluslararası belgelerde sık sık dile getirildiğini görüyoruz. Bu yorumlar çocuk ceza adalet sisteminin sadece suça karışan çocuklara ilişkin yaptırımlar, uygulamalar ve kurumlardan oluşan bir dizge değil aynı zamanda çocukların kanunlarla karşı karşıya gelmesini engellemeye yönelik önlemleri içeren kapsamlı bir politika olması gerektiğini vurgulamakta. Günümüz uluslararası çocuk hakları paradigması devletlere, çocukların kanunlarla ihtilafa düşmesini önleyecek tedbirler alma yükümlülüğü vermektedir. Devletlere yüklenen bu görevi daha iyi anlayabilmek için Toplumsal Savunma Hareketinin önde gelen isimlerinden Filippo Gramatica nın görüşlerine kısaca değinmekte fayda var. Gramatica (2005) adalet sisteminin fiilin suç teşkil etmesiyle değil toplum yaşamına karşıtlık (antisocialita) oluşturmasıyla ilgilenmesi gerektiği üzerinde durur. Bu kabuller ışığında devletin konumunu ve işlevini yeniden belirleyen Gramatica (2005) Toplumsal Savunma İlkeleri isimli eserinde şu çarpıcı ifadelere yer verir: ( ) Devlet toplum içinde bireyin suçlu olmasına yol açan nedenlerle savaşarak, onları ortadan kaldırmak veya etkilerini azaltmak zorundadır. Şu halde devleti, yasa aracılığı ile kurulmak istenen düzeni korumak suçluyu cezalandırmak yetkisine sahip bir kuvvet olarak değil, onu topluma yeniden kazandırmakla görevli bir organ saymak gerekir. 2 Günümüz uluslararası çocuk hakları paradigmasının devletlere, çocukların kanunlarla ihtilafa düşmesini önleyecek tedbirler alma yükümlülüğü verdiğini açıkça görüyoruz. Burada Toplumsal Savunma Hareketinin önemli bir argümanının uluslararası haklar sözleşmelerine hakim olduğunu görüyoruz. Nitekim çocuk 2 Toplum yaşamına karşıtlık kavramının özü ve Toplumsal Savunma Hareketinin ilkeleri için bakınız, Gramatica, 2005; savunma kuramının başkaca düşünürleri ve ilkeleri için bakınız, Hacıoğlu, 1985: Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 293

4 ve haklarına ilişkin paradigmayı açıklamaya ayırdığımız önceki başlıkta görüşlerine yer verdiğimiz Gramatica nın söylediği gibi toplum içinde bireyin suçlu olmasına yol açan nedenlerle savaşarak onları ortadan kaldırmak veya etkilerini azaltmak devletin görevidir. Bu yüzden devletin kanunla kurulmak istenen düzeni korumak yetkisine sahip bir güç değil, suç işleyeni yeniden topluma kazandırmakla yükümlü bir organ olduğunu kabul etmek gerekir. Nitekim Komitenin 2007/10 tarihli yorumunda taraf devletlerin kapsamlı bir çocuk ceza adalet politikasından yoksun olmasının çocukları kanunlarla karşı karşıya getiren temel etken olabildiğine dikkat çekilmekte ve bu eksikliğin taraf devletlerin kanunları ihlal eden çocuklara yönelik muameleye ilişkin yetersiz istatistiki veri sunmalarını açıkladığı görüşüne yer vermekte (Committee on the Rights of the Child, 2007: 1,2). Kapsamlı çocuk adalet sistemini oluşturan başlıca unsurlar ilkeler, standartlar ve bunlara uygun oluşturulmuş yasalar ve kurumlardır. Çocuk adalet sisteminin ilkeleri, çocuk sanık ve hükümlüler hakkında haber yapan muhabirin, program yapan, görüntü alan tüm medya mensuplarının başucu ilkeleri olmak durumundadır. Çocuklara özgü yargılamanın uluslararası ilkeleri Bu başlıkta çocuklara özgü yargılamanın uluslar arası ilkelerinden özellikle habercileri ilgilendiren yani haberin yapılış şeklini, dilini ve içeriğini belirleyen ilkeleri inceleyeceğiz: Ayrımcılık yasağı (madde 2) Önceki başlıkta düşünsel temellerini tanıtırken Çocuk hukukunun Magna Carta sı olarak adlandırdığımız Çocuk Hakları Sözleşmesinin 2. maddesi hangi uygulamaların çocuğa karşı ayrımcılık olduğunu belirler: Madde 2: 1. Taraf Devletler, bu Sözleşmede yazılı olan hakları kendi yetkileri altında bulunan her çocuğa, kendilerinin, ana babalarının veya yasal vasilerinin sahip oldukları, ırk, renk, cinsiyet, dil, siyasal ya da başka düşünceler, ulusal, etnik ve sosyal köken, mülkiyet, sakatlık, doğuş ve diğer statüler nedeniyle hiçbir ayrım gözetmeksizin tanır ve taahhüt ederler. 2. Taraf Devletler, çocuğun ana-babasının, yasal vasilerinin veya ailesinin öteki üyelerinin durumları, faaliyetleri, açıklanan düşünceleri veya inançları 294 > Televizyon haberciliğinde etik

5 nedeniyle her türlü ayırıma veya cezaya tâbi tutulmasına karşı etkili biçimde korunması için gerekli tüm uygun önlemi alırlar. Devletler bu sözleşmeye imza koymakla, kanunlarla ihtilafa düşen bütün çocuklara eşit davranılmasını güvence altına alan önlemler geliştirme yükümlülüğü altına girmiştir. Ayrımcılık yasağı ülkenin genel politikasındaki fiili ayrımcılıktan ayrı düşünülemez. Nitekim Komite bu köprüyü kurarak sokak çocukları, ırksal, etnik, dine ve dile dayalı azınlıklara ait çocuklar, yerli halktan çocuklar, kız çocuklar, engelli çocuklar ve sık sık suç işleyen çocuklar gibi grupların kanunlarla sık sık karşı karşıya gelmesinin istikrarlı bir politikanın yokluğundan kaynaklanabileceğine dikkat çekmekte. Ayrıca çocuk ceza yargılaması uygulamalarındaki bu gruplara yönelik fiili ayrımcılığa ve eşitsizliklere özellikle hassasiyet gösterilmesi gerektiği vurgulanmakta. Ayrımcılık yasağı suça karışan çocuklara eşit muamele edilmesini emreder. Mevzuatı bu doğrultuda yapılandırmanın yetmeyeceği açıktır. Ayrımcılık yasağını kâğıt üzerindeki bir ilkeden çıkaran, çocuk ceza adaleti yönetiminde görev alan profesyonellerin ve kamuoyundaki çocuklara ilişkin algıyı belirleyen habercilerin ayrımcılıkla mücadele eğitimi almasıdır. Türkiye de taraf devletlerden biri olarak ceza adalet sistemindeki tüm aktörlerin ve medya mensuplarının ayrımcılıkla mücadele eğitimi almalarından sorumludur. Ceza adalet sistemlerinin damgalayıcı etkisinin yol açtığı ayrımcılıkla mücadele etmek de sözleşmenin taraf devletlere yüklediği bir başka görevdir. Suç işledi damgasını ömür boyu taşıyan çocuğun eğitim veya emek piyasasına ulaşmak istediğinde uğradığı ayrımcılığa da devletler gözlerini kapatamaz. Çocuklar hakkında haber yaparken dikkat edilmesi gereken en önemli ilkenin bu olduğunu söylemek yanlış olmaz. Kanunlarla ihtilafa düşen çocuklar hakkında haber yaparken çocuk yargılamasındaki esas amacın çocukla toplumu barıştırmak olduğu unutulmamalı ve bu amacı sabote edecek dilden kaçınılmalıdır: ÇHS madde 49 (1): Bu tür ayrımcılığı önlemeye dönük önlemler alınması, kamuoyunda suç işlemiş çocukların yeniden toplumla bütünleştirilmeleri için uygun destek ve yardım alabilmelerine ve toplumda yapıcı bir rol edinmelerine olanak sağlayan kampanyaların yürütülmesi de önemlidir (Committee on the Rights of the Child, 2007: 1,7). Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 295

6 Çocuklara yönelik ayrımcılığın bir diğer yönü, yetişkinler yaptığında suç olmayan fiillerin çocuklar için suç sayılmasıdır. Paternalizmin kalıntıları olarak ülkelerin hukuk sistemlerinde rastladığımız çocuklara özgü suç katalogu çocukların özgürlüklerini kısıtlayıcı işlevin yanı sıra çocukları kolluk ve adli makamlarla tanıştırıp kriminal özne olma yolunda damgalamaktadır. 3 ÇHS paternalizmin olumsuz etkilerini özbelirlenimci yaklaşımla gidermeye çalışarak tercihini, çocuklar ve yetişkinlerin bu tür fiiller açısından ceza hukuku bağlamında eşit görülmesinden yana yapmaktadır. Çocuk Suçlarının Önlenmesi için BM İlkeleri nin (Riyad İlkeleri) 56.maddesi ÇHS nin bu yaklaşımını şu şekilde formüle etmektedir: Gençlerin damgalanmaları, kurban ve suçlu konumuna itilmelerini önlemek amacıyla, yasaların, yetişkin bir kimse tarafından işlendiğinde suç saymadığı ve cezalandırmadığı davranışların genç bir kimse tarafından sergilenmesi durumunu da suç saymamalı ve cezaya konu etmemelidir. Ülkemizde sokak çocuklarının çoğu zaman bu türden bir damgalamanın kurbanı olması kaygı vericidir. Yanında yetişkin olmadan sokakta bulunan çocukların polis tarafından yakalanarak idari çocuk adı altında çocuk şubeye getirilmesi uygulaması ve buna ilişkin düzenlemelerin bu hassasiyet ışığında gözden geçirilmesi ve idari tedbirlerle kolluk tedbirlerinin birbirinden ayrılması gerekmektedir. Polis muhabiri veya adliye muhabirinin bu ayrıma dikkat ederek haber yapması ayrımcılık yasağı açısından önemlidir. Ceza kanununda yetişkinler için suç sayılan fiillerden herhangi birini işlememiş bir çocuğun serserilik veya (okul ve evden) kaçmak 4 gibi davranışlarına karşı verilecek tepkinin ceza adalet sistemi tarafından olmamasının gerekliliği açıktır. Ancak Çocuk haklarında refah welfare modeli olarak bilinen model gereği, bu tür davranışlar sergileyen çocuğa ve çocuğun ailesine ve/ veya bakımından sorumlu kişilere etkin destek verilmesini içeren önleyici önlemler ve bu davranışların temelindeki nedenlere yönelik önlemlerle yaklaşılmalıdır. Çünkü Komitenin de haklı bir biçimde belirttiği üzere bu tür davranışlar çoğunlukla psikolojik ve sosyo-ekonomik sorunların sonucu ortaya çıkmaktadır (Committee on the Rights of the Child, 2007: 1, 8). 3 Ceza Adalet Sistemlerinin damgalama yoluyla sonraki sapmalar üzerinde etkili olması tezinin sahadaki verilerle desteklendiği bir çalışma için bkz. Ümit, 2007: 93-96, Bu davranışların bazı ülkelerin iç hukuk metinlerinde statü suçları olarak adlandırıldığını görüyoruz. 296 > Televizyon haberciliğinde etik

7 Çocuğun yüksek yararı ilkesi (madde 3) Çocuklara karşı ayrımcılık yasağı, özbelirlenimci yaklaşımın çocuğa kazandırdığı bireyin dokunulmaz zırhına ilişkin bir yasaktır. Çocuğa zaten onun olanı verirken yetişkinlerden ayrı muameleye tabi tutulması gereken durumlar saklı tutulmaktadır. Çocuğa özgü farklı yaklaşımın kaynağı çocuğun yüksek yararı ilkesidir. Çocuk Ceza Adalet sisteminin yetişkinlerin ceza adalet sisteminden ayıran temel nokta, Çocuk Ceza Adaleti yönetimi çerçevesinde alınan bütün kararlarda çocuğun yüksek yararının öncelikli gözetilmesidir. Çocuk Ceza Adalet sistemi çocuğun yüksek yararını gözetir, çünkü çocuklar, fiziki ve psikolojik gelişimleri, duygusal ve eğitim gereksinimleri açısından yetişkinlerden farklıdır. Çocukların yetişkinlere göre daha az sorumlu tutulmalarının temelini de bu farklılıklar oluşturur. Yine bu farklılıklar ayrı bir çocuk ceza adaleti sisteminin ve çocuklara farklı davranılmasının da nedenini oluşturur. Çocuğun yüksek yararının korunması, örneğin suça karışan çocuk söz konusu olduğunda ceza adaletinin geleneksel araçlarının (baskı kurma, cezalandırma) yerini rehabilitasyona ve onarıcı adalete bırakması anlamına gelir. ÇHS 3. maddede ifade edilen çocuğun yüksek yararı ilkesini Birleşmiş Milletler Çocuk Ceza Adaleti Sisteminin Uygulanması Hakkında Asgari Standart Kuralları (Pekin Kuralları) çocuk ceza adalet sisteminin amaçları arasında ilk sırada sayar: 5. Madde: Çocuk ceza adaleti sisteminde daima çocuğun iyileştirilmesi ön plana alınmalıdır ve suça karışan çocuklara gösterilecek tepki hem suçun hem de çocuğun içinde bulunduğu koşullarla orantılı olmalıdır. Pozitivist Ceza Kuramı ve Toplumsal Savunma Hareketinin izlerini açıkça barındıran bu düzenlemede, ceza adalet sisteminin sanığın kişiliğine baktığını görüyoruz. Çocuğun yüksek yararı yetişkinlerin çocuklara bağışladıkları bir merhamet ve yüce gönüllülük değildir. Suç işleyen çocuğa toplumun göstereceği tepki yani hukukun uygulayacağı yaptırım çocuğun içinde bulunduğu koşullar ve suç ile orantılı olmalıdır ve nihai hedefi çocuğu cezalandırmak değil, onu rehabilite ederek topluma yeniden kazandırılmasını sağlamak olmalıdır. Çocuk sanık veya hükümlü hakkında haber yapan medya mensubu çocuğun yüksek yararı ilkesini ihlal eden ve çocuk ceza adaletinin rehabilite amacını sabote eden dilden kaçınmalı, çocukları kamuoyuna tehlikeli kriminal özneler olarak tanıtan ifadeleri kullanmamalıdır. Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 297

8 Yaşama, hayatta kalma ve gelişme hakkı (madde 6) Sözleşmeye taraf devletlerin çocuk suçlarının önlenmesi için etkin ulusal politika ve programlar geliştirirken rehber edineceği bu hak 6. maddede ifade edilmiştir. Bu madde çocuğun gelişimi üzerinde olumsuz etkiye sahip olabilecek her tür uygulamadan kaçınmayı devletlere bir görev olarak yükler. İdam ve müebbet hapis cezaları da bu maddeyle uyumlu olarak ÇHS madde 37(a) ile kesinlikle yasaklanmıştır. Ancak özgürlüğünden yoksun bırakılmanın da çocuğun toplumun saygın ve uyumlu bir üyesi olarak gelişimi üzerinde son derece olumsuz etkiler yaptığı ve yeniden toplumla bütünleştirilmesini ciddi biçimde engellemesi nedeniyle ÇHS madde 37(b) tutuklama, alıkoyma ve hapis dahil özgürlükten yoksun bırakmanın, ancak en son başvurulacak bir önlem olarak düşünülmesi gereğini ve uygun olabilecek en kısa süre ile sınırlı tutulması zorunluluğunu hüküm altına alır. Düzenlemenin çok açık olmasına rağmen ülkemizde mevzuata aykırı bir biçimde genellikle çocukların tutuklu yargılanması veya hüküm alarak özgürlüğünden mahrum bırakılması ve kapatılma sürelerinin çok uzun olması, bu çocuklar hakkında haber yaparken habercilerin özel önem göstermesi gereken bir hassasiyettir. Saygınlık (madde 40[1]) Başta ÇHS olmak üzere, Pekin, Havana Kuralları, Riyad İlkeleri gibi uluslararası belgeler ve bu belgelere ilişkin BM yorum ve tavsiye kararları özbelirlenimci yaklaşımın etkisiyle çocuğun insanlık ailesinin saygın, eşit ve devredilemez, doğuştan gelen haklara sahip bir üyesi olduğu ön kabulüne dayanır. Saygınlık suça karışan çocuklara nasıl muamele edileceğini gösteren rehber ilke durumundadır. Bu ilkenin altını dolduran önermeleri şöyle sıralayabiliriz: Çocuğun saygınlık ve değer duygusuyla tutarlı muamele Yukarda değindiğimiz gibi doğuştan kazanılan saygınlık ve doğal haklara ÇHS nin Önsözü nde açıkça göndermede bulunulmaktadır. Çocuğu aşağılama ve azarlamayı tedip hakkı içinde sayan paternalist yaklaşımın bu ilke ile sınırlandığını söylemek yanlış olmaz. Çünkü İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nin birinci maddesinde de tanımlandığı üzere, bütün insanlar özgür, onurları ve hakları bakımından eşit doğmuştur. Suç işledi diye çocuğa kendini değersiz hissettiren her uygulama ve muamele ÇHS nin özüne ve sözüne bu gerekçeyle aykırıdır. 298 > Televizyon haberciliğinde etik

9 Çocuğun insan haklarına ve başkalarının özgürlüklerine saygısını güçlendiren uygulamalar Çocuk Ceza Adalet Sisteminin temel hedefi olan çocuğun rehabilite olması ve toplumla bütünleşmesiyle yakından ilgili olan bu ilke ÇHS 29 (1)(b) Maddesinde ifade edilmiştir. Bu ilke çocuk ceza adaleti sistemi çerçevesinde çocuklara yönelik yaptırım ve muamelelerin insan hak ve özgürlüklerine saygıyı geliştirmeye dönük olması anlamına gelmektedir. Bu ilke, devletlere çocuğa yönelik uygulamalarında çok önemli bir misyon yüklemektedir. Çocuğun karşılaştığı her tür uygulamanın adil yargılama güvencelerine tam riayetini şart koştuğu açıktır. Bu durumu Komite şöyle ifade eder: Çocuk ceza adaletinin, emniyet görevlileri, savcı, yargıç ve gözaltı görevlileri gibi başlıca aktörlerinin (ÇHS madde 40(2) ile tanınan adil yargılama vb.) söz konusu haklara tam olarak saygı göstermemeleri ve bunları uygulamamaları durumunda, çocuğun insan hakları ve başkalarının özgürlüğüne saygı göstermesi nasıl beklenebilir? (Committee on the Rights of the Child, 2007: III, 13). Yargılama faaliyetinde görev alanları bağlayan bu ilke, çocuk hakkında haber yapan ve kamuoyundaki çocuğa bakışı belirleyen habercileri öncelikle bağlamaktadır. Çocuğun yaşını, yeniden topluma kazandırılmasını ve toplumda yapıcı rol üstlenmesini gözeten uygulamalar Çocuk Ceza Adalet sisteminin her aşamadaki uygulamalarda gözetmesi gereken temel yaklaşımın ifadesidir: Çocuğun yaşını, yeniden topluma kazandırılmasını ve toplumda yapıcı rol üstlenmesini gözeten uygulamalar ilkesi. Bu ilke habercilere de görev yüklemekte ve haberi nasıl oluşturup nasıl ifade edecekleri hakkında rehberlik etmekte. Çocuğun saygınlığının gözetilmesi, yasaları ihlal eden çocuklara yönelik her tür şiddetin yasayla yasaklanması ve önlenmesini gerektirir Türkiye de çocuk kolluğu, çocuk mahkemeleri ve çocuk infaz evlerinin kurulmasına ve uzmanlaşma ilkesine göre personel seçimine rağmen özellikle merkezden uzak bölgelerde çocuklara yönelik şiddet iddialarının önü kesilmemektedir. Çocuklara yönelik şiddet iddiaları sadece ÇHS açısından değil aynı zamanda İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Onur Kırıcı Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme Madde 15 e de aykırılık ve ihlal niteliğindedir. Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 299

10 Komite 2007/10 no lu yorumda, taraf devletleri şiddeti önlemeye dönük etkin önlemler almaları, suçluların adalet önüne çıkarılması ve Ekim 2006 da BM Genel Kurulu nun Çocuklara Karşı Şiddet hakkında BM Araştırması (A/61/299) konulu raporundaki tavsiyelere uymaları doğrultusunda acil olarak harekete geçmeye çağırmaktadır. (Committee on the Rights of the Child, 2007: III, 14). Bu ilkenin habercileri özellikle ilgilendiren tarafı şiddetin sadece fiziksel şiddet olmadığının vurgulanmasıyla önem kazanmakta. Unutulmamalı ki, bir suçun faili veya sanığı olduğu iddia edilen çocuk hakkında yapılan haberde çocuğu damgalayıcı bir dil ve içeriğin kullanılması, çocuğa yapısal ve dolaylı bir şiddet uygulamaktır. Literatürde şiddet türleri arasında psikolojik şiddet arasında sayılan damgalama-etiketleme, kriminoloji kuramlarınca suçu yaratan, suçta tekerrürü (tekrarı) tetikleyen bir etken olarak ele alınmaktadır. 5 Haberci, bu konuda sorumlu davranarak sanığı çocuk olan bir dava hakkında haber yaparken psikolojik şiddete yol açacak bir dilden özellikle kaçınmalı. Masumiyet ilkesi Masumiyet ilkesi, habere konu olan olayın sanığı çocuk olduğu zaman, habercinin özellikle dikkat etmesi gereken önemli bir ilkedir. Masumiyet ilkesi ÇHS 40(2)(b)(i) maddesinde ve Birleşmiş Milletler (BM) Çocuk Ceza Adaleti Yönetimi için Asgari Standart Kurallar ın (Pekin Kuralları) 7. maddesinde düzenlenmiş ve çocuk yargılamasının her aşamasında güvence altına alınması mecburiyeti sözleşmeye taraf ülkelere yüklenmiştir. İç hukukun da bir parçası haline gelen bu kurallarda insan haklarına ilişkin düzenlemelerle tanınmış olan dürüst ve hakkaniyetli yargılamanın esaslı bazı unsurlarını dile getirilmektedir. Ayrıca masumiyet karinesinin aynı zamanda İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nin 11. maddesinde ve Uluslararası Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi nin 14. maddesinde de yer aldığını görüyoruz. Masumiyet karinesi yasaları ihlal eden çocukların insan haklarının korunmasında temel ilkedir. Masumiyet karinesi, çocuğa yöneltilen ithamların sadece adil yargılamaya uygun gerçekleştirilen bir adli kovuşturmayla kanıtlanması 5 Kısaca ifade etmek gerekirse damgalama kuramına göre ilk sapma (antisosyal fiil) niteliğindeki fiilin arkasından gelen çevrenin damgalaması, çocuğu ikinci sapma fiiline yol açmakta ve dış damgalama iç damgalamaya sebep olarak çocuğun kriminal kimliği benimsemesini kolaylaştırmaktadır. Kriminolojik Damgalama Kuramının savları ve bu savların saha çalışmasıyla test edildiği bir suç sosyolojisi araştırması için bakınız, Ümit, > Televizyon haberciliğinde etik

11 yükümlülüğüdür. Ceza yasasını ihlal etmekle itham edilen veya ihlal ettiği bilinen çocuk, fiili hakkında kuşku olmasından yararlanır ve yalnızca ithamların kati delille kanıtlanmış olması halinde suçlu kabul edilebilir. Çocuğun masumiyet karinesine uygun muamele görmeye hakkı vardır. Tüm ilgililerin, kamu yetkililerinin ve özellikle habercilerin yargılamanın sonucu hakkındaki önyargıları engelleme görevi (yükümlülüğü) vardır. Sürecin anlaşılmasında eksiklik, olgun olmama durumu, korku veya başka nedenlerle çocuk şüpheli davranış gösterebilir. Çocuk sanıklar hakkında haber yapan muhabirlerin yargılama sonucunda kati delille kanıtlanmadıkça, çocuğun suçsuzluğunun varsayıldığını bilerek ve bu ilkenin ışığında haber yapmaları gerekir. Özel yaşamın gizliliğinin korunması Kovuşturmanın her aşamasında çocuğun özel yaşamının gizlenmesi ilkesi ile özellikle dava hakkında kitle iletişim araçlarında yayınlanan haberlerin zararlı etkilerinden çocukların korunması amaçlanmaktadır. Bu ilke ÇHS 16 ve 40(2) (b)(vii) maddelerinde ve Pekin Kuralları nın 8. maddesinde düzenlenmiştir. Bu düzenlemelere göre kovuşturmanın ve yargılamanın her aşamasında (tutma, gözaltına alınma, sanık olma, tutuklanma ve hüküm giyme) çocuğun afişe olması yahut damgalanması gibi zararlara yol açabilecek durumların ortadan kaldırılması için gizliliğe azami özen gösterilmelidir. İlke olarak, suça karışan çocuğun kimliğine ilişkin hiçbir bilginin yayınlanmasına izin verilmemelidir. Çocuğun özel yaşamının korunması ilkesi gereği kamuoyuna kapalı duruşma uygulamasına 2253 sayılı Çocuk Mahkemelerinin Kuruluşu, Görev ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun 25. maddede rastlıyoruz. Söz konusu madde şöyledir: Duruşmanın gizliliği ve yeri Madde 25 - Küçüklerin duruşması mutlaka gizli olur. Hüküm dahi gizli tefhim olunur. (Değişik: 6/11/ /9 md.) Mahkemenin izniyle yargılamanın her safhasında küçüğün müdafii, velisi, vasisi, sosyal hizmet alanlarında faaliyet gösteren resmi ve gönüllü kuruluşların temsilcileri, çocuk mahkemeleri nezdinde görevlendirilmiş bulunan sosyal hizmet uzmanları veya yardımcıları ile pedagog, psikolog, psikiyatr veya araştırma ya da gözetimle görevli sair kimseler hazır bulunabilirler. Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 301

12 Bu kural, uzman ve diğer görevlilerin dahi mahkemenin özel izniyle duruşmaya katılabilmeleri anlamına gelir. Çocuk ceza adaletinde duruşmaların açık yapılması ancak sınırları açıkça çizilmiş istisnai vakalar için ve mahkemenin yazılı kararıyla mümkündür. Bu yönde bir karar çocuğun itirazına açıktır. Karar veya hükmün açıklanmasında da gizlilik esastır. Hüküm, çocuğun kimliği ifşa edilmeyecek bir biçimde açıklanmalıdır. Haberci mahkemenin herhangi bir ara kararını veya hükmünü veya temyiz kararını haberine konu yaparken bu ilkenin sınırları içinde kalmalıdır. Bu ilkenin ihlali anlamına gelen isim ve kişisel bilgileri afişe eden haberler hukuka aykırıdır ve yaptırıma tabidir. Özel yaşamın gizliliği hakkı, çocuk sanık ve hükümlüler hakkında belgesel, yazı dizisi ve TV- radyo programları yapan medya mensuplarını da yakından ilgilendirir. ÇHS madde 16 da tanımlanan gizlilik ilkesi, mahkemenin veya yetkili bir başka kurumun aldığı önlemlerin uygulanmasıyla ilgili profesyonellerin, bütün dış temaslarında çocuğun kimliğiyle ilgili her tür bilgiyi saklamaları gerektiği anlamına gelir. Dahası özel yaşamın gizliliği suça karıştığı iddia edilen çocuklar hakkındaki kayıtların kesinlikle gizli tutulması ve soruşturmayla, karar süreciyle ve davanın kayıtlarıyla doğrudan ilgili kişiler hariç üçüncü taraflara kapalı olması anlamına da gelir (Committee on the Rights of the Child, 2007: 64-67). Pekin Kuralları, 21. maddeye göre, suça karışmış çocuklara ilişkin kayıtlar kesinlikle gizli tutulmalı ve üçüncü kişilerin bilgisine kapalı olmalıdır. Kayıtların ayrıntılarına erişim yetkisi sadece davaya bakmış veya konuyla görevi gereği ilgilenmiş yetkili kişilerle sınırlı tutulmalıdır. Gizlilik ilkesinin haberciler tarafından idrak edilmesinin taşıdığı önem büyüktür. Unutulmamalıdır ki kovuşturmanın her aşaması yasa uygulayıcıyla ilk temastan (bilgi ve kimlik talebi) ilgili makamın nihai kararına veya gözetim, tutukluluk veya özgürlüğünden yoksun bırakılma haline son verilmesine kadar anlamına gelir. Bu bağlamda söz konusu olan, yapacağı haber, yorum ve programlarla, yayınlayacağı görüntü ve fotoğraflarla medya mensuplarının çocuk sanık ve hükümlülerin kimliğini kamuoyuna açıklaması veya damgalamasının yol açacağı zararın geri dönülmez ve telafi edilmez oluşudur. Damgalanmanın etkileri ve çocuğun eğitimi, işi, barınması ve güvenliği üzerindeki olası etkileri nedeniyle soruşturulan çocuğun kimliğinin açıklanmasına neden 302 > Televizyon haberciliğinde etik

13 olacak herhangi bir bilgi yayınlanmamalıdır. Komite bu konuda açıkça kamu görevlilerinin ve medya mensuplarının sorumluluğunu belirtmektedir: Kamu yetkilileri çocuklar tarafından işlendiği iddia edilen suçlarla ilgili olarak basına açıklama yapmak konusunda son derece isteksiz davranmalı ve istisnai durumlarda kendilerini sınırlamalıdırlar. Yetkililerin çocukların basın yoluyla kimliklerinin ifşa edilmemesini güvence altına almaya dönük önlemler geliştirmesi gerekir. Ceza yasasını ihlal eden çocuğun özel yaşamının korunması hakkına tecavüz eden gazeteciler disiplin ve gerektiğinde (örneğin suçun tekrarı halinde) ceza yasası yaptırımlarıyla cezalandırılmalıdır (Committee on the Rights of the Child, 2007: 64). Burada kısaca ve sınırlı olarak yer verdiğimiz ilke ve standartlardan görüldüğü üzere çocuk yargılaması yargılama usulü içinde ayrı bir uzmanlık alanıdır. Çocuk yargılamasına ilişkin yapılacak haberlerde mutlaka bu alandaki uzmanların danışmanlığına başvurulmalıdır. Ulusal ve uluslararası çocuk koruma mevzuatı, bu konuda yapılacak haberlere ilişkin yetişkinlerden ayrı ve detaylı düzenlemeler getirmektedir. Burada zikredilen uluslararası mevzuat Türkiye tarafından usulüne göre imzalanıp, kabul ve onay sürecinden geçtiği için ulusal mevzuatın bir parçası haline gelmiştir. Bu nedenle bu kurallara uyulmaması aslında ulusal mevzuata göre hukuka aykırılığa vücut vermektedir. Kaynaklar Atılgan Aydın, Atılgan Ümit Eylem (2009). Çocuk Hakları Paradigması ve Çocuk Ceza Yargılamasına Hakim Olan İlkeler Açısından Türkiye deki Düzenleme ve Uygulamaların Değerlendirilmesi. Ankara: İHOP Yayını. Committee on the Rights of the Child (2007). General Comment No. 10: Children s rights in Juvenile Justice. 15 Ocak-2 Şubat Cenova. Gramatica, Filippo (2005). Toplumsal Savunma İlkeleri. Çeviren: Sami Selçuk. Ankara: İmge. Hacıoğlu, Burhan Caner (1985). Suçlu Çocukların Muhakemesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Bölümü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. Ümit, Eylem (2007). Mekândan İmkâna: Çocuk Suçluluğunun Habitusu Ceza Ehliyeti İlişkisi. Ankara: Ankara Barosu Yayını. Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 303