12 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 33 D î v â n - ı H ü m â y û n S i c i l l e r i D i z i s i : I V 12 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ ( / ) < Özet-Transkripsiyon ve İndeks > I ANKARA 1996

2 Proje Yöneticisi İsmet BİNARK Devlet Arşivleri Genel Müdürü Proje Sorumluları Necati AKTAŞ Necati GÜLTEPE Devlet Arşivleri Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı Genel Müdür Yardımcısı İsmet DEMİR Osmanlı Arşivi Daire Başkanı Yayına Hazırlayanlar Hacı Osman YILDIRIM Vahdettin ATİK Murat CEBECİOĞLU Muhammed SAFİ Mustafa SERİN Osman USLU Numan YEKELER Dizgi-Mizanpaj Yakup YILDIRIM Baskıya hazırlama Metin ŞEN Murat ŞENER ISBN (Tk. no.) (1. cilt)

3 12 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ ( / ) < Özet-Transkripsiyon ve İndeks > I

4

5 Ö N S Ö Z Mâzî ile âtî arasında bir kültür köprüsü vazifesi gören arşivler, bu hüviyetiyle devletlerin ve milletlerin hâfızasıdırlar. Türk devlet geleneğinde Uygurlar'la başlayan sistemli bir arşiv oluşturma fikri, Anadolu Selçukluları'nda gelişerek Osmanlı Devleti ile zirvedeki yerini bulmuştur. Osmanlı Devleti arşive verdiği önemi belirtmek için arşiv belgelerini hazine gibi telâkki etmiş ve onların muhafazası için yaptırdığı binalara da "Hazîne-i Evrâk" adını vermiştir. Dünya arşivleri arasında müstesna bir yere sahip olan, Osmanlı dönemine ait sayıları yüz elli milyonu aşan belge koleksiyonundan oluşan muazzam bir malzemeyi elinde bulunduran, bunları en iyi şekilde muhafaza etmenin yanında, çok hızlı bir şekilde tasnifini de sürdürerek dünya ilim âlemine sunan Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü; yapmış olduğu tasnif hizmetlerinin yanında, 1992 yılında başladığı Osmanlı Arşivi'ndeki belge ve defter koleksiyonlarını yayınlama çalışmasını da devam ettirmektedir. "Divân-ı Hümâyûn Sicilleri" Dizisinden Kanûnî Sultan Süleyman dönemine ait olan 3, 5 ve 6 numaralı Mühimme defterlerini yayınlayan Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, bu defa da II. Selim devrine ait H / tarihli "12 Numaralı Mühimme Defteri"ni yayına hazırlamış bulunmaktadır. Kıbrıs adasının fethi ile ilgili hükümlerin ağırlıklı olarak yer aldığı bu defter; Osmanlı Devleti'nin coğrafi sınırlarının en geniş olduğu, üç kıta, yedi denize hükümrân olduğu bir coğrafyaya ait hükümleri ihtiva etmesi bakımından ayrı bir ehemmiyeti hâizdir. Eseri yayına hazırlayan Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı personeline ve Genel Müdür Sayın İsmet BİNARK'a bu vesile ile teşekkür eder, çalışmanın ilgililere yararlı olmasını dilerim. M. Selçuk POLAT Başbakanlık Müsteşar Yardımcısı V

6 VI

7 S U N UŞ Ülkemiz arşiv malzemesi bakımından çok büyük zenginliğe sahiptir. Osmanlı Devleti'nden devralınan şerefli mirasla, bugün dünyanın en zengin arşiv potansiyeline sahip ülkelerinden birisi durumundayız. Osmanlı Devleti'nin resmî yazışmaları, merkez teşkilâtı dairelerinin arşiv malzemesi, bugün Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi'nde muhafaza edilmektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, çok köklü bir tarihe ve zengin bir kültüre sahip olan Osmanlı Devleti'ne ait arşiv malzemesinin en fazla bulunduğu müessese olma hüviyetine sahiptir. Zaman itibariyle kesintisiz olarak devam eden ve uzun bir süreyi içine alan Osmanlı belge ve defter koleksiyonlarının bir benzeri, dünyanın diğer arşivlerinde mevcut değildir. Yaklaşık yüz elli milyon belgeye sahip olan Osmanlı Arşivi'nin emsalleri arasında bu yönü ile çok müstesna bir yeri vardır. Osmanlı Arşivi'nin en büyük hususiyeti, Türkiye'nin olduğu kadar, bugün müstakil birer devlet kurmuş olan Orta ve Yakın Doğu, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve Arap ülkelerinin kültür, iktisat ve siyasî tarihlerinin gün ışığına çıkarılması, milletlerarası hakların ispatı ve korunmasında, ayrıca vatandaş haklarının gerektiğinde hukukî mesnedi olması bakımından sahip olduğu müstesna değeridir. Devletlerin, milletlerarası siyasî platformlarda ve ülke içinde karşılaştığı iç ve dış meselelerin ancak eldeki arşiv malzemesinin değerlendirilmesiyle çözülebileceği; bu sebeple bütün siyasî, ekonomik, idarî, kültürel ve diğer millî meselelerle ilgili alınacak her türlü kararda arşivlerin yararlanılacak en güvenilir ve objektif kaynak olduğu, bugün devletler hukukunun da kabul ettiği bir gerçektir. Devletler, yalnız çözüme kavuşturulması gereken acil meseleleri için değil, daha geniş manâda kültür politikaları ve milletlerarası münasebetler bakımından da arşivlerinden yararlanmalıdır. Osmanlı arşivleri, idarî kayıtların devlet eliyle tespit edilip düzenlendiği ve günümüze kadar muhafaza edildiği örnek kuruluşlardır. VII

8 Takdir edileceği üzere, tarihin gerçek bilgileri ilk elden orijinal kaynaklara, yani arşiv belgelerine dayanır. Belgesiz tarih yazılamaz ve olayların gerçek yönleri gün ışığına çıkarılamaz. Arşiv belgeleri olmadan ve bilinmeden, varsayımlarla tarih yazmak, belirli bir devir hakkında hüküm vermek, bir devri veya olayları değerlendirmek, tarih biliminin gerektirdiği tarafsızlığa ve ilmî objektifliğe sığmaz. Arşivlerimiz, herşeyden önce millî kültürümüz ve millî kimliğimiz için gereklidir. Zirâ arşivlerimiz, millî tarihimizin ve kültürümüzün ilk elden otantik kaynaklarıdır. Toplum yapımızdaki çözülmeleri önleyecek ortak inanç noktalarımızı arşivlerimizde bulacağız. Hayata kuvuşturulacak arşiv belgelerimiz, bu yüce milletin hukuka, hakka, ilme saygısının ve insan sevgisinin delilleri olacaktır. Türk milletinin tarihî macerasını ortaya koyabilmek için, arşivlerimizdeki orijinal arşiv belgelerinin mutlaka değerlendirilmesi, ilim çevrelerinin istifadesine sunulması, kısaca bugüne kazandırılması sağlanmalıdır. Arşiv belgelerinin bugüne kazandırılması, bir bakıma vatan coğrafyasının tapusuna kavuşturulmasıdır. VIII * Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Genel Müdürlük sorumluluğunu üstlendiğimiz 1992 yılı başından bu yana, bu tespit ve düşünceden hareketle, Türk kültür hayatına ve arşivcilik mesleğine önemli eserler kazandırmış; dış siyasî gelişmelere paralel olarak, Türk dünyasına yönelik belge neşri çalışmalarının yanı sıra, arşivcilik uygulama ve tekniklerine dâir telif ve tercüme eserler, hizmetiçi ve kurumlararası eğitim ders notları, arşiv kılavuzu ve bibliyografik birçok yayın ile arşiv idarelerinin temel görevlerinden birini yerine getirme konusunda çok önemli mesafeler katetmiştir. Türk arşivlerinde muhafaza edilmekte olan çok çeşitli ve değerli arşiv malzemesinin başlıcaları; fethedilen ülkelerin arazisini tescil eden ve toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemi ile vergi nispetlerini göstermek için tutulan ve devlet topraklarının esas kaydı olduğundan tapu hükmünde bulunan, bu yüzden de bu şekilde adlandırılan "Tapu Tahrir Defterleri" veya "Defter-i Hâkânîler"; Osmanlı padişahlarının ülkenin dört bir yanındaki beylerbeyi, sancakbeyi, kadı, dizdar vb. gibi mahallî idarecilere gönderdikleri ferman, berat ve benzeri yazışmaları ihtiva eden ve Osmanlı idarî teşkilât yapısını ortaya koyması bakımından büyük önem arz eden "Mühimme Defterleri"; Ru ûs Dairesi tarafından görevlilere verilen nişan, rütbe, tâyin ve terfi kayıtlarını ihtiva eden "Ru ûs Defterleri"; ülkenin çeşitli bölgelerindeki mahallî mahkemelerde kadılarca verilmiş hükümleri ihtiva eden "Şer î Siciller"; devletlerarası yazışmaların yeraldığı "Nâme-i Hümâyûn Defterleri" ve vakıf şartlarını bildiren "Vakfiyeler"dir.

9 * Osmanlı devlet yapısı ve müesseselerinin incelenmesi bakımından Mühimme defterlerindeki metinler üzerinde çok titiz bir çalışma yapmak gerekmektedir. Gerek İstanbul, gerekse eyâletlerdeki devlet dairelerinin kuruluşu ve işleyişi hakkındaki en ayrıntılı bilgiler bu defterlerde yer almaktadır. Fermanların asılları, gönderildikleri mahallerde kaybolduğu için bunların Mühimme defterlerindeki sûretleri Osmanlı idarî yapısını ve hukukunu araştırmak için son derece büyük bir değer taşımaktadır. Mühimme defterlerinde, pek çok tarihî olay ile Osmanlı Devleti'nin yabancı ülkelerle münâbebetleri ve uçsuz bucaksız imparatorluğun her tarafındaki sosyal, ekonomik, askerî, dinî ve kültürel şartlar hakkında çok değerli bilgiler yer almaktadır. Ayrıca bu defterler sayesinde Türkçe birçok coğrafî, idarî, askerî terim ile imparatorluğun muhtelif bölgelerinde kullanılan ayâr ve ölçülerin doğru anlamlarını tesbit etmemiz de mümkündür. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü olarak başlamış olduğumuz "Dîvan-ı Hümâyûn Sicilleri"ni yayınlama çalışmalarına, 1993 yılında neşretmiş olduğumuz "3 Numaralı Mühimme Defteri", 1994 yılında neşretmiş olduğumuz "5 Numaralı Mühimme Defteri" ve 1996 yılında neşretmiş olduğumuz "6 Numaralı Mühimme Defteri"nden sonra, bu defa da II. Selim dönemine ait ve ağırlıklı olarak Kıbrıs adasının fethi ile ilgili olan "12 Numaralı Mühimme Defteri"ni yayınlayarak devam etmekteyiz. 12 Numaralı Mühimme Defteri ağırlıklı olarak Kıbrıs seferine ait sefer cüzlerinden oluşmakta olup; defterde sırasıyla 13, 12, 15, 14, 25,...,..., 27, 24 ve 10 numaralı sefer cüzleri yer almaktadır. Zikredilen bu cüzler defterde müteselsil bir sıra takip etmemektedir. Yine Kıbrıs seferine ait olup kara ordusunun hazırlık safhası ile ilgili işlemleri ihtiva eden ve A. DVN. MHM. serisinde 932 numaraya kayıtlı olan 32 sayfalık ve Şevval-Zilkade 977/1570 tarihli hükümleri ihtiva eden 5 numaralı sefer cüzü de, ihtiva ettiği konu ve tarihler dikkate alınarak, "12 Numaralı Mühimme Defteri"nin baş kısmında ek olarak verilmiştir. Ancak defterin yayınında, "12 Numaralı Mühimme Defteri" adı kullanılmış ve defterdeki hükümlerin başlangıç ve bitiş tarihleri olan H ( ) yılları esas alınmıştır. 12 Numaralı Mühimme Defteri H ( ) yıllarına ait olup 646 sayfadır. Defterde 1223 hüküm ve bu hükümlerin suretlerinin gönderildiği yerlerin kayıtlarını ihtiva eden suret kayıtları mevcuttur. IX

10 Defterin cildi orijinal olmayıp daha sonradan yapılmıştır. 17 x 23.5 ebadında ve 5.5 cm. kalınlığındadır. Defter, 1. sayfanın başındaki "[Yev]mü'l-isneyn, fî 17 Cumâde'l Evvel, sene: 978" ibaresi ile başlamakta olup; ilk hüküm Bağdad beylerbeyine, 17 Zilhicce 979 tarih ve 1223 numaralı son hüküm ise Galata kadısına yazılmıştır. Tarihler, Dîvanın akdolunduğu veya hükümlerin deftere geçirildiği günü işaret eden başlıklar halinde görülmektedir. Bu tarihlerde gün ve yıl rakamla; ay ve gün adları ise Arapça olarak "Yevmü'l-ahad fî 17 Ramazâ-nü'l-mübârek" misalinde olduğu gibi yazılmış olup, gün adının son harfi satır sonuna kadar uzatılmıştır. Defterin sayfa numaraları, siyah mürekkeple, sayfaların üst kısımlarına ve ortalı olarak yazılmıştır. Sayfa numaraları orijinal olup, devrin kâtiplerince verilmiştir. 546, 547, 548 ve 549 nolu sayfalar sehven peşpeşe iki defa numaralanmıştır. Defterin hüküm numaraları sonradan kırmızı kurşun kalemle verilmiştir. Her bir hükmün başında, kayıtların temize çekilerek ferman şeklinde düzenlendiğini belirten "yazıldı" notu bulunmaktadır. Ayrıca, hükümlerin üst kısmında dikey olarak yazılmış, ferman ve beratın muhatap makama ulaştırılmak üzere teslim edildiği görevliyi ve teslim tarihini bildiren kayıtlar bulunmaktadır. Bazı fermanların, gönderildiği makamın önemine göre mühürlü kese veya madenî kozalaklar içinde gönderildiği de bu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Defterin dili, sade ve anlaşılabilir bir Türkçe olup; sadece Fas hâkimine yazılan 665 ve Basra beylerbeyine yazılmış olan 825 ve 827 numaralı hükümler Arapça olarak kaleme alınmıştır. Defterin neşrinde Arapça olan bu hükümlerin tercümesi verilmiştir. Defterde kullanılan kâğıt âharlı, kalın ve sarımtrak renkli olup, bazı sayfalarda yer yer yıpranma görülmektedir. Defter, XVI. yüzyıl resmî yazışmalarındaki karakteristik Divânî kırması hattı ile kaleme alınmıştır. Defterin kaligrafisinden, yazıların farklı kâtipler tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Yazıların genellikle okunabilir özellikte olmasına karşılık, bazen aynı sayfada çok güzel bir yazı yanında, bozuk ve okunması çok zor yazılar da yer almaktadır. Devrin kâtipleri tarafından, kayıtlar üzerine sonradan tashih maksadıyla yapılan ilâveler noktasız ve bozuk olduğundan, ibareler güçlükle okunabilmektedir. Satırlar çoğunlukla sık yazılmıştır. Satır sıklığının yanı sıra, sayfalarda, mümkün olduğunca boş yer bırakmamak için yatık ve iç içe girdirilmiş hüküm kayıtlarının da sayfa tertibine sığdırılmaya çalışıldığı görülmektedir. X

11 Hükümlerin yazıldığı emre muhatap olan makam, tek olabildiği gibi, birden fazla da olabilmektedir. Birden fazla makamı ilgilendiren emirlerde, hükümlerin hemen altında yer alan "bir sûreti" kaydından, dağıtımın nerelere ve kimlere yapıldığını görmek mümkün olmaktadır. * Defter ve defterin başında yer alan Sefer Cüzü'nün tutuldukları tarihler olan Şevval 977 ile Zilhicce 979 ( ) tarihleri arasında meydana gelen olayları kısaca şöyle sıralayabiliriz: Daha önce müslümanlar tarafından fethedilen ve bilahare el değiştirerek Venediklilerin eline geçen Kıbrıs'ın fethine karar verilir. Ebussuud Efendi'nin "Sâbıkâ bir vilâyet dâr-ı İslâm'dan olup ba de-zamânin küffâr-ı hâksâr müstevlî olup medâris ü mesâcidin harâb u mu attal ve menâbir ü mahâfilin küfr ü dalâlet ile mâl-â-mâl ve nice dürlü ef âl-i habîse ile dîn-i İslâm'a ihânet kasdeyleyüp ve etrâf-ı âleme evzâ -ı kabîhaların işâ at eyleseler pâdişâh-i dîn-penâh hazretleri hamiyyet-i İslâm muktezâsınca diyâr-ı mezkûrı küffâr-ı hâksâr elinden alup dâru'l-islâm'a ilhâk eylemeğe azîmet ü himmet buyursalar sâbıkâ mezkûr keferenün tasarruflarında olan âhar vilâyetler musâlaha olundukda ellerine virilen ahidnâmede mezkûr vilâyet dâhıl olmağla şerî at-i mutahhere mûcebince mezkûr ahidnâme nakzına azîmet buyurmalarına mâni olur mı? Beyân buyurıla. El-cevâb: Allâhü a lem. Aslâ mâni olmak ihtimâli yokdur. Pâdişâh-i İslâm e azza'llâhü te âlâ ensârahû kefere ile sulheylemek ol zamân meşrû olur ki, kâffe-i müslimîne menfa at ola. Olmayıcak aslâ sulh meşrû değildür. Menfa at müşâhede olunup mü ebbed yâhûd muvakkat oldukdan sonra menfa atlü zamânda bozılması enfa görilse elbette bozmak vâcib ü lâzim olur. Hazret-i Resûlullâh aleyhi's-selâm Hicret-i Nebeviyye'nün altıncı yılından on yıla değin sulhidüp Hazret-i Alî kerrema'llâhü vechehû mü ekked ahidnâme yazup mu âhede mukarrere kılındukdan sonra gelecek yıl bozmak enfa görilüp Hicret'ün sekizinde üzerlerine varup Mekke-i Mu azzama'yı feth buyurmışlardur. Hazret-i Halîfe-i Rabbü'l-âlemîn halleda'llâhü te âlâ zılâle saltanatihî alâ-mefârıki'l-müslimîn ve eyyede bi'n-nasri'l-azîz ve'l-fethı'l-mübîn azîmet-i hümâyûnlarında Cenâb-ı Risâlet-penâh salla'llâhü te âlâ aleyhi ve sellem hazretlerinün sünnet-i şerîflerine ıktidâ buyurmışlardur." * muhtevalı fetvasında Kıbrıs'ın fetih gerekçeleri şu şekilde açıklanmaktadır: Daha önce müslümanlar tarafından fethedilen bir belde üzerinde müslümanların tarihî bir * Tarih- i Peçevî, C. 1, s Fetva metninin bir baflka nüshas için bkz.: Bayez t Devlet Kütüphanesi, Umûmî 2757, varak 100 a. XI

12 miras hakkı bulunmaktadır, Kıbrıs'a hakim olan Venedikliler müslüman tacirlerin ve hac yolculuğu yapan hacıların gemilerine saldırmaktadırlar, bu nedenlerden dolayı aradaki alaşmanın bozularak adanın fethedilmesi caizdir. Ayrıca Doğu Akdeniz'de olan tek ada Kıbrıs'tır ve bu durum da Güney Anadolu, Kuzey Afrika ve Ortadoğu hakimi olan Osmanlılar'ın güvenliğini ihlal etmektedir. Donanma Serdarlığı'na Lala Mustafa Paşa'yı, Kaptan-ı deryalığa da Müezzinzâde Ali Paşa'yı getiren II. Selim büyük bir donanma ile Kıbrıs seferine karar verir (15 Mayıs 1570). Uzun çarpışmalardan sonra nihayet Magosa Kalesi'nin de düşmesiyle Kıbrıs adası 1 Ağustos 1571'de fethedilir. Aynı yıl fethin hemen akabinde Kıbrıs; İçel, Tarsus, Kozan (Sis) sancaklarının da ilâvesiyle beylerbeyilik haline getirilir. Kısa bir süre sonra da adanın tahririne başlanır. Halkın vergileri hafifletilir. Adanın imarına hız verilir. İskân için Anadolu'dan bilhassa Karaman Eyâleti başta olmak üzere Güney Anadolu sahillerinde yaşayan halktan büyük bir kısmı buraya yerleştirilir. İlk Osmanlı beylerbeyi olarak Muzaffer Paşa Kıbrıs'a tâyin edilir. Defterdeki hükümler ışığında bakıldığında, Kıbrıs'ın fethi yanında bir başka önemli konu da Yemen bölgesinde meydana gelen isyanlardır. Osmanlı için çıban başı olan ve devamlı isyanların görüldüğü Yemen'in fethi oldukça büyük bir ehemmiyet taşımaktadır. Bu işi başarılı bir şekilde halleden ve Yemen Fatihi unvanını alan Koca Sinan Paşa, Yemen'e Behram Paşa'yı beylerbeyi olarak atayarak İstanbul'a döner (1571). Devrin önemli olaylarından birisi de Nova Kalesi'nin düşman eline geçmesidir. Kalenin yeniden ele geçirilmesi için Klis Beyi Ferhad Bey ile Hersek beyi birlikte hareket ederek burasının tekrar Osmanlı kalesi olmasını sağlarlar ve ele geçirdikleri esirleri İstanbul'a gönderirler (980/1572). Kıbrıs'ın fethinden sonra papalığın öncülüğünde bir haçlı ittifakı yapılır. Bu ittifakın donanması ile Osmanlı Donanması İnebahtı'da tarihin en büyük deniz savaşlarından birisini yapmış ve Osmanlı Donanması ilk büyük yenilgisini almıştır. (17 Cemaziye'l-Evvel 979/ 7 Ekim 1571). Osmanlı Donanması bu savaşta pek çok şehid ve ağır zayiat vermiş, Kılıç Ali Paşa kurtarabildiği gemilerle İstanbul'a gelmiştir. II. Selim'in bu mağlubiyet üzerine yeniden ve süratli bir şekilde büyük bir donanma inşasını emretmesi üzerine Sokullu Mehmed Paşa ile Kılıç Ali Paşa riyasetinde çok kısa bir sürede büyük bir donanma teşkil edilir. Bu donanma, batı dünyasına Osmanlıların aynı ihtişam ve kudretleri üzere berdevam oldukları imajını XII

13 vermek için "muhafaza seferi" denilen Akdeniz seferine çıkar. Bu sefer sonrası Venedikliler Osmanlılarla sulh yapmaya mecbur kalırlar (7 Mart 1573). Bu anlaşmaya göre Venedikliler Kıbrıs'ın Osmanlı adası olduğunu kabul ve Kanûnî Sultan Süleyman zamanından beri vermekte oldukları üç bin floriyi her sene vermeyi taahhüd ederler. Ayrıca, Zanta adasından dolayı verdikleri beş yüz dükayı da bin beş yüz dükaya çıkarır ve Arnavutluk sahilindeki Sopota Kalesi'ni de Osmanlılara terkederler. Hammer'e göre bu anlaşma ile Türkler İnebahtı savaşını kazanan taraf olmuşlardır. * Defter ve cüzde kayıtlı olan hükümleri, yukarıda anlatılan olayların ışığı altında muhtevalarına göre genel olarak şu ana başlıklar altında değerlendirmek mümkündür: 1 Kıbrıs adasının fethi hazırlıklarından olan gemi yapımı, gemilere gerekli olan üstüpü, kereste, urgan ve lengerlerin temini, barut ve güherçile imali, zahîre depolanması, kürekçi, kavvâs, marangoz, lağımcı vs. gönderilmesi, Kıbrıs'a asker ve donanma sevki, Kıbrıs'a yapılan sürgünler, zafer için mescitlerde dua edilmesi vs. ile ilgili hükümler; Sinop, Ahyolu, Bartın, Amasra, Kefken, Süzebolu, Kefe, Varna, Midye ve İznikmid kazâlarında gemi, at gemisi, kadırga ve baştarda yaptırılması, Yaptırılan bu gemiler için Maraş, Kars, Antep, Andırın, Güvercinlik, Hısn-ı Mansur, Akyazı, Ereğli, Daday, Taşköprü, Araç, Ayandon ve Vize'den gemi ağacı; Drama, Pravişte, Kavala, Siroz ve Zihne kazâlarından üstüpü; Yeniada ve Avlonya'dan zift; Samakov'dan lenger demiri; Kavala, Tire, Samsun ve Gümülcine kazâlarından kendir; Tire ve Samsun kazâlarından urgan gönderilmesi, Barut imali için Van, Kudüs, Kayseri, Mısır ve Tımışvar'da güherçile işlenmesi; güherçile kârhâneleri için yeterli miktarda akça gönderilmesi; işlenen güherçilelerin iyi muhafaza edilerek zarar görmemelerinin temin edilmesi; kendilerine güherçile hizmeti teklif edildiği halde bu hizmete gitmeyenlerin cezalandırılmaları; Hakkari'de kükürt madeni işletilmesi, Karaman, Sis, Malatya, Kars, Zamantı, Gerger, Kahta, Darende, Akdağ ve Divriği'deki barut ve güherçile ocaklarının işlenmesi; Mısır, Budun, Tımışvar, Halep, Bağdat ve Kıbrıs'ta barut işlenmesi; Srebreniçe Madeni'nde kurşun işlenmesi, Bilecik, İskenderiyye, Şehrizol ve Kiği'de top yuvalağı dökülmesi; top dökümü işinde çalıştırılmak için alet ve edevâtlarıyla birlikte madenlere usta XIII

14 gönderilmesi; kabiliyetsiz kimselerin topçu yapılmaması; Ağriboz, Mora, Karlıili, İnebahtı ve Yanya'daki topçuların Tophâne-i Amîre'den gönderilen topçu üstadı tarafından imtihan edilerek topçu gediklerinin buna göre yeniden tevcîh edilmesi, Kıbrıs adasının fethi için Azâz u Kilis ve Ekrâd kazâları, Aksaray, Şam, Diyarbakır vs. kazâlardan silahlarıyla beraber kavvâs ve piyade; Ruha sancağından, Tokat ve Sivas kazâlarından lağımcı gönderilmesi; Donanmaya katılmak üzere Trabzon, Niğbolu, Bursa, Akkirman, Kalkandelen, Karaferye, İznikmid, Edirne, Aydın, Saruhan, Menteşe, Kırkkilise, Vize, Karinâbad, Aydos, Ahyolu, Varna, Şumnu, Hezargrad ve Sinop sancak ve kazâları ile Anadolu ve Rumeli'nin sâir kazâlarından kürekçi gönderilmesi; firar eden kürekçilerin kefillerine buldurulması; kürekçi yazma bahanesiyle ahalinin parasını alan dolandırıcıların cezalandırılmaları, İçel beyinin askerlerin geçeceği yolları temizlettirip tamir ettirmesi; yeterli miktarda zahîre tedarik ettirerek, gereken yerlere iskele inşa ettirmesi, Kıbrıs seferi için ordunun ihtiyacı olan zahîrenin temini işinin Mirza Çavuş'a verildiği; İçel beyinin askerlerin ihtiyacı olan yağ, un, arpa, bal, vs. zahîrenin tedariki; Dergâh-ı Muallâ Çavuşu Seydî Çavuş'un ordu için peksimed hazırlatması; Anadolu Eyâleti'ne bağlı çeşitli kazâlardan çeşitli cins ve miktarlarda zahîre temin edilerek tâyin olunan konaklara ulaştırılması; Monla Ağa'nın kazâlarda bakâya kalan nüzülü tahsil ettirmesi ve beklemekten dolayı bozulan nüzülü yenisi ile değiştirtmesi, Kıbrıs'taki sipahiler için Ohri, İlbasan, Akçahisar ve diğer bazı sancak ve kazâlardan harçlık toplanarak bir an önce Kıbrıs'a ulaştırılması, Diyarbakır gönüllülerinin, Selanik, Kocacık, Vize ve Tanrıdağı yörüklerinin, Harput ve İnebahtı sipahilerinin, Anadolu ve Rumeli eyâletlerindeki sâir sancak ve kazâ askerlerinin Kıbrıs seferine katılmaları, Magosa Limanı'na girerek Magosa Kalesi'ne çok miktarda zahîre, silah ve cenkçi getiren ve çevrede yağma yapan düşman donanmasının bu faaliyetlerini önlemek için Rodos ve İskenderiyye beylerinin görevlendirildikleri, Vezir Mustafa Paşa'nın donanma ile sefere çıkarak Magosa Kalesi ve çevresinin muhasarasına başladığı; Cezayir-i Garb beylerbeyi (Kılıç) Ali Paşa'nın, Rodos beyi Bâlî Bey'in, Karlıili, İskenderiyye, Sığla, Midilli, Sakız, Tırhala, İnebahtı, Selanik, Kocaeli ve diğer bazı beylerin emirleri altındaki kadırga ve gemilerle donanmaya katılmaları, Şam ve Halep kadıları tarafından vilâyetleri dahilindeki mabet ve mescitlerde Kıbrıs'ın fethi, deryadaki düşman donanmasının imhası ve Yemen'e XIV

15 musallat olan Arap eşkiyasının defedilmesi için ulemâ, sulehâ ve tüm müslümanlara dua ettirilmesi, Kur ân-ı Kerîm, En âm-ı Şerîf ve Fetih sûrelerinin okutturulması, İçel beyinin Kıbrıs halkına istimâlet verip, fetihten sonra can ve mallarına dokunulmayacağı, sadece ziraat ettikleri yerlerin öşrünü verecekleri ve düşmanla birlik olurlarsa kendilerine merhamet edilmeyeceği şeklinde tenbihte bulunması; 2 Kıbrıs adasının fethinden sonra yapılan idârî düzenlemelerle ilgili hükümler: Kıbrıs yeni fethedilen bir yer olduğundan, yeniden mamur oluncaya ve halk gündelik hayatını düzene sokuncaya kadar beylerbeyi, kadı ve defterdar tarafından mîrî hizmetlerde reâyaya üstesinden gelemeyecekleri işlerin teklif edilmemesi ve tefrika çıkartacak işlerden kaçınılması, Vezir Mustafa Paşa'nın seferde yararlılık gösterenlere Kıbrıs'ta sancak, kethudâlık ve ağalık tevcihleri yaptığı, Kıbrıs Beylerbeyi Muzaffer Paşa'ya Kıbrıs mahsulünden buğday ve arpa tâyin edilmesi, Sis, Tarsus, İçel ve Alâiye sancaklarının Kıbrıs Beylerbeyliği'ne ilhak olunduğu, buraların atîk ve cedîd icmal ve mufassal defterlerinin Kıbrıs Beylerbeyi Sinan Paşa'ya gönderildiği, Kıbrıs'taki mîrî evlerin değer baha ile satılmaları, bu gerçekleşmezse kiraya verilerek tamiratının kiracılara yaptırtılması, Lefkoşe'deki camiye iki, Magosa'daki camiye de bir minare yaptırılması, 3 Leh, Hersek, Erdel, İran, Eflak, Venedik, Beç ve Fas gibi devletlerle olan münasebetlere dâir hükümler: Klis ve Bosna beylerinin birlikte hareket ederek Udbine ve Novi kalelerine saldıran Herseklilerin hakkından gelmeleri, Batum sancağına bağlı Arhal, Gönye ve Atina'ya gemilerle gelerek saldıran Gürcü Meliki Dadyan ve oğullarına engel olunması; ayrıca melikin silah ve mühimmat temin ettiği kontrolü altındaki Abazaların da karadan ve denizden Osmanlı topraklarına yaptıkları saldırıların Batum beyi tarafından önlenmesi, Filek beyinin Leh vilâyetine bağlı bazı yerlere yaptığı saldırıların önlenmesi; Leh tarafına geçerek hayvanlarını otlatan veya ticaret yapanların üzerlerine düşen vergileri vermeleri; Erdel kralı iken ölen İstefan'ın yeğeni olduğu ve kralın başka vârisi bulunmadığından muhallefâtının kendisine verilmesini vasiyet ettiğini bildiren XV

16 Leh kralının bu isteğinin incelenmesi için kralın hayatta iken vasiyet ettiği şeylerin defterinin tutularak İstanbul'a gönderilmesi, Erdel Kralı İstefan'ın vefatı üzerine Erdel ve Macar beylerinin isteğiyle Batori İştvan'ın voyvoda nasbedildiği; iki ülke arasındaki dostluk ve düşmana karşı işbirliğinin devam edeceği; Budun ve Tımışvar beylerbeyilerinin Erdel'i saldırılardan korumakla görevlendirildikleri; Erdel voyvodasının halkın kendisini voyvoda olarak kabul ettiği ve ülkenin emniyette olduğuna dâir gönderdiği mektubunun alındığı, Eflak reâyasından hak dava edenlerin davalarının Eflak voyvodası tarafından görüleceği; Eflak voyvodasının, Niğbolu'da Yergöğü ve Halonik voyvodaları ile Tuna sahillerindeki âmillerin Eflak sınırını geçerek köylerini yağmaladıklarına dâir şikâyetinin araştırılarak haksızlıkların önlenmesi, İsyan ederek Leh vilâyetine sığınan ve Leh kralının desteğiyle Boğdan üzerine yürüyen Boğdan eski voyvodası Boğdan'ın üzerine Vidin, Niğbolu, Vulçıtrın ve Bender beylerinin Silistre Beyi Hamza Bey kumandası altında ve Devlet Giray kuvvetleriyle birlikte gitmeleri; isyandan vazgeçerek Leh kralı vasıtasıyla af isteyen eski voyvoda Boğdan'ın, kardeşi ve akrabalarıyla birlikte İstanbul'a gelerek bağlılığını bildirmesi şartıyla bağışlanacağı; Boğdan ve Bender sınırlarında nereye ait oldukları konusu tartışılan yerlere bilirkişilerle gidilerek sınırların tesbit edilmesi, İran'la ilişkileri olduğu bildirilen ve İran'la ticaret yapan kişilerin cezalandırılmaları, Venedik taraflarında alıkonulan Osmanlı tebeası tüccarlar mallarıyla beraber salıverilirse, Osmanlı topraklarındaki Venedikli tüccarların gönderileceği, Cezâyir-i Garb beylerbeyinin Fransa vilâyetlerinden alınan esirleri serbest bırakması, Beç topraklarına geçerek köy ve kasabalara tecavüzde bulunanların Budun beylerbeyi tarafından cezalandırılacakları; Beç ile Osmanlı sınırında nereye tabi oldukları tartışılan köyler için defter-i cedîddeki kayıtlara bakılması, Fas hâkimine nâme yazıldığı, Osmanlı Devleti'ne itaat edip dostluk ve iyi ilişkilerini devam ettirmek isteyen Macar Beyi Plaj Yanoş'la dostluğun sürdürülmesi, Macar kralından kendisine bir zarar gelmemesi için İstanbul ile yaptığı muhabereyi ifşâ etmemesi; XVI

17 4 Elçilik göreviyle İstanbul'a gelmiş olan çeşitli ülke elçilerinin ülkelerine dönüşleri esnasında geçecekleri yerlerde can ve mal emniyetlerinin sağlanarak ihtiyaçlarının bedeli mukabilinde karşılanması ile ilgili hükümler: Açe padişahının İstanbul'a gelen elçilerinin gidecekleri yere güven içinde gitmelerinin sağlanması, İstanbul'dan ülkelerine gidecek olan Dubrovnik beylerinin adamına yol üzerindeki kazâlarda gerekli yardımın yapılması, Beç kralının adamı Pavli'ye ülkesine gidene kadar geçeceği yerlerde gerekli kolaylığın gösterilmesi, İstanbul'a gelen iki Erdel beyinin refakatinde gelen ve tekrar Erdel'e dönecek olan sekiz kişinin ve eşyalarının geçecekleri yerlerde güvenliklerinin sağlanması, 5 Yemen'in ıslahı için gönderilen Vezir Sinan Paşa'nın ihtiyacı olan kul mevâcibi ile Yemen beylerbeyi Hasan'ın salyânesi ve ihtiyacı olan kadırga ve levâzımın gönderilmesi; Yemen'in zahîre vs. ihtiyacının Mısır beylerbeyi tarafından tedarik edilmesi; Vezir Sinan Paşa'ya Yemen'de Mutahhar'ın isyanını bastırarak hakimiyet tesis ettiği için müzehhep kılıç ve hil at verilerek, Yemen ve Mısır memâlikinin kendisine tevcih ve terakkî ihsan edildiği gibi Yemen ile ilgili hükümler, 6 Rumeli beylerbeyi ve Rumeli tarafına sefere çıkan Vezir Ahmed Paşa'nın ihtiyacı olan mühimmât ve levâzım ile orducu esnafı, sipahi vs. asker tâyifesinin bölgedeki beyler tarafından temin edilmesi ile ilgili hükümler, 7 Papalık ve Portekiz donanması ile İspanya kralı ve Venediklilerin birleşerek Osmanlı Donanması'na saldıracağının haber alınması üzerine düşmanla savaşmak için gönderilen Vezir Pertev Paşa kumandasındaki donanmaya Kıbrıs'taki donanmadan yardım gitmesi, Mora beyinin de hazırlanarak Pertev Paşa'nın yardımına gitmesi ile ilgili hükümler, 8 Basra'nın Cezâyir vilâyetinde isyan ederek bazı kalelere saldıran ve isyanı muhtelif yerlere yayan Arapların; Havran'da halkın mallarını yağmalayıp sarp yerlere sığınan asî Arapların; Venediklilerle birlik olup Delvine ve Yanya çevresinde fesat çıkartan Arnavutların; Mezistre taraflarında Manya kafirleriyle birleşip isyan eden bazı köylerin halkının ve Yanya sancağında isyan eden hrıstiyanların isyanlarının bastırılarak haklarından gelinmesi, Tuna sahillerindeki hırsız ve haramilerin yakalanarak cezalandırılmaları; Kulb sancağındaki hırsız ve yankesiciler ve bunlara yataklık edenlerin; Cebele sancağında, Musul, Arsiyâb, İmâdiye ve Cezîre civarlarında fesat çıkartanların XVII

18 cezalandırılmaları gibi devlete isyan eden, eşkiyalık yapan ve fesat çıkartanların cezalandırılmaları ile ilgili hükümler, 9 Akçaşehir, Teke, Kandırı, Kula, Şeyhlü, İshaklı, Karasi, Germiyan, Siroz ve diğer bazı kazâlarda ayaklanıp pazar ve köy basarak kız ve oğlan kaçıran, vakıfları işgal eden, eşkiyalık yapan, halka zulmeden suhte tâyifesinin kontrol altına alınmaları ve cezalandırılmaları ile ilgili hükümler, 10 Padişah Edirne'de kışlayacağından Edirne'ye kadar olan yolların temizlenip tamir edilmesi; Istabl-ı Âmire atları için Edirne'deki voynuklardan altı neferin görevlendirilmesi; Halkalı, Umurca, Kemer, Burgaz, Hayrabolu, Silivri, Elvanbeyli, Bergos konaklarına ve Edirne'ye ot, odun, arpa, un, tarhana, bulgur vs. gibi zahîre hazırlanması; Niğbolu, Şumnu, Rusçuk, Hezargrad ve Çernovi kadılarının yeteri kadar don yağı, yağ ve bal göndermeleri ile ilgili hükümler, 11 Şam beylerbeyi tarafından Şam Eski Defterdarı Ali'nin Emîr-i Hac olarak tâyin edildiği; hacıları karşılama işi ile ilgili ihtiyaçların tedarik edilerek hacılara sıkıntı çektirilmemesi; hacıları karşılamakla görevli Ali hacılara gerekli develeri tedarik etmediğinden görevden alınarak yerine bir başkasının tâyin edilmesi; Mısır Emîr-i Haccı Murad'ın geçen sene sergilediği üstün hizmetten dolayı bu yıl da aynı göreve tâyin edilmesi; hac kafilesini muhafaza hizmetine gitmeyen yeniçeri ve sipahilerin timar ve gediklerinin başkalarına verilmesi gibi hükümler; 12 Pertev Paşa'nın donanmaya serdar tâyin edildiği; Ahmed Paşa'nın Cezâyir-i Garb beylerbeyiliğine; Petri'nin Boğdan voyvodalığına tâyin olundukları gibi devlet görevlerine yapılan atamalarla ilgili hükümler, 13 Körfös ve Venedik ile gizlice işbirliği eden Yanya Kalesi'ndeki kafirlerin kale dışına çıkartılarak yerlerine müslümanların yerleştirilmesi; Hersek'te Kotan tarafındaki düşmanla işbirliği yapıp çaldıkları hayvanları düşmana veren ve reâyayı Kotor'a tabi olmaları konusunda tahrik eden hrıstiyanların haklarından gelinmesi; Hersek tarafında etraftan haber toplayarak Venedik'e ileten şahısların yakalanmaları; sahillere yakın yerlerdeki çiftliklerden düşmana tereke satanların cezalandırılmaları; İran'la ilişkisi olan ve halk arasına fesat sokanların cezalandırılmaları gibi düşmanla işbirliği yapan, düşmana bilgi veren ve tereke satanlarla ilgili hükümler, 14 Karaman ve kazâları ile Şam ve Halep taraflarından Kıbrıs'a gidip yerleşmek isteyenlere izin verilmesi ve Kıbrıs'a adam geçirtilmesi; Edirne ve Hasköy arasındaki Kayaboğazı mevkiinden firar eden beş köy halkının bulunarak yerlerinde iskân edilmeleri; İran taraflarından Bağdat beylerbeyine bağlı yerlere gelmek isteyen ulusât tâyifesine engel olunması; Kefe'deki ümerâ-i Çerâkise ve sipahilerin XVIII

19 yerlerini terketmelerine izin verilmemesi gibi devletin iskân politikası ile ilgili hükümler, 15 Saruhan, Van, Semendire, Karesi, Biga, Niğbolu, Peçuy, Şavşat, Bağdat, Hersek, Budun, Karahisar, Sultanönü, Antep ve Mora gibi eyâlet ve sancakların tahririnin yapılması; tahrir görevlilerinin isimleri ve tahrir esnasında yolsuzluk yapanların teftişi ile ilgili hükümler, 16 İstanbul zahîresi için Kefe'den yağ; Eskişehir, Yenişehir, Bazarcık, Galata, Hâslar, Silivri, Rodoscuk, Çorlu, Kırkkilise, Pınarhisar ve Vize kazâlarından koyun gönderilmesi; İstanbul zahîresi için gelen malların başka yerlerde satılmasının önlenmesi; kıtlık olan Kudüs ve Halîlürrahman'a gıda maddesi getirmek isteyenlere engel olunmaması; Nova Kalesi ile Mekke ve Medîne'nin ihtiyacı olan zahîrenin gönderilmesi; tereke ve zahîre sıkıntısı çekilen Rodos'a Tekeili, Menteşe ve Hamidili'nden buğday ve un gönderilmesi; Bursa'nın Keşişdağı'ndaki nehirlerdeki balıklar saray için avlandığından mîrî avcılar dışındaki kimselere avlanma izni verilmemesi gibi hükümler, 17 Larende zenginlerinden Muytâb oğlu Mehmed; Eğirdir'de mütemekkin ve kazâ halkına zulmeden Türk Osman vb. gibi zenginlerin celeplik hizmetinde istihdam edilmeleri; İstanbul halkının ve Kıbrıs'taki ordunun et ihtiyacının karşılanması ile ilgili hükümler, 18 Vakıfların işletilmesi; vakfa zarar veren vakıf mütevellîlerinin teftişi; zimmetinde vakıf malı bulunanlardan bunların tahsili; vakıf arazisini izinsiz olarak gasbeden ve kullananların önlenmesi gibi vakıflarla ilgili hükümler, 19 Sahte berat ve hüküm yazarak kendilerine ve yakınlarına menfaat sağlayanlar; ellerinde sahte mühür bulunanlar; kallâblık yapanlar; kalp akça kesenler; halkın kuruş ve altınlarını alıp yerine kalp ve kırpık akça verenlerle ilgili hükümler, 20 Şehzade Murad'ın annesinin Üsküdar'da yaptırmakda olduğu cami; Mîrahur İlyas Bey'in depremden zarar gören Görice'deki cami, medrese vs. evkâfının tamiri; merhum Şehzâde Mustafa için Bursa'da yaptırılan türbe; Nurbânu Sultan'ın Üsküdar'da yaptırmakta olduğu dükkanlar; Saray-ı Âmire'nin ekmek ihtiyacı için yaptırılacak olan fırın; Karasu Yenicesi'ndeki Lütfipaşa köprüsü ve Silivri köprüsünün tamirleri; Düceyl Arkı'nın tamir edilerek işler hale getirilmesi vs. gibi sivil mimari ile ilgili hükümler, 21 Ayamavra, Selanik, Bergoz-ı Cedîd, Manya, Avlonya, Yanova, Sığındor(?) kalelerinin tamiri; Hasankale Kalesi'ne hisar peçe ve hendek yaptırılması; Baban'da kale inşası; Rinase, Obrovaca, İskaradin ve Parga kalelerinin yıktırılması; İskatoz XIX

20 ve Şavşat kalelerinin ise ihtiyaç duyuluyorsa tamir ettirilmesi, ihtiyaç duyulmuyorsa yıktırılması gibi askerî mimari ile ilgili hükümler, 22 Azak, Kefe, Özi, Nova, Draç, Preveze, İnebahtı, Moton, Balyabadra, Koron, Midilli, Sakız, Şems, Sadr-ı Cârûz kaleleri ile Anadolu ve Rumeli'deki sâir kalelerde görevli azeb ve hisar erleri ile yeniçeri ve müstahfızlara mevâcib gönderilmesi ve gönderilen mevâcib yerine ulaşıncaya kadar muhafazası için gerekli tedbirlerin alınması ile ilgili hükümler, 23 Tırhala Beyi iken vefat eden Osman Bey'in; Magosa Kalesi'nin muhasarasında şehit düşen Trablus Beyi Mehmed Bey'in muhallefâtının defter edilip İstanbul'a gönderilmeleri gibi görev başında vefat eden devlet görevlilerinin terekeleri ile ilgili hükümler, 24 Ülke topraklarından düşmana tereke verilmemesi; kaçak tereke alıp giderlerken ele geçirilen terekelerin mâl-ı mîrî için zaptedilmesi ve sorumluların cezalandırılmaları ile ilgili hükümler, 25 Düşmanın saldırı ihtimali bulunan Rodos, Preveze, Sakız, Ayamavra, Klis, Yanya, Karlıili, Delvine, Nablus, Trablus, Draç, Mora, Selemiye, Balis, Hersek ve İnebahtı bölgelerinin ve Anadolu'daki bazı sancak ve kazâların muhafaza edilmeleri ile ilgili hükümler, 26 Kendilerine verilen görevleri yerine getirmek için gerekli gayreti göstermeyen; görevini ihmal eden; görevi başında bulunmayan kişilerin görevden alınarak cezalandırılmaları ile ilgili hükümler, 27 Hakkında şikâyette bulunulan Taman Kadısı Mevlânâ Mehmed b. Fethullah'ın; öşr ve rüsum vermeyen ve fesat çıkarttığı ihbar olunan Terkış(?) Kalesi Dizdarı Durmuş'un; Harput beyi ve kadısının görevden alınmaları ve teftiş edilmeleri gibi yolsuzluk yapan devlet görevlileri hakkında soruşturma açılması ve görevden alınmaları ile ilgili hükümler, 28 Halka zulmeden Köprülü Kazâsı Nâyibi Ahmed'in; Karahisâr-ı Şarkî'de reâyaya zulmeden subaşıların; Pogonya kazâsının köy halkına zulmedip mallarını zorla alan Nâyib Ali ve akrabalarının; hisar erenlerine baskı yapan ve zulmeden Şam kalesi dizdarının vb. gibi halka baskı ve zulüm yapan devlet görevlileri ve âyandan olan kimselerin durumlarının teftiş edilerek cezalandırılmaları ile ilgili hükümler, 29 Anabolu Kaptanı Perviz, Hâssa Gönüllü Reisler Kaptanı Kara Hâce, Dubrovnik beyleri, Mora beyi ve Avlonya azebler ağasının düşman donanmasının faaliyetleri; Rumeli beylerbeyinin isyan eden kefere ve Hersek taraflarındaki düşmanın durumu; Diyarbakır beylerbeyinin İran ve Özbekler hakkında gönderdiği XX

21 bilgiler ile Nemçe ve İran taraflarına casuslar gönderilmesi gibi devletin istihbarat çalışmaları ile ilgili hükümler, 30 Nakşa Adası reâyasının iki yıldır vermedikleri haraçların tahsili; zimmetlerinde mâl-ı mîrî bulunan kimselerden bunların tahsil edilmesi gibi konularla ilgili hükümler, 31 Boşalan gediklerle mahlûl tîmar ve zeâmetlerin yararlılık gösteren kimselere tevcîh edilmeleri ve bazı mukâtaaların iltizâma verilmesi ile ilgili hükümler, 32 Şam, Halep vs. yerlerden toplanan avârız akçalarının İstanbul'a gönderilmesi ile ilgili hükümler, 33 Silahtar Ağası Mustafa Ağa tarafından askerlerin çarşılarda çeşitli sanatlar icra etmelerinin önlenerek daima ata binme ve silah talimi yapmalarının sağlanması; Şehrizol'daki yeni inşa edilen kalelere yerleştirilen kul tâyifesine ok atışı taliminden başka bir iş teklif olunmaması; Van, Bağdat, Şehrizol, Şam, Erzurum ve Basra beylerbeyilerinin kul tâyifesini kendi hallerine bırakmayarak ata binme, ok ve tüfek atışı ve diğer harp aletlerini kullanma talimi için haftada iki gün eğitim yaptırmaları gibi askerlerin eğitimi ile ilgili hükümler, 34 Cami ve çeşmelerin su yolları üzerine bağ, bahçe, çukur, bina vs. yapılarak zarar verilmesinin önlenmesi; hâssa çayırlarının yakınlarında bulunan değirmenlerin çayırlara zarar vermelerinin önlenmesi gibi bugünkü anlamda çevrecilik olarak adlandırabileceğimiz konularla ilgili hükümler, 35 Mîrî tüfekler üzerindeki beylik damgasını silerek kendi mülkiyetlerine geçirip kullanan Bağdat yeniçerilerinin teftiş edilmesi; düşman saldırısı ihtimali olan İnebahtı ve Tırhala bölgesindeki silahların toplatılması; Yanya bölgesindeki manastırlarda ve keferenin elinde bulunan silah ve atların toplatılarak kalelere dağıtılması gibi savaş esnasında halkın elindeki silahların toplatılması ile ilgili hükümler yanında; Peygambere ve sahabeye küfreden kimselerin cezalandırılmaları, Kudüs'teki Hz. Musa, Hz. Yunus ve Hz. Lut evkâfının vakıfnâmesi ile vakfa ait emlak, eşya vs.nin vakfın yeni nâzırı Hacı İdris'e verilmesi ve kabirlerin vakıf mahsulünden tamir ettirilmesi, Hz. Ali ve Hz. Hüseyin'in türbelerine halı döşenmesi; Hz. Ali meşhedine su getirilmesi; İran'dan Meşhedeyn-i Şerîfeyn'e defnedilmek üzere gönderilen ölülerin Meşhedeyn'den uzak yerlere defnedilmesi, XXI

22 Kudüs'teki Deyr-i Musallebe isimli kilisenin bitişiğine müslümanlar tarafından yapılan mescidin kiliseye çevrildiğine dâir yapılan şikâyet sonucu yapılan tahkikat neticesinde burasının mescit olduğuna karar verildiği, Müslümanlara şarap satan kimselerin cezalandırılmaları, Müslümanların ekin ve bağları arasına konarak mallarına zarar veren, halkın at ve paralarını çalan, kadın ve kızları kaçırarak fuhuş yaptıran çingene tâyifesinden kimselerin yakalanarak cezalandırılmaları, Hizmette bulundukları görevlerini bırakarak kaçan acemi oğlanlarının bulunarak görevlerine gönderilmeleri; İstanbul'da acemi oğlanı iken mürted olup memleketlerine dönen acemi oğlanlarının yakalanarak İstanbul'a gönderilmeleri, Yemen'e gönderilen Sinan Paşa'nın Kethüdası Erdoğdu ve Ali Çavuş'a İstanbul'dan Yemen'e varıncaya kadar geçecekleri yerlerde her türlü kolaylığın gösterilmesi, İstanbul'da yangın çıktığında söndürmek için yüz elli acemi oğlanı ve yüz elli bostan oğlanının kapıya çıkartılmaları, İznik, Yenişehir, Akhisar ve Geyve'de bir önceki yıl ortaya çıkarak ekili alanlara zarar veren çekirgelerin yumurtalarını toprağa bırakarak bu sene tekrar çıkma ihtimaline karşı gereken tedbirlerin alınması, Eflak voyvodasının saraya yirmi adet şahin göndermesi; Halep, Hama ve Rumkale taraflarında Hâssa-i Hümâyûn için bülbül toplanması; Hâssa Doğancılarından Mirza'nın evinin basılarak iki şahininin öldürülmesi, Tırhala'da keşişler tarafından meskun mahallere uzak yerlerde keşişhâne adı altında yapılan ve içlerine silah konulan hisarların kimler tarafından yapıldığının araştırılarak silahlara el konulması, Uygunsuz davranışlarda bulundukları şikâyet olunan kadınların hapsedilmeleri, Marmara kazâsına misafir olarak gelen ve kadı huzurunda İslam dinini seçerek müslüman olan şahsı kaçıran ve mahkemeyi basarak sicili parçalayan zimmîlerin yakalanarak cezalandırılmaları, Rumeli kazâlarında müslüman kılığında dolaşan zimmîlerin cezalandırılmaları, Bazı ailelerin çocuklarının rehin olarak tutulmaları, XXII

23 Mimar Sinan'ın Kayseri'nin Ağırnas köyündeki Çöngele mezrâsının tasarrufunun kendisine verilmesini istediği, Gelibolu'nun Burhan köyünde defîne bulan kimselerin İstanbul'a gönderilmeleri gibi farklı pek çok konuyu ihtiva eden hükümler yer almaktadır. * Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'nce yayınlanan bu eser, 3 ciltten müteşekkildir. Birinci ve ikinci ciltlerde yer alan bölümlere dâir açıklayıcı bilgiler aşağıda verilmiştir. Üçüncü cilt ise, defterin aslının faksimile baskısından meydana gelmektedir. Birinci ciltte; "Sunuş" yazısında, "12 Numaralı Mühimme Defteri"nin tavsifi yapılarak, şeklî özelliklerinden bahsedildikten sonra, defterin muhtevası konu başlıkları hâlinde verilmiş ve bunu takiben de, neşirde uygulanan usûl ana hatlarıyla belirtilmiştir. Sunuş yazısından sonra gelen "Kısaltmalar" ve "İçindekiler" bölümlerini müteakip, defterdeki "Hükümlerin Özet ve Traskripsiyonları" yer almıştır. Mükerrer olan veya konu olarak birbirine çok yakın olan hükümlerden tesbit edilebilenlerinin özetleri ikinci defa yeniden yapılmayıp (bkz. hkm.... ) şeklinde bir önceki hükme atıf yapılmıştır. Birinci ciltte 938 Numaralı Cüz'ün 60 hükmü ve 12 Numaralı Mühimme Defteri'nin ilk 715 hükmünün özet ve transkripsiyonuna yer verilmiştir. Eserin ikinci cildinde, numaralar arasındaki hükümlerin "Özet ve Transkripsiyonlar"ı ile yer, şahıs, millet, kabile, boy, aşiret ve müessese isimleri ile çeşitli terim ve tâbirlerden müteşekkil "Analitik İndeks" yer almıştır. Okunuşunda tereddüt edilen kelimelerin yanına (?) işareti konulmuş, orijinal metinde kâtip hatası olarak yanlış yazılan kelimelerin orijinalleri ile hiç okunamayan kelimeler scanner taraması yapılarak parantez içerisinde verilmiş, orijinal metinde boş bırakılmış olan yerler de parantez içerisinde boşluk ( ) şeklinde gösterilmiştir. Ayrıca zaman içerisinde defterde oluşan tahribattan dolayı yer yer yıpranma ve çürümeler oluşmuş olup; bu kısımlara tekabül eden kelimeler okunamamıştır. Fakat mümkün olduğunca cümlenin gelişine göre veya benzer hükümlerde geçtiği şekiller dikkate alınarak tamamlanmış ve bu tip harf, hece veya kelimeler altı noktalı olarak gösterilmiştir. İndeks maddeleri yazılırken, mümkün olduğunca defterdeki şekle sadık kalınmaya çalışılmıştır. Yani, indekse konu olan kişi ve kurum adları, terim, tâbir ve kelimeler dilin o günkü imlâ ve fonetik özellikleri göz önüne alınarak yazılmış, iptal edilen hükümlerin özet ve transkripsiyonları yapılmayıp, indeksleri çıkarılmamıştır. XXIII

24 Defterin taranıp maddelerin tespiti safhasında belirlenecek indeks maddesinin, genel konu adı şeklinde değil de, bir genel konunun alt başlığı, başka bir deyişle, içinde geçtiği hükümdeki özel durumu ifade edecek şekilde alınmasına gayret edilmiştir. Dolayısıyla maddeler çoğunlukla tamlama, deyim ve diğer tür kelime gruplarından meydana gelmektedir. Birden fazla kelimeden meydana gelen bu tür indeks maddeleri, ait oldukları metinde, genellikle aralarına başka kelime veya kelime grupları girmiş vaziyette geçmelerine rağmen, hem anlam ve gramatik münasebet, hem de indeksin sıhhati açısından ayıklama-birleştirme yoluna gidilmiştir. İndeks maddeleri defterdeki hüküm numaraları esas alınarak hazırlanmış olup; cüz'e ait hükümlerin indeksini diğerlerinden ayırdetmek için bu hüküm numaralarının sonuna "c" harfi konulmuştur (15 c, 21 c, 45 c. vb. gibi). Arapça ve Farsça kelimeler oturmuş bir imlâya sahip olmaları sebebiyle, bunlarla ilgili problemler yok denecek kadar az iken, Türkçe ve diğer dillere ait kelimelerin imlâları sık sık değişebilmektedir. Defterdeki hükümlerin yer yer değişik kâtipler tarafından kaydedilmesi ve bunlardan bazılarının çalakalem, bazılarının ise noktasız yazılmış olması, imlâda farklılıklara, tenakuzlara, dahası yanlışlıklara sebep olmuştur. Bunlardan küçük çapta olanlarına, meselâ okunan harflerde değil de, okutucu harflerdeki eksiklik-fazlalıklar, takdim-tehirler görmezlikten gelinip, okunan harflerdeki ve kelimenin anlamında sapmalara, anlamsızlıklara yol açabilecek olanlara işaret edilmiştir. Eseri yayına hazırlayan Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı personeline ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Bu vesileyle çalışmalarımızda her türlü teşvik ve desteği bizlerden esirgemeyen Başbakanlık Müsteşar Vekili Sayın Dr. O. Kadri KESKİN'e ve Müsteşar Yardımcısı Sayın M. Selçuk POLAT'a teşekkürlerimizi sunmayı görev biliyorum. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi "Mühimme Defterleri" koleksiyonundan seçilip ilim dünyasının istifadesine sunulan bu çalışmanın, ilgililere yararlı ve yardımcı olmasını diliyorum. 3 Aralık 1996 İsmet BİNARK Devlet Arşivleri Genel Müdürü XXIV

25 K I S A L T M A L A R Arn. Arnavutluk bkz. bakınız ey. eyâleti H. hicrî hkm. hüküm k. karyesi kl. kal ası krş. karşılaştır ks. kasabası kz. kazâsı lv. livâsı mh. mahallesi Msr. Mısır nh. nâhiyesi s. sayfa sn. sancağı vb. ve bu vs. vesâire vt. vilâyeti XXV

26

27 İ ÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... V SUNUŞ...VII KISALTMALAR... XXVII İÇİNDEKİLER... XXIX HÜKÜMLERİN ÖZET VE TRANSKRİPSİYONLARI...1

28 28 HÜKÜMLERİN ÖZET VE TRANSKRİPSİYONLARI

29 5 Sefer Cüz idür. c. 1 Kıbrıs adasının fethi için düzenlenecek sefer nedeniyle sefer güzergâhı üzerindeki çeşitli kazâlardan belirtilen cins ve miktarlarda zahirenin tedarik edilerek tayin olunan konaklara ulaştırılması. Bekir Çavuş'a virildi. Üsküdar kâdîsına hüküm ki: İnşâ a'llâhü'l-e azz evvel-bahâr-ı huceste-âsârda Kıbrus cezîresi fethı içün sefer-i hümâyûnum mukarrer olup sa âdet ü ikbâl ve devlet ü iclâl ile teveccüh-i hümâyûnum oldukda taht-ı kazâna tâbi Mâldepe ve Gekbovize nâm mahaller konak ta yîn olunmağın zikrolunan konaklarun her birine yiğirmişer bin akça[lık] etmek, beşer yüz müd arpa ve iki yüz araba odun tedârük olunmasın emridüp buyurdum ki: Vardukda, bu bâbda onat vechile mukayyed olup zikrolunan konaklarun her birinde beşer yüz müd arpa ve iki yüz araba odun [ve] yiğirmi bin akçalık ekmek unın şimdiden der-mahzen itdürüp dahı sâhıbleri üzerine yazup onat vechile hıfzitdüresin ki, inşâ a'llâh teveccüh-i hümâyûnum olduğı zamânda ne günde getürmek emrüm olursa ta yîn olunan mikdârı etmeği varılmazdan dört-beş gün mukaddem bişürdüp dahı arpa vü odun ile bî-kusûr emrolunduğı üzre cümlesin sâhıbleriyle ol mahalle getürüp ihzâr eyleyesin ki, sâhıblerine ticâret ve asker halkına si at-i ma îşet olup zahîre husûsında muzâyaka çekilmelü olmaya ve zü amâ vü sipâhî ve Dergâh-ı Mu allâm kulları anbârlarında küllî arpa bulunursa anlardan dahı nizâ itdürmeyüp ihrâc idüp emrolunan zahîrenün ihzârında sa y ü ihtimâm eyleyesin. Şöyle ki; inşâ a'llâh varılduğı gün emrolunan mikdârı etmek ü arpa vü odunı ta yîn olunan mahalle bî-kusûr getürmeyesin, azl ile konılmayup mu âkab olmak mukarrerdür. Ana göre mukayyed olup şimdiden hemân emrüm üzre tedârüki bâbında gereği gibi mukayyed olasın ve zikrolunan zahîreden mâ adâ bal u yağ ve pirinç ü peynir ü yoğurd ve sâyir me kûlâtdan dahı müstevfî tedârük idesin. Ammâ; bu bahâne ile kudreti olanlardan ahz ü celb olunmağla hımâyet olunup kudreti olmayanlara teklîf olunmağla muzâyaka lâzim gelmekden ziyâde ihtirâz idesin. Sinân ve Mehmed Çavuş'a ma an virildi. 17 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, İznikmid kâdîsına: "... taht-ı kazâna tâbi Çınarlu ve İznikmid ve Derbendiağzı Konakları içün her birine beşer yüz müd arpa, ikişer yüz araba odun, yiğirmi bin akça[lık] etmek..." 29

30 Keyvân Çavuş'a virildi. Fî 19 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, İznik kâdîsına: "... taht-ı kazânda Dikilitaş ile Gölbaşı nâm mahaller konak ta yîn olmışdur. Herbirine zikrolunan mikdârı zahîre içün Dikilitaş Konağı'na Geyve kâdîsı ve Gölbaşı Konağı'na ( ) ve Göl kâdîsı mu âvenet ideler..." Mahmûd Çavuş'a virildi. Fî 19 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Geyve kâdîsına ki: "... İznik'a tâbi Dikilitaş konak ta yîn olunup zikrolunan mikdârı arpa vü odun u etmek emrolmışdur. Zikr[olunan] konak zahîresine mu âvenet itmek emridüp..." Şâh Hüseyin oğlı Ahmed Çavuş'a virildi. Fî 23 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Göl kâdîsına ki: "... İznik'a tâbi Gölbaşı nâm mahal konak ta yîn olunup arpa vü odun u etmek emrolunmışdur. Taht-ı kazândan mu âvenet idesin." diyü. 30 Hüseyin Çavuş'a virildi. Fî 16 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Yenişehir kâdîsına; Yenişehir Konağı içün. Bâlî Çavuş'a virildi. Fî 17 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Burusa kâdîsına; Yenişehir'e mu âvenet içün. Mehmed Çavuş'a virildi. 12 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, İnegöl kâdîsına; "... İnegöl'e tâbi Akbıyık konak [ta yîn] olmışdur. Zikrolunan mikdârı zahîre..." içün. Ömer Çavuş'a. Fî gurre-i Zi'l-ka de, sene: 977 Bir sûreti, Yarhısâr kâdîsına ki; İnegöl['e] tâbi Akbıyık Konağı'na mu âvenet içün. Söğüdlü Mehmed Çavuş'a. 16 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Bâzârcık kâdîsına; Bâzârcık Konağı zahîresi içün. Mehmed Çavuş'a virildi. 19 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Bilecik kâdîsına; Bâzârcık Konağı'na mu âvenet içün. Sefer Çavuş'a virildi. Fî 24 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, İnöni kâdîsına; "... Bozöyük ve İnöni nâm mahaller konak [ta yîn] olmışdur. Bozöyük Konağı'na Tomaniç kâdîsı ve İnöni'ne Eskişehir kâdîsı mu âvenet içün" yazılmışdur. Toyran Çavuş'a virildi. 14 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Tomaniç kâdîsına; Bozöyük Konağı'na mu âvenet içün. İbr[â]hîm Çavuş'a virildi. 12 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Eskişehir kâdîsına; İnöni zahîresine mu âvenet içün. Hüseyin Çavuş'a virildi. 15 Şevvâl, sene: 977 Bir sûreti, Kütâhiyye kâdîsına ki: "... taht-ı kazâna tâbi Kalburcı ve Kütâhiyye ve Saka ve Döğer nâm mahaller konak ta yîn olunup Kalburcı Konağı'na Seydîgâzî zahîresi ve Kütâhiyye Konağı'na Gedos zahîresi ve Saka Konağı'na Kütâhiyye zahîresi ve Döğer Konağı'na Şeyhlu ve Uşşâk zahîresi gelmek içün Seydîgâzî ve Gedos ve Şeyhlu ve Uşşâk kâdîlarına müstekıll ahkâm-ı şerîfe yazılmışdur. Buyurdum ki: Vardukda, taht-ı kazândan Saka Konağı'na zikrolunan mikdârı zahîre tedârük idesin."