HAYVAN BESLEMEDE HUMİK ASİTLERDEN BEKLENEN ETKİ GÖZLENEBİLİYOR MU? EXPECTED IMPACT OF HUMIC ACIDS IN ANIMAL NUTRITION

Transkript

1 HAYVAN BESLEMEDE HUMİK ASİTLERDEN BEKLENEN ETKİ GÖZLENEBİLİYOR MU? Ergin ÖZTÜRK Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü SAMSUN, ÖZET Antibiyotik ve hormonların zararlı etkilerinin belirlenmiş olması artık ülkeleri insan hayatının ve sağlığının yüksek düzeyde korunmasına katkıda bulunabilecek ve bununla ilgili olarak hayvan sağlığı ve refahı ile bitki sağlığı ve çevre konularını mutlaka göz önüne alacak politikalara yönlendirmektedir. Bu amaçla son yıllarda prebiyotikler, probiyotikler, humik asit, malik asit, asetat, propiyonat ve bütirat gibi organik asitler, tıbbi ve aromatik bitkilerin toz formları, ekstrakları ve esansiyel yağları gibi ürünler büyütme faktörlerine alternatif yem katkıları olarak yoğun bir şekilde araştırılmaktadır. Bu yönüyle söz konusu katkı maddelerinin, tüm Dünya da yoğunlaşan çevre dostu katkı maddelerinin geliştirilmesi çerçevesinde, alternatif yem katkı maddesi olarak kullanılıp kullanılamayacağı konusu büyük önem arzetmektedir. Bu makalede humik asitlerin hayvan beslemede kullanılabilirliği konusunda yapılan araştırmalar irdelenmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: hayvan besleme, humik asitler, yem katkı maddesi EXPECTED IMPACT OF HUMIC ACIDS IN ANIMAL NUTRITION ABSTARCT Awareness about the harmful effects of antibiotics and hormones led the countries to the politics focused on the subjects such as healths and welfares of both animal and plants as well as enviroment. With this aim, possibilities of using prebiotics, probiotics, humic acid, malic acid, acetate, propiyonate and butirate as alternative feed additives to growth promoters have been researching duruing recent years. In this study, the studies related to the using possibilities of humic acid in animal nutrition were reviewed. Key words: Animal nutrition, humic acids, feed additives 275

2 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) Giriş Hayvanlardan sağlıklı ve verimli bir şekilde ürün elde edilmesi konusunda hayvan besleme, yemler ve yem katkı maddeleri gibi konular ilk sırayı almaktadır.. Verim artırıcı olarak geçmiş yıllarda sıklıkla kullanılan hormon ve antibiyotiklerin insan sağlığına olumsuz etkilerinin olduğu bilinen bir gerçektir. Özellikle büyüme amaçlı antibiyotiklerin kullanımı sonucunda antibiyotiğe dirençli bakteri suşlarının oluşması ve bu suşların insan tedavisinde kullanılan antibiyotiklere çapraz direnç geliştirebilmeleri nedeniyle bu antibiyotiklerin kullanımı önce Avrupa birliğinde daha sonra da ülkemizde yasaklanmıştır. Bu gelişmeler kanatlılarda alternatif yem katkı maddelerinin geliştirilme çabalarını zorunlu olarak arttırmıştır. Humik asitler, organik maddelerin toprak içerisindeki parçalanma ürünleri olan karbonhidrat, amino asit ve fenoller gibi bazı maddelerin meydana getirdiği humustan köken alan humik, fulvik ve ulmik asitten ve bazı mikro minerallerden meydana gelmektedir ( Stevenson, 1994; Ying ve ark., 2001; Rung ve ark., 2001, Çizelge 1). Humatlar içerdikleri bazı organik ve inorganik maddeler ile büyümeyi teşvik etmek amacıyla tarım ve hayvancılıkta kullanılabilen doğal materyallerdir. Humik asit grubuna giren maddeler, ph ları nötr veya alkali olan, kimyasal yapılarından dolayı elektron transferi yapabilen ve bu özellikleri nedeni ile birçok metal iyonu ile şelat oluşturabilen kompleks organik maddeler olarak tanımlanırlar (Anonymous, 2002; 2003, Şekil 1). Uzun yıllardır bitkisel üretim alanında kullanılan humik asitlerin özellikle bitki köklerinde büyümeyi uyardıkları bilinmektedir. Bu maddeler bazı iz minerallerle şelat oluşturmanın yanı sıra hücre zarı geçirgenliğini arttırabilmekte ve karbonhidratlar gibi bazı besin maddelerinin metabolizmalarını değiştirerek besin madde emilimini arttırıp bitki hücrelerinde büyümeyi hızlandırabilmektedir (Eren ve ark., 2000). Ayrıca hayvanlar için gerekli niteliklerdeki makro ve mikro besin maddelerini sağlarlar. Humatların bağırsaktaki etkileri, sindirilmemiş besinlerin fermantasyonunu sağlamaları yanı sıra zararlı mikroorganizma saldırılarını engellemeleri ve larva gelişimini önlemeleri ile açıklanabilmektedir (Anonymous, 1999). 276

3 Çizelge 1. Humik asit ve fulvik asitteki başlıca bileşenler (% ağırlık) ve fonksiyonel gruplar (mequ/g) Element Humik asit Fulvik asit Protein Lignin C (Karbon) 53,6-58,7 40,7-50, H (Hidrojen) 3,2-6,2 3,8-7,0 6,5-7,3 5,0-6,5 N (Nitrojen) 0,8-5,5 0,9-3,3 15,0-19,0 -- O (Oksijen) 32,8-38,3 39,7-49, S (Kükürt) 0,1-1,5 0,1-3,6 Fonksiyonel gruplar Humik asit Fulvik asit Asit grupları, toplam Karboksilik asitler Fenolik OH Alkolik OH Kinin/keto C=O Metoksi OCH 3 (Bittner, 2007) 5,6-8,9 1,5-5,7 2,1-5,7 0,2-4,9 0,1-5,6 0,3-0,8 6,4-14,2 5,2-11,2 0,3-5,7 2,6-9,5 0,3-3,1 0,3-1,2 H u m i k M a d d e l e r Fulvik Asit Humik Asit Humin Açık Sarı Kızıl Kahve Bronz Koyu Kahve Kül Siyah Renk Yoğunluğunda Artış Polimerleşme derecesinde artış 2000 Molekül Ağırlığında Artış %45 Karbon İçeriğinde Artış %62 %48 Oksijen İçeriğinde Azalış % Asiditede Değişiminde Azalış 500 Çözünürlük Derecesinde Azalış Şekil 1. Humik maddelerin fiziksel ve kimyasal özellikleri (Anonymous, 2007) 277

4 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) Yem hazırlama aşamasında humat uygulamaları ile mikroorganizmalar tarafından salgılanan toksinlerin absorbe edilebilmesi mümkün olabilmektedir. Humik asit içeren preparatlar antiseptik ve fungusidik etkiye de sahiptirler. Bu özelliklerin yanı sıra yemlerin korunmalarını sağlarlar ve toksinlerle bulaşık dane ve diğer besinlerin toksin oluşturmalarını önlerler. Aynı özellikler sindirim sistemi içerisinde de görülür. Bundan başka sindirim sistemi tarafından üretilen (amonyak, sülfür ve hidrojen gibi) gazların %70 ine yakın kısmını absorbe ederler (Anonymous,1999). Humik asitlerin atlar, ruminantlar, domuzlar ve tavuklarda sindirim bozukluğu, ishal ve akut zehirlenmelerde tedavi amacı ile her 1 kg canlı ağırlık için mg arasında ağız yoluyla verilebileceği bildirilmiştir. Humik asitlerin bağırsak mukozası üzerine film tabakası oluşturarak toksik metabolitleri engellediği ve koruyucu etki gösterdikleri antifilojistik (iltihabı azaltan), adsorbtif, antitoksik ve antimikrobiyel özelliklere sahip oldukları bildirilmiştir (Levinsky,1997; Anonymous,1999). Ayrıca humat bileşiklerinin bağırsak epitelini (Anonymous, 2002) ve bağırsak sistemini güçlendirdiği saptanmıştır (McCartney, E.,2002). Son yıllarda humik asitlerin değişik hayvan türlerinde kullanımı ile ilgili çok sayıda araştırma yayınlanmıştır. Bu makalede humik asitlerin hayvan beslemede kullanılabilirliği çeşitli araştırmalarda elde edilen sonuçların ışığı altında tartışılmıştır. Humik Maddelerin Etlik Piliçlerin Beslenmesinde Kullanılması Hayvanlarda humik asitler ilk defa lı yıllarda buzağı, domuz, kedi ve köpeklerin ishal ve sindirim bozukluklarının tedavisi amacı ile kullanılmıştır. Ancak son yıllarda humik asit ürünlerinin çeşitli hayvanların yem ve içme sularında verim arttırıcı amaçla kullanılmaya başlandığı dikkat çekmektedir. Humik asitlerin etlik piliçlerin bazı performans özellikleri üzerindeki etkileri Çizelge 2 de özet bir şekilde verilmiştir. Humatları etlik piliç yemlerinde katkı maddesi olarak kullanan Bailey ve ark (1996) 49. günde bir farklılık olmamakla birlikte, 35. günde yemden yararlanmada, 42. günde canlı ağırlıkta iyileşme olduğunu ancak 35. günde ölüm oranının arttığını bildirmişlerdir. Farklı beslenme dönemlerinde humik asitin etkilerinin araştırıldığı bazı çalışmalarda sadece bitirme döneminde humik asit ilavesiyle daha yüksek canlı ağırlık artışı ve yem değerlendirme sağlandığı, karkas randımanının ise etkilenmediği saptanmıştır. (Kocabağlı ve ark., 2002; Ceylan ve ark., 2003), Diğer bir çalışmada ise etlik piliç rasyonlarına humik asit(2,5 kg/ton) performans ve kan parametreleri üzerine herhangi bir etkide bulunmadığı saptanmıştır (Kaya ve Tuncer, 2009). 278

5 Tablo2. Humik asitlerin kontrol grubuna göre etlik piliçlerdeki etkileri Humik asitler Abd. yağ Kan Koles Kaynak katılım oranı CAA YYO içeiği terol % Eren ve ark., 2000 % Ceylan ve ark.,2003 % Kocabağlı ve ark.,2002 %0.3 Karaoğlu ve ark.,2004 %0, Çelik ve ark.,2008 % Ghahrı ve ark.,2010 %0,25 Kaya ve Tuncer, g + Šamudovská ve ark ppm Ca,Fe, Cu Öztürk ve ark ppm + + Ca, P, Öztürk ve ark.2012 Her kg yem için etlik piliçlere 2,5 gr humat veren Eren ve ark., (2000) humat verdikleri grupta canlı ağırlık artışının diğer iki gruptan daha yüksek olduğunu, buna karşın yemden yararlanma oranının daha düşük olduğunu belirlemişlerdir. Aynı çalışmada yeme humat ilavesinin serum Ca, K ve Cl değerlerinde önemli farklılık oluşturmadığı ve serum Na değeri ile serum Na+K-Cl oranlarının arttığı gözlenmiştir. Karma yeme ilave edilen %0.25 düzeyindeki humik asitin etlik piliçlerin canlı ağırlığını ve yemden yararlanmayı iyileştirmesi nedeniyle büyütme faktörü antibiyotiklere alternatif olabileceği belirtilmiştir (Ceylan ve ark., 2003). Bununla birlikte bu tip katkı maddelerinden elde edilecek başarıda işletme koşulları, mevcut bağırsak florası, hayvanın sağlık durumu ve yemin kompozisyonunun etkili olacağının dikkate alınması gerekliliği vurgulanmıştır. Büyütme faktörü antibiyotiklerin bağırsak duvarının incelmesini sağlayarak besin maddelerinin emilimini arttırdığı (Visek, 1978), humat bileşiklerinin ise bağırsak epitelinde film tabakası oluşturarak toksik metabolitleri engellediği (Anonymous, 2002) ve bağırsak sistemini güçlendirdiği saptanmıştır (McCartney, 2002). Humik maddelerin toksik minerallerin emilimini nasıl etkilediğini araştırmak isteyen Zralý ve ark., (2008a) humik asitler ilave edilen gruplardaki (500 mg /tavuk/gün mg kurşun) piliçlerin karaciğer, böbrek, kas ve kemik dokularında kurşun miktarının kontrol grubuna göre % azaldığını belirlerken, diğer bir çalışmada piliç başına günde 0,02 mg civa uygulandığında aynı organlarda civa miktarının %20-25 düzeyinde azaldığı belirlenmiştir (Zralý ve ark., 2008b). Buna karşın, etlik piliçlerin değişik organlarında deneysel çinko birikimi sağlandıktan sonra, 279

6 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) dokulardaki çinko birikimi üzerine humik asit ilavesinin etkili olmadığı ancak deney ve kontrol grupları arasında kolesterol, laktat ve kalsiyum miktarlarının humik asit ilavesinden önemli düzeyde etkilendiği belirlenmiştir (Herzig ve ark., 2009). Aflatoksinin etlik piliçlerde toksik etkilerini iyileştirmek için yapılan bir araştırmada, humik asitin (% ) aflatoksin toksisitesinden etkilenmiş olan bazı serum enzimleri ve serumdaki biyokimyasal değişiklikler de dahil, karaciğer, bursa Fabricius hasarlarına karşı koruyucu etki gösterdiği ve yemden yararlanmayı iyileştirdiği belirlenmiştir (Ghahri ve ark., 2010). Etlik piliç içme sularına humik asitler (% ) ilave eden Öztürk ve ark. (2010) ise 42. günde %1.0 düzeyine kadar humik asit kullanımının canlı ağırlık artışı ve yemden yararlanma oranını iyileştirdiğini, göğüs ve but eti parlaklığı üzerine olumlu yönde etkili olduğunu, buna karşın 1500 ppm humik asit verildiğinde performans değerlerinin kötüleştiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar göğüs ve butta kuru madde, protein, yağ ve kül miktarları ile bazı makro ve mikro mineraller bakımından genellikle humik asite bağlı bir değişim olmadığını, ancak Ca, Fe ve Cu emiliminde bir artış olduğunu bildirmişlerdir. Etlik piliçlerde humik asitlerin ( ppm) mineral emilimi ve biyokimya parametreleri üzerine etkilerinin incelendiği diğer bir araştırmada (Öztürk ve ark., 2012), karkas özelliklerinde iyileşme, kolesterol düzeyinde azalma, kalsiyum ve fosfor emiliminde artış gözlenirken, glikoz, fosfor, protein, trigliserit, HDL, LDL düzeylerinde humik asitlere bağlı düzenli değişimler gözlenmediği ve kanatlılarda et kalitesinin artırılmasında humik maddelerin potansiyel katkı maddesi olabileceği önerilmiştir. Çelik ve ark., (2008) etlik piliç rasyonlarına humik asit ilavesinin (%0.25) canlı ağırlık artışı, yem tüketimi, karkas ağırlığını olumlu etkilediğini, WBC, Heteropil, Lemfosit, Monosit, RBC, HCT, ALP, ALT gibi biyokimyasal parametreler ile Fe, Ca, P düzeyini etkilemediğini ancak humik asit ve Saccharomyces cerevisiae mayasının birlikte verilmesi ile glikoz ve kan üre nitrojen (BUN) düzeyinin düştüğünü bildirmişlerdir. Humik asitlerin sağlık üzerine etkisini araştırmak isteyen Aksu ve Bozkurt, (2009) rasyona humik asit (1500 ppm) ilavesiyle, etlik piliçlerin performansında herhangi bir değişiklik gözlemezken, sindirim sisteminde Escherichia coli miktarında kontrol grubuna göre bir azalma, antibiyotik içeren gruba göre de Lactobacilli miktarında ve Newcastle Hastalığı Virüsüne karşı antikor titrelerinde artış gözlendiğini bildirmişlerdir. Buna karşın, Rath ve ark (2006) etlik piliç yemlerine humik asitler ilavesinin sağlık üzerine olumsuz etkiye sahip olmadığını ancak büyümeyi gerilettiğini belirtmiştir. Öztürk ve ark. (2007) ise etlik piliçlerin içme suyuna kg canlı ağırlık 280

7 başına ( mg humik asitler ilavesinin performansı ve sekal mikroorganizma popülasyonunu etkilemediğini, canlı ağırlık başına mg humik asitler ilavesinin etin dış görünüm özelliğini, göğüs ve but etinin parlaklığını (L * değerini Parlaklık-Beyazlık) ve sarılığını düşürdüğünü, göğüs etinin kırmızılığını (a * değerini) artırdığını belirlemişlerdir. Humik Maddelerin Yumurta Tavuklarının Beslenmesinde Kullanılması Humik asitlerin performans ve sağlık üzerine etkileri ile ilgili etlik piliçlerde olduğu gibi yumurta tavuklarında da son yıllarda birçok araştırma yürütülmüştür. Bu araştırmaların bir kısmı Çizelge 3 te özetlenmiştir. Yumurta tavukları ile yürütülen bir araştırmada (Yörük ve ark., 2004) geç dönem rasyonlarına humat ilaveli gruplarda (% ) kontrol grubuna göre yumurta veriminde doğrusal bir artış, yemden yararlanmada iyileşme, ölüm oranında azalma olduğu, yumurta kalitesinde ise iyileşme gözlenmediği belirlenmiştir. Yumurta tavuk yemlerine ilave edilen humik maddelerin (1.5 g/kg-farmagülator Dry Plus) canlı ağırlığı artırdığı, yem alımı, günlük metabolize enerji, yumurta üretimi, yumurta ağırlığı, yemden yararlanma, ölüm oranı, yumurtanın kırılma direnci, albümen, kabuk, Haugh birimi gibi kalite kriterlerini değiştirmediği, yumurta kolesterol içeriğini ise düşürdüğü saptanmıştır (Yalcin ve ark., 2006). Araştırıcılar humik asitin yumurtacılarda performans ve yumurta kalitesini artırıcı etkisinin olmadığını vurgulamıştır. Buna karşın Macit ve ark., 2009, yumurta tavuklarının rasyonlarına humat ilavesinin (% ) performans, yumurta iç kalite özellikleri ve yumurta sarısı yağ asidi içeriğini iyileştirdiğini belirlemişlerdir. Öztürk ve ark. (2009) yumurta tavuklarının içme sularına pik dönemden sonra humik asit (30 ve 90 ppm) ilavesiyle yürüttükleri araştırmalarında, 30 ppm humik asit ilavesinin yumurta verimi ve yem etkinliğini etkilemeksizin kontrole göre kırılma direncini, 90 ppm ilavesinde ise yumurta verimini önemli düzeyde artırdığını bildirmişlerdir. Hayırlı ve ark., (2005) %0.30 düzeyine kadar humat ilavesine paralel olarak yumurta veriminin, metabolik profilin (serum glikoz, toplam protein, albumin, Ca, ve P) ve yumurta iç kalite özelliklerinin iyileştiğini ve standart koşullardan ziyade stres altındaki tavuklarda humatlardan beklenen etkinin daha iyi gözlenebileceğini bildirmiştir. Küçükersan ve ark (2005) humik asit (1 ton yeme 30 g) ilavesinin yumurta verimi ve yemden yararlanma oranını artırdığını buna karşın yumurta ve kabuk kalitesini etkilemediğini bildirmiştir. Yerli tavuklarda yumurta üretim ve kalite 281

8 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) Çizelge 3. Humik asitlerin kontrol grubuna göre yumurta tavuklarındaki etkileri Humik Yumurta Yem YYO Kabuk Koles Kaynak asitler verimi tüketimi kalınlığı terol % Küçükersan ve ark %0.1-0,2 + + Yörük ve ark., ppm Küçükersan ve ark %0.5 Kahraman, g/kg Yalcin ve ark., 2006 % Macit ve ark., ppm + + Öztürk ve ark %0,15-0,20 + Çetin ve ark., 2011 % Abo-Egla ve ark., 2011 parametrelerine humik asit ve bio-mos ilavesinin etkisi araştıran Abo-Egla ve ark., 2011, yumurtlama döneminde humik asit (% ) ve bio-mos takviyesi ile yumurta üretimi, yumurta ağırlığı ve yumurta kabuk kalitesinin arttığını bildirmiştir. Yumurtacılarda yüksek yoğunluklu (288 cm 2 /tavuk) yerleşim sıklığında düşük (500 cm 2 /tavuk) yoğunluklu yetiştirmeye göre lemfosit sayısının azaldığı, buna karşın stresin bir göstergesi olan heterofil ve heterofil:lemfosit oranının arttığı saptanmıştır (Çetin ve ark., 2011). Söz konusu araştırmada humat ilavesi (%0,15-0,20) ile lemfosit sayısında önemli düzeyde artış gözlenirken heterofil ve heterofil:lemfosit oranında düşüş saptanmıştır. Bu sonuçlara göre araştırıcılar humat muamelesinin sosyal strese karşı güçlü bir anti-stres etkisi gösterdiğini, yüksek yoğunluklu kümeslerde kronik stresin zararlı etkilerini en aza indirerek, immun tepkiyi geliştirebileceğinin düşünülebileceğini ancak konunun ispatlanabilmesi için daha ileri düzeyde araştırmalara ihtiyaç duyulduğu belirtmişlerdir. Humik Maddelerin Ruminant Hayvanlarda Kullanımının Performansa Etkileri Humik maddelerle ilgili çalışmalar daha çok kümes hayvanlarında yoğunlaşmış olup humik asitlerin ruminantlarda verim artırıcı olarak kullanımı ile ilgili daha az sayıda araştırmaya rastlanmaktadır. Humik madde ilavesinin (5-10 g) koçlarda(galip ve ark., 2010), Holstein danalarda (McMurphy ve ark., 2011), 282

9 buzağılarda (Silva ve ark., 2011) rumen fermantasyonu, kan biyokimyasal ve hematolojik parametreleri ve rumen fermantasyonunda değişiklik oluşturmadığı tespit edilmiştir. Váradyová ve ark., (2009) koyun rumen sıvısındaki silli protozoa popülasyonuna ve fermentasyona humik asitin etkisi belirlemek amacıyla yaptığı araştırmada, humik asitin antiprotozoal ajan olarak etkili olmadığını belirlemişlerdir. Besi sığırlarında bitirme rasyonuna humik/fulvik asit (% ) ilavesinin performans, rumen ph, rumen amonyak azotu ve serum üre azot düzeyinde bir farklılık oluşturmadığı (McMurphy ve ark., 2009); 5,10,15 g/kg yem düzeylerinde humatın yüksek konsantrasyonlu Holstein karmalarına ilave edilmesi ile toplam uçucu yağ asitleri kompozisyonunu ve diğer rumen parametrelerini etkilemediği (McMurphy ve ark., 2011), humik madde takviyesinin süt emen buzağıların performansı veya rumen gelişimi üzerine yararlı bir etkisinin gözlenmediği belirtilmiştir (Silvia ve ark. 2011). Çizelge 4. Humik asitlerin kontrol grubuna göre koyun, et ve süt sığırlarındaki etkileri Humik asitler YYO Performans CAA Kolesterol Kaynak miktarı (LDL) % Covington ve ark., 1997 * + Chirase ve ark., 2000 * Kim ve ark., 2002 * McGlone., g/gün - Galip ve ark., g/kg McMurphy ve ark., 2011 % Tunç ve Yörük, 2012 *: Yemlere Humik asit kaynağı olarak farklı maddeler katılmıştır. Tunç ve Yörük, (2012), koyunlarda humik asit ilavesinin (% ) rumen sıvısı ph sı, NH 3 -N düzeyi, rumen sıvısı Toplam Uçucu Yağ Asiti, rumen protozoa sayısı, serum total protein, albumin, trigliserit, kalsiyum, fosfor ve VLDL üzerine etkisinin önemli olmadığını, ancak kan serumu kolesterol ve LDL düzeyini düşürdüğü, HDL düzeyini ise özellikle %0.2 ve 0.4 düzeyinde humik asit içeren gruplarda önemli derecede artırdığını tespit etmiştir. 283

10 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) Humik Maddelerin Balıklarda Kullanımının Performansa Etkileri Humik asitlerin balıklarda kullanımı ile ilgili sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Balıklarla ilgili araştırmaların birçoğu, humik asitlerin daha çok harici balık hastalıklarının tedavisi ile ilgilidir.. Nakagawa ve ark., 2009, humus ekstraktı ilave edilmiş rasyonlarla beslenen balıklarda Flavobacterium psychrophilum bakterilerinin neden olduğu soğuksu hastalığının önlenmesinde ve/veya ölüm oranının azaltılmasında etkili olduğunu bildirirken Noor el-deen ve ark., (2010a) Trichodina ve Cichlidogyrus ektoparazitleri ile bulaşmış olan Nil tilapya balıklarına yalnızca 3 ppm düzeyindeki humik asit uygulamasının hastalığı kısa sürede tedavi ettiğini bildirmektedir. Balık üretiminde önemli bir verim kaybı sebebi olan fungal kaynaklı saprolegniosis hastalığının tedavisinde Nil tilapya ve Dubar balık rasyonlarına humat takviyesinin etkili olduğu ve formalin ve malahit yeşili uygulamalarına göre daha iyi sonuç verdiği ve ölüm oranını önemli düzeyde azalttığı belirtilmektedir (Noor El Deen ve ark., 2010b). Humik asitlerin Kd (Mungkung ve ark., 2001), Hg, Cd ve Zn (Hammock ve ark., 2003) Pb (Mager ve ark., 2010) gibi toksik metallerin vücutta birikimini azalttığı da birkaç araştırma ile belirlenmiştir. Mozambik tilapyası rasyonuna 0.04 g kg -1 fulvik asit ilave eden Wet ve Visagie, (2010) vücut ağırlığının % 22, uzunluğunun ise % 8 oranında arttığını saptamışlardır. Bu sonuçlar humik maddelerin balıkların sağlığını korumak ve performans artırıcı olarak kullanılabilirliklerine dair araştırma yapılması hususunda cesaretlendirici veriler sağlamaktadır. SONUÇ VE ÖNERİLER Farklı tıbbi ve aromatik bitkilerin toz veya ekstraktları, esansiyel yağlar veya ekstraktları ve diğer değişik yem katkı maddeleri ile yapılan araştırmalarda olduğu gibi humik asitlerle yapılan araştırmalarda da kısmen olumlu sonuçlar alınmış olmasına karşın, bazı araştırmalarda verim artışı sağlanmadığı, hatta bazı araştırmalarda olumsuz sonuçlar alınabildiği de gözlenmektedir. Bu durum hayvanların içinde bulunduğu çevresel koşullardan, yemin bileşiminden veya katkı maddesi olarak kullanılan humik asitin miktar ve özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Özellikle humik asitlerin elde edildiği kaynak başta olmak üzere, humik asitlerin içeriği, depolanma şartlarındaki farklılıklar, hayvana veriliş şekli, dozajı gibi birçok faktör tarafından etkilenebilmektedir. Başka bir deyişle bu tip katkı maddelerinden elde edilecek başarıda işletme koşulları, sindirim sistemi florası, hayvanın sağlık durumu, yetiştirme 284

11 şartları ve yemin içeriği ile diğer çevre şartlarının da etkili olacağının dikkate alınması gerekmektedir. Ayrıca hayvan refahı ve konforunun sağlandığı, dengeli rasyonlarla beslenen hayvanlar verim potansiyellerine en yakın düzeyde verim verebilmeleri nedeniyle, katkı maddelerinin olumlu etkileri gizlenebilmektedir. Bu nedenle katkı maddelerinin kullanımında hayvanın ve çevresinin içinde bulunduğu koşullar mutlaka dikkate alınmalıdır. Güvenli yem, sağlıklı gıda talebinin her geçen gün arttığı dikkate alınarak, doğal ürünlerden elde edilen humik maddeler gibi çevre dostu doğal katkı maddelerinin verim artışı veya sağlık koruma üzerine etkilerinin çok daha kapsamlı ve ayrıntılı bir şekilde araştırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. KAYNAKLAR Abo-Egla, El-Samra H.; F. S. A. Ismail; F. A. Abd El-Ghanyand M. H. Assar. Effects of humic acids and Bio-mos suplemantation on egg production and egg quality parameters in native hens. J. Animal and Poultry Prod., Mansoura Univ., Vol. 2 (4): 55-63, Aksu, T.; Bozkurt, A. S. Effect of dietary essential oils and/or humic acids on broiler performance, microbial population of intestinal content and antibody titres in the summer season. Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 2009, Vol. 15 No. 2 pp Anonymous, Commite For Veterinary Medicinal Products. Humic Acids and Their Sodium Salt summary report. The European Agency fort he Evalution of Medicinal Products. EMEA/MRL/ FİNAL, 1999, 7 Westfery Circus, Canary Wharf, London, E14 4HB, UK. Anonymous, Effects of Humic Acid on Animals and Humans. Literature Review and Current Research. Enviromate Inc Boat club Road, Fort Worth, Texas , Jan 2, Anonymous, Humic acid structure and properties. Website adresi: Anonymous (2007). Humus, Humic Acid and Humates. şim Tarihi: Bittner, M Ecotoxicological Aspects of Humic Substances. Dissertation Thesis in Environmental Chemistry, RECETOX - Research Centre for Environmental Chemistry and Ecotoxicology.Masaryk University, Faculty of Science, Brno, Czech Republic Bailey, C. A., White, K.E., Domke, S.L., Evalution of menefe humate tm on the performance of broilers. Poultry Sci., 75(suppl)

12 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) Ceylan, N., Çiftçi, İ., İlhan, Z., Büyütme faktörü antibiyotiklere alternatif yem katkılarının etlik piliçlerde besi performansı ve bağırsak mikroflorası üzerine etkileri. Türk J Vet Anim Sci 27: Chirase N. K., Greene L. W., McCollum F. T., Auvermann B. W., Cole N. A., Effect of BoviproTM on performance and serum metabolite concentrations of beef steers. Journal of Animal Science Vol. 78, Supplement 2 Covington, B. R., Ramsey, W. S., Grene, L. W., Byers, F. M., Effects of humate on feedlot performance and carcass characteristics in feedlot lambs. J. Anim. Sci. 75 (supp. 1) p: 270. Cetin, E., Guclu, B.K. and Cetin N., Effect of Dietary Humate and Organic Acid Supplementation on Social Stress Induced by High Stocking Density in Laying Hens. J. of Anim and Vet Advan, 2011: 10 (18): Çelik, K., Uzatici A. and Akin, A.E. Effects of Dietary Humic Acid and Saccharomyces cerevisiae on Performance and Biochemical Parameters of Broiler Chickens. Asian Journal of Animal and Veterinary Advances (5): Eren, M., Deniz, G., Gezen, Ş., Türkmen, İ., Broyler yemlerine katılan humatların besi performansı, serum mineral konsantrasyonu ve kemik külü üzerine etkileri.international Animal Nutrition Congress 2000, Isparta. Hammock, D., Huang, C.C., Mort, G, Swinehart, J.H The Effect of Humic Acid on the Uptake of Mercury (2), Cadmium (2), and Zinc (2) by Chinook Salmon (Oncorhynchus tshawytscha) Eggs. Archives of Environmental Contamination and Toxicology. 44, Hayirli A, Esenbuga N, Macit M, Lacin E, Karaoglu M, Karaca H, et al, Nutrition practice to alleviate the adverse effects of stress on laying performance, metabolic profile, and egg quality in peak producing hens. I. The humate supplementation. Asian Aust J Anim Sci 18: (2005). Herzig, I., Navratilova M., Totušek, J. Suchy, P. Večerek, V. Blahova, J. Zraly, Z., The effect of humic acid on zinc accumulation in chicken broiler tissues. Czech J. Anim. Sci., 54, 2009 (3): Galip N, Polat, U., Biricik H., Effects of supplemental humic acid on ruminal fermentation and blood variables in rams Italian Journal of Animal Science 2010; volume 9:e74. Ghahrı H., Habıbıan, R., Abdollah Fam M., Evaluation of the efficacy of esterified glucomannan, sodium bentonite, and humic acid to ameliorate the toxic effects of aflatoxin in broilers. Turk. J. Vet. Anim. Sci.2010; 34(4): Kahraman, Z. Yumurta Tavuğu Rasyonlarında Humatların Kullanılma Olanakları Website: Karaoğlu, M., Macit, M., Esenbuga, N., Durdağ, H., Turgut, L., Bilgin, Ö. C., Effect of suplemental humate at different levels on the growth performance slaughter and carcass traits broiler. İnt. J. of Poultry Science 3(6):

13 Kaya C.A. and Tuncer, S.D., The Effects of Humates on Fattening Performance, Carcass Quality and Some Blood Parameters of Broilers. Journal of Animal and Veterinary Advances, 2009:8(2): Kim, W., Hulbert,L. E., Rachuonyo, H. A., McGglone, J. J., Iron bioavailability of humate in young pigs. J. Anim. Sci. Vol. 80, Suppl.1 Kocabağlı, N., Alp, M, Acar, N, Kahraman, R, The effects of dietary humate supplementataion on broiler growth and carcas yield. Poultry Sci., 81: Küçükersan, S., Küçükersan, K., Göncüpğlu, E., Sahin, T.,2003. Yumurta Tavuğu Rasyonlarına İlave Edilen Humatların Yumurta Verimi ve Kalitesine etkisi. II. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi. Konya. S Küçükersan, S., Küçükersan, K., Çolpan, İ., Göncüpğlu, E., Reisli, Z., Yeşilbağ, D., The Use of Humic Acid at Laying Hen Rations. Int. Poultry Cogress. Isatnbul. Küçükersan S, Küçükersan K, Çolpan İ, Göncüoğlu E, Reisli Z, Yeşilbağ D: The effects of humic acid on egg production and egg traits of laying hens. Vet Med-Czech, 50, , Levinsky, B.V., All about humate effect and benefits. Website: Mager, E.M., Brix, K.V, Grosell, M Influence of bicarbonate and humic acid on effects of chronic waterborne lead exposure to the fathead minnow (Pimephales promelas). Aquqtic Toxicology 96: Macit, M., Celebi, S., Esenbuga, N., Karaca, H., Effects of dietary humate supplementation on performance, egg quality and egg yolk fatty acid composition in layers. J. of Sci. Food and Agri Volume 89, Issue 2, pages , 30 January McCartney, E., The natural empire strikes back. Poult. İnt. 41: McMurphy, C.P., Duff, G.C., Harris, M.A., Sanders, S.R., Chirase, N.K. & Bailey, C.R., The effects of humic/fulvic acid in beef cattle finishing diets on animal performance, ruminal ammonia and serum urea nitrogen concentration. J. Appl. Anim. Res. 35, McMurphy, C.P., Duff, G.C., Sanders, S.R Cuneo S.P. & Chirase, N.K. Effects of supplementing humates on rumen fermentation in Holstein steers South African Journal of Animal Science 2011, 41 (no 2) URL: ISSN (print), ISSN Mungkung, R., Upatham, ES., Pokethitiyook, P., Kruatrachue, M., Panichajakul, C Effects of Humic Acid and Water Hardness on Acute Toxicity and Accumulation of Cadmium in the Freshwater Fish (Puntius gonionotus bleeker). ScienceAsia 27: Nakagawa, J., Iwasaki, T., Kodama, H Protection Against Flavobacterium Psychrophilum Infection (Cold Water Disease) in Ayu Fish (Plecoglossus Altivelis) by Oral Administration of humus Extract. Journal of Veterinary Medical Science. 71 (11): Noor El Deen, A.E., Mona, M.I., Mohamed, A.E., Omima,A.A.El-Ghany. 2010a. Comparative Studies on The Impact of Humic Acid and Formalin on ectoparasitic Infection in Nile Tilapia Oreochromis Niloticus. Nature and Science. 287

14 SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2012-1) Noor El Deen, A.I.E., Mona, S.Z., Razin, A.M., Shalaby, S.I. 2010b. Field Study on The Use of Artemisia Cina (Sheih Baladi) and Humates (Humapol-Fis) in The Control of Saprolegniosis in Fingerlings of Nile Tilapias and Mugal Cephalus in Lower Egypt Fish Farms. Life Science Journal. Öztürk, E., Yıldırım, A., Eroğlu, C., Effects of Dietary Organic Acids on Performance, Carcass Characteristics and Gut Flora of Broiler Chickens. Int. J. Biol. Biotech. 1(1): Öztürk, E., Coşkun, İ., Ocak, N., Erener, G., Dervişoğlu, Turhan, S., İçme suyuna humik asitler ilavesinin etlik piliçlerin performansı, et rengi ve sekal mikroorganizma sayısı üzerine etkileri. IV. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, Haziran, Bursa, s: Ozturk E., Coskun I., Ocak N., Erener G.,. Effects of dietary humic substances on egg production and egg shell quality of hens after peak laying period. African Journal of Biotechnology. 2009, Vol. 8 (6), pp Ozturk, E., Ocak, N., Coskun, I., Turhan, S Erener, G.. Effects of humic substances supplementation provided through drinking water on performance, carcass traits and meat quality of broilers. J Anim Phys Anim Nutr 94: (2010). DOI /j x. Ozturk, E., Ocak, Turan, A, Erener, G.. Altop, A., Cankaya, S., Performance, carcass, gastrointestinal tract and meat quality traits, and selected blood parameters of broilers fed diets supplemented with humic substances. J Sci Food Agric 2012; 92: Rath, N.C, Huff, E., Huff, G.R., Effects of Humic Acids on Broiler Chickens. Polutry Sci 85: Rung, J. G., Hsin, L. Y., Jau, L. S., Fung,J. L.., Induction of Oxidative Stres by Humic Acid through Increasing Intracellular Iron: A Possible Mechanim Leading to Atherothrombotic Vascular Disorder in Blackfoot Diease. Biochemical nd Biophysical Research Communications 283, Šamudovská, A., Demeterová, M., Effect of Diet Supplemented with Natural Humic Compounds and Sodium Humate on Performance and Selected Metabolic Variables in Broiler Chickens. ACTA VET. BRNO 2010, 79: ; doi: /avb Silva, J. T. da; Bittar, C. M. M.; Ferreira, L. S. Performance and rumen development of dairy calves in early weaning system receiving humic substances in starter concentrate. Acta Scientiarum - Animal Sciences 2011 Vol. 33 No. 4 pp Stevenson, F. J., Humus Chemistry-Genesis, Composition. Reactions. John Wiley and Sons, New York, NY. Tunç, M.A. ve Yörük, M.A., Humik Asitlerin Koyunlarda Rumen ve Kan Parametreleri ile Protozoon Sayısı Üzerine Etkisi. Kafkas Univ Vet Fak Derg 18(1): Váradyová, Z., Kišidayová, S. and Jalč, D. (2009), Effect of humic acid on fermentation and ciliate protozoan population in rumen fluid of sheep in vitro. J. Sci. Food Agric., 89: doi: /jsfa

15 Wet, L.F., Visagie, W Evaluating CHD-FA Carbohydrate-Derived Fulvic Acid for Use in Diets of Mozambique Tilapia Oreochromis Mossambicus. Feed Technology Group Division Aquaculture University of Stellenbosh South Africa. Visek, W.J., The Mode of growth promotion by antibiotics. J. Anim. Sci. 46: Yalcin S., Ergün, A., Özsoy, B., Yalçın, S., Erol, H., ve Onbaşılar, İ.,2006. The Effects of Dietary Supplementation of L-carnitine and Humic Substances on Performance, Egg Traits and Blood Parameters in Laying Hens. Asian-Aust. J.Anim. Sci. 19(10): Yörük, M. A., Gül, M., Hayırlı, A., Macit, M., The effetcs of supplementation of humate and probiotic on egg production and quality parameters during the late laying period in hens. Poultry Sci. 83: Ying, J. C., Chao, S. L., Tien, S. H., Mei, L. Y., Fung, J. L., Humic acid induced growth retardation in a sertol cell line, TM4. Life Science, 69: Zralý, Z. Písaříková, B., Trokova, M. Navrátilová, M., 2008a.Effect of Humic Acids on Lead Accumulation in Chicken Organs and Muscles. ACTA VET. BRNO 2008, 77: ; doi: /avb Zralý, Z. Písaříková, B., Navrátilová, M., 2008 b.the effect of humic acid on mercury accumulation in chicken organs and muscle tissues Czech J. Anim. Sci., 53, 2008 (11):