GİRİŞ. 1 Anabolu 1970.

Transkript

1 1 GİRİŞ Tapınaklarda süs unsuru olmasının yanında, bezemelerinde görülen değişikliklerle tapınakların tarihlendirilmesinde önemli bir rol oynayan friz kuşakları tapınak mimarisi açısından oldukça önemlidir. Roma İmparatorluğunun gösterişe dayalı politikası içerisinde bezeme yönünden dikkat çekici olan friz kuşakları daha yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bugüne kadar Roma İmparatorluk Çağına tarihlenen tapınaklarda görülen bezemeli friz kuşakları konusunda M. Usman Anabolu nun yayınının dışında genel bir çalışma yapılmamıştır 1. Fakat bu çalışma içerisinde de tapınaklar ve friz kuşakları hakkında detaylı bilgiler verilmemiştir. Anadolu da Roma Dönemi Tapınaklarında Görülen Bezemeli Frizler konulu tez çalışmamızın amacı Anadolu da Roma Döneminde yapılmış olan bezemeli friz kuşağına sahip tapınakları saptamak, dönem içerisinde friz bezemelerinde meydana gelen değişiklikleri örnekler ışığında incelemek ve friz bezemelerinde görülen değişiklikler yardımıyla tapınakların tarihleri hakkında yeni sonuçlara ulaşmaktır. Bu çalışma kapsamında ilk olarak Anadolu da Roma İmparatorluk Çağına tarihlenen friz bezemeli tapınaklar saptanmıştır. Friz bezemeli tapınaklar saptandıktan sonra friz bezemeleri ve tapınaklar hakkında bilgi veren yayınlara ulaşılmıştır. Daha sonra ise bezemeli friz kuşağına sahip tapınakların yer aldığı antik kentlere gidilerek, yapılar yerlerinde, ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için her bir friz bezemesi tipi, ana başlık olarak belirlenerek, incelenmiştir. Ana başlık olarak belirlenen bezemeli friz tiplerinin alt başlıklarında ise ilk olarak bezeme tipolojisi ve genel stil gelişimi Roma İmparatorluk Çağı başlangıcından alınarak ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. İkinci alt başlıklarda ise ana başlıklarda belirtilen bezemeli friz kuşağına sahip Roma İmparatorluk Dönemi tapınakları ve friz bezemeleri tek tek, ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. 1 Anabolu 1970.

2 2 Tez çalışmasının sonuç bölümünde ise ana başlıklar altında ayrıntılı bir şekilde incelenen bezemeli frizler ve tapınaklar hakkında kısa bir değerlendirme yapılmıştır.

3 3 I-BİRİNCİ BÖLÜM: FİGÜRLÜ FRİZ KUŞAKLARI A-FİGÜRLÜ FRİZ KUŞAKLARININ TANIMI VE GENEL STİL GELİŞİMİ Figürlü frizler, çalışmamız kapsamında incelenecek olan ilk friz tipidir. Arkaik Dönemden itibaren tapınaklarda figürlü frizler kullanılmaya başlanmıştır. Euromos Zeus Tapınağının hemen yanındaki bir botrosta, Arkaik Döneme tarihlenen bir veya birden fazla tapınağa ait pişmiş toprak figürlü friz kuşağı parçaları bulunmuştur. Bu durum, figürlü friz kuşaklarının Anadolu da erken tarihlerden itibaren sevilerek kullanıldığını kanıtlamaktadır. Hellenistik Döneme tarihlenen Teos Dionysos 2 ve Magnesia Artemis 3 tapınaklarında da figürlü friz kuşakları kullanılmıştır. Figürlü friz kuşaklarının yapımının çok fazla zaman alması sebebiyle Roma İmparatorluk Çağı tapınaklarında çok fazla tercih edilmemişlerdir. Bu yüzden de genel bir stil gelişiminden bahsetmek mümkün değildir. Roma imparatorluk Dönemi içerisinde gerçek anlamda figürlü friz kuşağı sadece Kyzikos Hadrianus Tapınağında kullanılmıştır. Kyzikos Hadrianus Tapınağı friz kuşağına ait parçaların büyük bir bölümü kireç olarak kullanılmak için eritilmiştir 4. Ele geçen az sayıdaki parçadan da tapınağın friz kuşağındaki konu hakkında net bir tespit yapmak oldukça zordur. Tapınağın friz kuşağındaki işçiliğe en yakın örnekler genel olarak Antoninler Dönemine tarihlenen Ephesos Büyük Altar da karşımıza çıkmaktadır. 5 2 Yaylalı 1976; Şahin 1988, 53; Rumscheid 1994, Yaylalı 1976; Şahin 1988, 53-56; Rumscheid 1994, Laubscher 1967, Barattolo 1995, 104.

4 4 B-FİGÜRLÜ FRİZ KUŞAĞINA SAHİP ROMA DÖNEMİ TAPINAKLARI 1-Kyzikos Hadrianus Tapınağı Antik Dönemde Mysia Bölgesi sınırları içersinde kalan Kyzikos Antik Kenti günümüzde Balıkesir İli, Erdek İlçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Strabon Kyzikos Antik Kentinin iki büyük limanı olan, büyük bir kent olduğundan bahsetmektedir 6. Kyzikos kenti bir Miletos kolonisi olarak M. Ö. VIII. yüzyılda kurulmuştur 7. Kyzikos Antik Kentinin en gösterişli, en öne çıkan yapısı Hadrianus Tapınağıdır 8. Kyzikos Hadrinaus Tapınağının yapımına olasılıkla M. S. I. yüzyılda başlanmıştır 9. Fakat muazzam ölçülerdeki tapınak yapımı Hadrianus zamanına kadar tamamlanamamıştır. M.S. 123 yılında meydana gelen büyük depremde tapınak hasar görmüştür 10. M. S. 124 yılında kenti Roma İmparatoru Hadrianus ziyaret etmiş ve tapınağın onarılması için maddi destekte bulunmuştur 11. İlk olarak bir Zeus Tapınağı olarak yapımına başlanan tapınak, maddi desteklerinden dolayı daha sonradan Hadrianus a da adanmıştır 12. Antoninler Döneminde meydana gelen büyük bir depremde tapınak tahrip olmuş ve yapımına tekrar başlanmıştır 13. Tapınak bu büyük depremden sonra M. S. 167 yılında tamamlanmış olmalıdır 14. Aristeides, M. S. 167 yılında yaptığı tapınağın açılış konuşmasında Hadrianus Tapınağının üç katlı olduğundan bahsetmektedir 15. Kyzikos Hadrianus Tapınağının sütun sayısı ve planı tartışmalıdır. Olasılıkla 8 x 15 sütun sayısına sahip olan tapınak korinth düzenindedir. Koçhan, tapınağın 6 Strabon XII Koçhan 1991, Ashmole 1956; ; Laubscher 1967, ; Lyttelton 1974; Pülz 1989, 87-88; Yaylalı 1991, ; Koçhan 1991, ; Baratollo 1995, Koçhan 1991, Koçhan 1991, Laubscher 1967, 212; Koçhan 1991, Koçhan 1991, Koçhan 1991, Yaylalı 1991, Yaylalı 1991, 172.

5 5 pseududipteros 16, Baratollo ise dipteros planlı olduğunu ileri sürmektedir 17. Doğu-batı yönünde inşa edilmiş olan tapınak, yedi galerili bir altyapı üzerinde yer almaktadır. Prof. Dr. Abdullah Yaylalı başkanlığında 1989 yılında başlanılan kazı çalışmaları sırasında bulunan mimari parçalar tapınağın tarihlendirilmesine ışık tutmuştur. Kazı çalışmaları sırasında Harianus ve Antoninler Dönemine tarihlenen mimari bezeme parçaları bulunmuştur. Friz Bezemeleri Kyzikos Hadrianus Tapınağının friz bezemelerinde Roma İmparatorluk Dönemi tapınaklarında pek sık karşılaşmadığımız figürlü bezemelere yer verilmiştir yılının Mayıs ayında Kyzikos Antik Kenti hakkında araştırma yapmak için Bandırmaya giden Hölscher, tapınak çevresinde yaptığı araştırmalar sırasında tapınağa ait mermer blokları parçalayıp kireç yapan kişilerle karşılaşmıştır 18. Bu mermer parçalarının çoğu Hadrianus Tapınağının friz kuşağına aittir. Hölscher in tespit ettiği friz kuşağına ait parçalardan birisi oldukça önemlidir. Hölscher in çizimlerinde de belirttiği gibi mermer kabartma parçasının uzunluğu 3.56 m., yüksekliği ise 1.52 m.dir 19. Friz parçasının sağ alt köşesi kırılmıştır ve üstüde düz değildir. Laubscher, friz parçası üzerindeki bu tahribatın friz çıkarılırken olduğunu düşünmektedir 20. Friz parçası üzerinde at üzerinde kaçmakta olan üç tane barbar tasviri yer almaktadır 21. Barbarlar sağa doğru kaçmaktadır. Figürler Anaxyrides adı verilen çizme ve Knadys adı verilen uzun kollu ceket giymiştir. Başlarında Kyrbasia, boyunlarında Torques vardır. Bellerinde kılıçları bulunmaktadır. Kaçan barbarların kıyafetleri Parth veya İskitli olduklarını düşündürür 22. Baratollo, barbarların İskitli olduğunu düşünmektedir 23. Friz parçasının sağında yer alan figür at üzerinde tasvir edilmiştir. Diğer Barbar tasvirlerinden farklı olarak bu figürün sakalı yoktur. Figür arkasına doğru dönmüş ve 16 Koçhan 1991, Baratollo 1995, 95, Laubscher 1967, Laubscher 1967, Laubscher 1967, Laubscher 1967, Laubscher 1967, Barattollo 1995, 104.

6 6 korkmuş bir şekilde etrafına bakan diğer barbarı kolundan tutmaktadır. Arkaya doğru dönme hareketinden dolayı figürün göğsü açılmıştır. Ortadaki figürün atı yaralanmış olmalıdır. Yere düşmekte olan atın üzerinde olan barbar korkmuş bir ifadeyle arkasına bakmaktadır. Sağ eli çaresiz bir şekilde yana doğru açılmıştır. Friz parçasının en solunda bulunan figürde at üzerinde kaçar durumda tasvir edilmiştir. Figürün sağ tarafından, kaburgalarının altına bir ok saplanmıştır. Sağ eli ile oku çıkarmaya çalışmaktadır. Kyzikos Hadrianus Tapınağının friz kuşağının tarihi tartışmalıdır. Ephesos Antik Kentindeki Büyük Altar ile Kyzikos Hadrianus Tapınağı friz kuşağındaki işçilik çok benzerdir 24. Büyük Altar genel olarak Marcus Aurelius ve Lucius Verus un ortak imparatorluk yıllarına tarihlenmektedir. Laubscher, Kyzikos Hadrianus Tapınağı friz kuşağını Marcus Aeurelius-Lucius Verus un ortak imparatorluk dönemine tarihlemektedir 25. Barattolo ise friz kuşağını Hadrianus Dönemine tarihlemektedir 26. Bize göre Kyzikos Hadrianus Tapınağının friz kuşağı Antoninler Döneminin barok yapısının izlerini taşır. Bu yüzden Laubscher in görüşüne katılıyoruz ve tapınağı Marcus Aurelius ve Lucius Verus un ortak imparatorluk yıllarına tarihlemek istiyoruz. 24 Barattolo 1995, Laubscher 1967, Barattolo 1995, 104.

7 7 II. İKİNCİ BÖLÜM: FLÜT (YİV) BEZEMELİ FRİZ KUŞAKLARI A-FLÜT (YİV) BEZEMELİ FRİZ KUŞAKLARININ TANIMI VE GENEL STİL GELİŞİMİ Friz kuşaklarında bezeme öğesi olarak kullanılan bir diğer motif flüt (yiv) bezemeleridir. Flüt (yiv) bezemeleri ilk olarak Arkaik ve Klasik Dönem mimarlığında sütunların ve payelerin dış yüzeylerinde kullanılmıştır 27. Fakat bunların hem biçimleri hem de kullanım amaçları çok farklıdır. Yapılan araştırmalar sonucunda bu tip frizlerin Anadolu da eski bir geleneğe sahip olduğu düşünülmektedir 28. Flüt (yiv) bezemeleri, friz kuşakları üzerinde ilk kez Roma İmparatorluk Çağında kullanılmışlardır 29. Anadolu da Roma İmparatorluk Çağı yapılarının mimari bezemelerdeki değişimin başlangıcı Traianus Dönemine rastlar. Traianus Döneminde başkent Roma da görev yapan Anadolulu ustalar işlerini bitirip Anadolu ya geri dönmüşlerdir 30. Başkent Roma dan gelen ustaların Anadolu da çalıştıkları ilk yapı Ephesos Antik Kentindeki Celsus Kütüphanesidir. Anadolu da Geç Traianus Dönemine tarihlenen en önemli yapı Celsus Kütüphanesidir 31. M. S yılları arasında yapılmış olan yapının üst kat aedeculaları üzerinde flüt (yiv) bezemeli frizler kullanılmıştr 32. Celsus Kütüphanesi flüt (yiv) motifleri düz profilli bir zemin üzerine yapılmışlardır. Her bir flüt (yiv) motifinin dış bantları yanındaki motifin dış bandı ile birleşmektedir. Motiflerin üst kısımları yarım daire şeklinde yapılmıştır ve öne doğru hafif kıvrılmışlardır. Flüt (yiv) motiflerinin alt bölümleri ise merkezde içbükey bir hat oluşturmaktadır. Motiflerin kenarları keskin yapıdadır ve aralarında neredeyse hiç boşluk yoktur. Yine Ephesos kentinde Skolastika Hamamlarının Latrinasında bir architrav-friz bloğu bulunmuştur 33. Friz kuşağında flüt (yiv) bezemeleri vardır. Friz bezemeleri Celsus Kütüphanesi örnekleri ile hemen hemen aynıdır Anabolu 1992, Büyükkolancı 1996, Anabolu 1992, Strocka 1978, 896; Strocka 1988, Keil 1965, ; Hüeber 1978, ; Strocka 1978, ; Koenings-Radt 1979, 343; Strocka 1979, ; Strocka 1981, 25-26; Strocka 1988, 301; Vandeput 1997, 155; Scherrer 2000, , Can 2005b, Rheidt 1986, 137; Anabolu 1992, Miltner 1959, 20-21; Anabolu 1992, 2.

8 8 Celsus Kütüphanesi üst kat frizlerindeki flüt (yiv) motiflerinin benzerleri Pergamon Yukarı Gymnasium Stoalarının frizlerinde karşımıza çıkar. Stoaların M.S. 120 yılı civarlarında onarıldığı düşünülmektedir 35. Buradaki flüt (yiv) motiflerinin yapısı Celsus Kütüphanesindeki motiflerden biraz daha farklıdır. Yukarı Gymnasium Stoalarındaki flüt (yiv) motifleri tıpkı Celsus örneğinde olduğu gibi düz profilli bir zemin üzerine yapılmışlardır. Her bir flüt (yiv) motifinin dış bantları yanındaki flüt (yiv) motifinin dış bandı ile neredeyse birleşmektedir. Motiflerinin üst kısımları yarım daire şeklinde yapılmıştır ve öne doğru kıvrılmışlardır. Motiflerin alt bölümleri ise düz bırakılmıştır. Yine Pergamon Antik Kentindeki Yukarı Gymnasium un Doğu Hamamlarının avlusunda flüt (yiv) motifli frizler kullanılmıştır 36. Burada flüt (yiv) motifleri daha derin işlenmiştir. Her bir flüt (yiv) motifinin dış batları, yanındaki flüt (yiv) motifinin dış bandı ile birleşmiştir. Flüt (yiv) motiflerinin alt bölümleri düzdür. Bu frizinde Hadrianus Döneminin başlarından olduğu düşünülmektedir 37. Pergamondaki Niyazitepe Mezar Anıtının friz kuşağı üzerinde de flüt (yiv) motifi işlenmiştir. Burada flüt (yiv) motiflerinin altında bir fon oluşturulmuştur. Flüt (yiv) motifleri düz bir zemin üzerine oturmaktadır. Motiflerin üst kısımları aşağı doğru kıvrılmıştır. Flüt (yiv) dış bantlarının arası derin işlenmeye başlamıştır. Niyazitepe Mezar Anıtının Hadrianus Döneminde yapıldığı düşünülmektedir 38. Ephesos Antik Kenti tiyatrosunun ikinci kat friz kuşaklarında flüt (yiv) motiflerine yer verilmiştir. Ephesos Tiyatrosu flüt (yiv) motiflerindeki en büyük değişim S profilinin oluşmaya başlamasıdır. Ayrıca flüt (yiv) dış bantları birbirlerine değmemeye başlamıştır. Ephesos Tiyatrosundaki ikinci kat frizleri M. S yılları arasında yapılmıştır Anabolu 1992, Strocka 1988, Rheidt 1986, 139; Anabolu 1992, Rheidt 1986, Rheidt I986, Rheidt 1986, 139.

9 9 Sagallasos Dionysos Tapınağı flüt (yiv) bezemeleri içbükey bir profile sahiptir. Ephesos Tiyatrosu flüt (yiv) motiflerindeki S profilini saymazsak hemen hemen benzerdirler. Rheidt, Ebanda ya dayanarak Dionysos Tapınağı frizlerini Traianus zamanına tarihlemiştir 40. Fakat Dionysos Tapınağı frizleri Traianus Dönemi örneklerinde çok Erken Antoninus Pius Dönemine tarihlenen Ephesos Tiyatrosu örneklerine benzemektedir. Flüt (yiv) bezemeli friz kuşağına sahip olan bir diğer yapı Aizanoi Zeus Tapınağıdır 41. Aizanoi Zeus Tapınağı flüt (yiv) bezemeleri hafif S yapan bir zemin üzerine yapılmışlardır. Flüt (yiv) motiflerinin dışa çıkıntı yapan üst kısımları burada daha düzdür. Bezemelerinin arası açılmış, aralarına dikey bir ara bant girmiştir. Flüt (yiv) motiflerinin alt bölümü çok az da olsa içbükeylik yapmaktadır. Aizanoi Zeus Tapınağı M. S yılları arasına tarihlenmektedir. Friz motiflerinin erken örneklerle kıyaslanarak M. S. II. yüzyıl ortalarına tarihlenmesi daha uygun gibi durmaktadır. Pergamon Yukarı Gymasiumun Mermer Salonunda flüt (yiv) motifli friz kuşakları bulunmuştur. Pergamon daki bütün örneklerde karşılaştığımız gibi motiflerin alt kısmı düz bırakılmıştır. Motiflerin dışa çıkıntı yapan üst kısımları içbükey bir eğim yaptıktan sonra dışa uzanmaktadır. Flüt (yiv) motifleri arasındaki aralık derin bir şekilde oyulmuştur. Pergamon Yukarı Gymnasium Mermer Salonu yazıtına göre M. S. 161 yılına tarihlenmektedir. Sagalassos Tiyatrosu ve Sagalassos Macellum yapıları M.S. II. yüzyıl sonlarının flüt (yiv) motiflerini anlamamız bakımından oldukça önemlidirler. Flüt (yiv) motiflerinin tam S şeklinde profillendirilmesi genelde M. S. II. yüzyıl sonunda karşılaşılan bir özelliktir. Her iki yapıdaki flüt (yiv) motifleri de ayrı bir bant ile sarılmaktadır. Bantlar arasında az bir boşluk vardır. Sagalassos Macellum yapısının ele geçen yazıtına göre yapı M.S yılları arasına tarihlenmektedir. 40 Rheidt 1986, Anabolu 1970, 79; Rheidt 1986; Büyükkolancı 1996, 49.

10 10 B-FLÜT (YİV) BEZEMELİ FRİZ KUŞAĞINA SAHİP ROMA DÖNEMİ TAPINAKLARI 1-Termessos N2 Tapınağı Psidia Bölgesinin güneybatı ucunda, bölgenin önemli merkezlerinden biri olan Termessos yer almaktadır 42. Strabon, Artemidoros ın saydığı Psidia kentleri arasında Termessos unda bulunduğundan bahseder 43. Termessos Antik Kentinde Roma İmparatorluk Çağına tarihlenen çok sayıda tapınak bulunmaktadır. Termessos N2 Tapınağı da bu tapınaklardan birisidir Kuzey, Güney koordinatlarında bulunan N2 Tapınağı, Attalos Stoasının batısında yer almaktadır. Prostylos plan tipindeki tapınak Korinth düzendedir. Doğu-batı yönünde inşa edilmiş olan yapının girişi doğu yönündedir. Tapınağın genel ölçüleri x 8.45 metredir. N2 Tapınağı 2.57 m. yüksekliğindeki bir podyum üzerinde yer almaktadır. N2 Tapınağının podyum hariç yüksekliği 6.87 m. dir. Tapınağın girişinde bulunan on basamaklı merdivenden çıkılarak pronaos bölümüne ulaşılır. Pronaos bölümünde Attik-İon kaidelerle birlikte işlenmiş sekiz köşeli postamentler kullanılmıştır. Postametlerin üzerinde her biri m. yüksekliğinde, yivsiz dört adet sütun bulunmaktadır. Tapınağın sütun başlıkları bulunamamıştır. Büyükkolancı tapınağın pronaos bölümünde yer alan başlıkların, ante köşelerindeki Korinth plaster başlık parçalarıyla aynı formda olması gerektiğini ileri sürmektedir 45. Başlıkların üzerinde yer alması gereken 0.49 m. yüksekliğindeki architrav blokları üç fascialıdır. Architrav blokları üzerinde yer alan 0.30 m. yüksekliğindeki friz kuşağında S profilli flüt (yiv) bezemesi yer almaktadır 46. Friz kuşağının üzerinde diş sırası, geison ve sima kuşakları bulunmaktadır. N2 Tapıanğının cellası 6.70 x 7.20 m. ölçülerindedir. Cella duvarları pseudo izodomik örgü tekniği ile yapılmıştır. Tapınağın arka duvarlarının güneybatı bölümü simaya kadarki üst yapısıyla birlikte in-situ olarak korunabilmiştir. Tapınağın ante köşelerinde yer alan Korinth 42 Sevin 2001, Strabon, XII Lanckoronski 1892, 130; Akurgal 2000, 465; Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996,136.

11 11 başlığı plaster kaplamalarındaki akanthus yapraklarının en yakın benzerleri Sagallassos Dionysos Tapınağında karşımıza çıkar 47. Vandeput, Sagalassos Dionysos Tapınağını Geç Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dönemine tarihlemektedir 48. Tapınak çevresinde bulunan bir yazıt parçasında tanrı Ares ten bahsedilmektedir. Bu yazıt parçasından yola çıkan bilim adamları tapınağın tanrı Ares e adanmış olabileceğini ileri sürmektedir 49. Büyükkolancı Termessos N2 Tapınağını Hadrianus Dönemine 50, Akurgal ise Geç Roma Çağına tarihlemektedir 51. Benzer örneklerle ve özellikle Sagalassos Dionysos Tapınağı bezemeleri ile kıyaslandığında tapınak için Geç Hadrianus-Erken Antoninus Pius Döneminin yani M. S yılları arasında yapılmış olmalıdır. Friz Bezemeleri Termessos N2 Tapınağının friz kuşakları üzerinde flüt (yiv) motifleri işlenmiştir. Friz kuşağı üzerindeki flütler (yiv), yukarıdan aşağıya doğru S profillidir. Flüt (yiv) motiflerinin dışa çıkıntı yapan kısımları oldukça keskin yapıdadır. Motifin alt kısmı çok az da olsa içbükey bir profil oluşturmuştur. S profilini hesaba katmazsak N2 Tapınağı flüt (yiv) motiflerinin en yakın örneği Sagalassos Dionysos Tapınağı friz kuşağıdır. Yani flüt (yiv) motifleri tapınağı tarihlememize yarayacak diğer öğelerle ortak bir tarihi işaret etmektedir. Flüt (yiv) motifleri M. S yılları arasının stilistik özelliklerini yansıtır. 47 Büyükkolancı 1996, Vandepeut 1997, Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Akurgal 2000, 465.

12 12 2-Sagalassos Dionysos Tapınağı Sagalassos Antik Kentinde friz kuşağına sahip olan tapınaklardan bir diğeri Sagalassos Dionysos Tapınağıdır 52. Tapınak kentin batısında yer almaktadır. Sagalassos Dionysos Tapınağının üzerine yine tapınağın malzemeleri kullanılarak M.S. 6. Yüzyıla tarihlenen E1 Bazilikası inşa edilmiştir 53. Sagalassos Dionysos Tapınağının güney uzun duvarı sökülerek bazilikanın apsisli bölümünün inşasında kullanılmıştır. Tapınağın daha sonradan E1 Bazilikası olarak kullanılmasından dolayı planı hakkında net bir sonuca ulaşılamamıştır. Sagalassos Dionysos Tapınağının prostylos veya in antis planlı olabileceğini ileri sürmüşlerdir 54. Tapınağın cella ve ante uçları sağlam olarak kalmıştır. Tapınağın in antis planlı olabileceği ileri süren bilim adamları, celladan ante uçlarına kadar alınan ölçülere göre tapınağın x 8.71 m. ölçülerinde olabileceğini düşünmektedirler 55. Tapınak çevresinde yapılan araştırmalar sırasında Sagalassos Dionysos Tapınağına ait olabileceği düşünülen postamentli sütun kaidelerine ve sütun parçalarına rastlanmıştır. Tapınağın duvarları kireç taşı malzemeden pseudoizodomik tekniğinde örülmüştür. Duvarların üzerinde friz kuşağı uzanmaktadır. Friz kuşağı lesbos kymationu ile ortadan ikiye ayrılarak iki kuşak halinde tasarlanmıştır. Altta kalan bölümde belirli aralıklara dizilmiş tanrı başlarına, üstte ise flüt (yiv) motiflerine yer verilmiştir. Friz kuşağının da üzerinde tapınağın architrav kuşağı yer almaktadır. Architrav kuşağı üç fascıalıdır ve fascialar birbirinden inci-paye dizileri ile ayrılmıştır. İnci-paye dizisini oluşturan motifler genel olarak Geç Hadrianus Dönemi özellikleri göstermektedir 56. Architrav kuşağının friz kuşağı üzerinde yerleştirilmiş olması oldukça ilginçtir. Tapınağın zeminden architrav kuşağı üstüne kadar olan toplam yüksekliği 6.11 metredir. Tapınağın ante ve arka köşelerinde korinth düzeninde yapılmış olan plaster başlık parçaları kullanılmıştır. Korinth düzenli plaster başlık parçası friz köşelerini sınırlamaktadır. Plaster başlıkların işçilik olarak en yakın örnekleri Ephesos Celsus Kütüphanesi başlıklarında ve Pergamon Asklepionunun Kuzey Portikosu başlıklarında 52 Lanckoronski 1892, ; Pülz 1989, 50; Büyükkolancı 1996, 90-93; Vandeput 1997, Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Vandeput 1997, 88.

13 13 karşımıza çıkar 57. Sagalassos Dionysos Tapınağı plaster başlıkları yerel özellikler göstermektedir. Vandeput plaster başlıkların genel olarak Hadrianus Dönemi özellikleri göstermesine rağmen yaprak loplarının yapısı ve akanthusların genel özelikleri ile Hadrianus Dönemi örneklerinden farklı olduğunu belirtir. Bütün bu özellikleri dikkate alarak korinth düzenindeki plaster başlıklarını Geç Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dönemine tarihler 58. E1 Bazilikasının çevresinde on yedi tane kıvrıkdal (ranke) bezemeli friz bloklarına rastlanmıştır. E1 Bazilikasında bulunan kıvrıkdal (ranke) bezemeli friz blokları kentin aşağı terasında yer alan Antoninus Pius Tapınağında bulunan friz blokları ile aynıdır. E1 Bazilikasının kuzey duvarında Antoninus Pius Tapınağının friz bloklarının devşirme malzeme olarak tekrar kullanıldığı friz bloklarının ölçümleri ve stil kritikleri sonucunda kanıtlanmıştır 59. Büyükkolancı doktora çalışmasında kıvrıkdal (ranke) bezemeli friz bloklarının Sagalassos Dionysos Tapınağına ait olduğunu ileri sürmektedir 60. Tapınağın tarihi tartışmalıdır. Vandeput eski yayınlarında tapınağın Hadrianus Döneminde yapıldığını ileri sürmüştür. Büyükkolancı da onun bu düşüncesine katılmıştır 61. Vandeput yeni yayınlarında ise tapınağın yapımına Geç Hadrianus Döneminde başlandığını ve Erken Antoninus Pius Döneminde bitirildiğini ileri sürmektedir 62. Tapınağın tarihi konusunda, bezeme stillerini dikkate aldığımızda bizce de Geç Hadrianus-Erken Antoninus Dönemi çok daha uygun bir tarih gibi görünmektedir. Friz Bezemeleri Sagalassos Dionysos Tapınağının frizlerinde şu ana kadar gördüğümüz friz örneklerinden farklı bir yapılanma söz konusudur. Toplam yüksekliği 0.76 m. olan friz kuşağı lesbos kymationu ile ortadan ikiye ayrılarak biribirinden bağımsız iki kuşak halinde tasarlanmıştır. Ayrıca friz kuşağı cella bölümünde tek yönlü, pronaos kısmında ise iki yönlü olarak işlenmiştir. Lesbos kymationu ve inci paye kuşaklarının altında 57 Vandeput 1997, Vandeput 1997, Waelkens-Mitchell-Owens 1990, ; Can 2005b, 85; Waelkens 2005, ; 60 Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Vandeput 1997, 88.

14 14 kalan bölümde belirli aralıklara dizilmiş kabartma şeklindeki tanrı başlarına yer verilmiştir. Tanrılar başlarına hafif bir şekilde sağa veya sola çevirmiş şekilde tasvir edilmişlerdir. Tanrı figürlerinin gözleri derindedir. Heyecanı belli edecek şekilde ağızları hafif açık olarak işlenilmiştir. Pronaos bölümünde ise tanrı başlarının yerini dans eden Satyr kabartmaları almıştır. Henüz etkisini tam olarak göstermemekle birlikte Antoninler Dönemi baroğunun ilk izlerini burada görmek mümkündür. Pülz tanrı başlarının işleniş şekline göre Sagalassos Dionysos Tapınağını M. S. II. yüzyılın ortalarına tarihlemektedir 63. Lesbos kymationu ve inci paye kuşaklarının üstündeki frizin yukarı bölümünde ise içbükey bir profile sahip flüt (yiv) motiflerine yer verilmiştir. Flüt (yiv) motifleri, Psidia Bölgesi tapınaklarının friz kuşaklarında sevilerek kullanılmıştır. Bu friz şekli Traianus Döneminden başlayarak Antoninler Dönemine kadar sevilerek kullanılmıştır. Sagalassos Dionysos Tapınağının flüt (yiv) motiflerinin Ephesos Celsus Kütüphanesi ikinci kat frizlerindeki flüt (yiv) motifleri ile benzer yapıda oldukları ileri sürülketedir 64. Fakat flüt (yiv) motiflerinin işlenişi Celsus Kütüphanesinden çok M. S. II. yüzyıl ortalarına tarihlenen Aizanoi Tapınağındaki örneklere benzemektedir. 63 Pülz 1989, Rheidt 1986, 136.

15 15 3-Aizanoi Zeus Tapınağı Antik Dönemde Phrygia Bölgesi kentleri içerisinde yer alan Aizanoi Antik Kenti günümüzde Kütahya İli, Çavdarhisar ilçesindedir. Aizanoi antik dönemde Penkalas (Çavdarhisar) çayının her iki kıyısı üzerinde kurulmuştur 65. Strabon, Aizanoi kentini Phrygia Epiktetos una bağlı kentler arasında saymaktadır 66. Aizanoi Antik Kentinin en önemli yapısı Zeus Tapınağıdır 67. Aizanoi Zeus Tapınağı 8 x 15 sütunlu, pseudo-dipteros plan tipinde yapılmış olan gösterişli bir yapıdır. Ion düzenideki tapınak doğu-batı yönünde inşa edilmiştir. Tapınağın girişi doğu yönündedir. Tapınak etrafını çevreleyen merdiven 7 basamaktan oluşmaktadır. Tapınağın stylobate ölçüleri x metredir. Roma İmparatorluk Dönemine tarihlenen tapınaklarda pek karşılamadığımız şekilde eski geleneğin devamı olarak pronaos, cella ve opisthodomos bölümleri bulunmaktadır. Pronaos bölümünün önünde yer alan dört adet sütunün ve opisthodomos bölümünde yer alan iki sütunun başlıkları kompozit düzendedir. Opisthodomos bölümünde yer alan bir merdiven yardımıyla tapınağın hem çatısına çıkılabilmekte, hem de tapınağın tonozlu alt yapısına inilebilmekteydi 68. Tapınağın ön cephesini süsleyen ion başlıkları M. S. II. yüzyılın ortalarının stilistik özeliklerini gösterir. İon başlıklarının en yakın benzerleri M. S. 150 yılı civarlarına tarihlenen Sagalassos Apollon Klarios Tapınağında karşımıza çıkarlar 69. Sütun başlıklarının üzerinde tapınağın architrav kuşağı uzanır. Üç fascialı architrav kuşağını üstten inci paye ve ion kymationu kuşakları sınırlamaktadır. Architrav kuşağının üzerinde yer alan friz kuşağında flüt (yiv) motiflerine yer verilmiştir. Tapınağın konsollu geison ve palmet motiflerinden oluşan sima kuşağının en yakın benzerleri Ephesos taki Hadrianus Tapınağında karşımıza çıkar Sevin 2001, Strabon, XII,8, Ashmole 1956, ; Robertson 1954, 219; Anabolu 1970, 79; Naumann 1979; Akurgal 2000, Naumann 1979, Naumann 1979, Naumann 1979, 70.

16 16 Aizanoi Zeus Tapınağının pronaos duvarlarında bulunan yazıtlar sayesinde tapınağın yapılış tarihi saptanmıştır. Tapınak M. S yılları arasında yapılmıştır 71. Friz Bezemeleri Aizanoi Zeus Tapınağının friz kuşakları üzerinde flüt (yiv) motifleri işlenmiştir 72. Friz kuşağını üst tarafta dışa çıkıntı yapan ion kymationu kuşağı sınırlamaktadır. Flüt (yiv) motifleri hafif S yapan bir friz zemini üzerinde yer almaktadır. Friz zeminin S şeklinde düzenlenmesi M.S. II. yüzyılın ortalarından itibaren görülen bir özelliktir. Flüt (yiv) motiflerinin üst bölümünde şapka şeklinde dışa çıkıntı yapan kısımları Hadrianus Dönemi içerisine tarihlenen Pergamon Niyazitepe Mezar Anıtı frizlerindeki flüt (yiv) motifi ile kıyaslandığında daha düzdür 73. Aizanoi Zeus Tapınağı flüt (yiv) motiflerinin arası erken örneklere kıyasla daha açılmıştır. Flüt (yiv) motifleri arasındaki bu açıklık dikey bir ara bant ile doldurulmuştur. Doldurma motifi olarak adlandırabileceğimiz dikey bant uygulaması flüt (yiv) motiflerinde ilk defa karşılaştığımız bir özelliktir. Flüt (yiv) motiflerinin alt bölümü çok az da olsa içbükeylik oluşturmaktadır. Aizanoi Zeus Tapınağı friz kuşaklarının tarihlenmesinde bize yardımcı olabilecek bir diğer friz kuşağı Pergamon Yukarı Gymnasium Mermer Salonundadır. Mermer Salon yazıtı yardımıyla M. S. 169 yılına tarihlenmektedir. Burada Aizanoi flüt (yiv) motiflerinde karşılaşmadığımız bir özellik vardır. Flüt (yiv) motifinin dışa çıkıntı yapan üst kısımları içbükey bir profil yaptıktan sonra dışa uzanmaktadır. Ayrıca flüt (yiv) araları daha da derin oyulmuştur. Mermer salon frizlerinde Antoninler Dönemi barok yapısı iyice hissedilmektedir. Aizanoi Zeus Tapınağı frizleri Pergamon Yukarı Gymnasium Mermer Salon frizlerinden daha erken bir tarihte M.S. II. yüzyıl ortalarında yapılmış olmalıdır. 71 Naumann 1979, Anabolu 1970, 79; Naumann 1979, 69; Rheidt 1986, 139; Büyükkolancı 1996, Rheidt 1986, 139.

17 17 4-Adada D Tapınağı Antik Dönemde Psidia Bölgesi kentlerinden biri olan Adada Antik Kenti günümüzde Isparta İli, Sütçüler İlçe merkezine 15 km. uzaklıkta yer almaktadır 74. Strabon, Artemidoros ın saydığı Psidia kentleri arasında Adada kentinin de bulunduğundan bahseder 75. Adada antik kentinde Roma İmparatorluk Çağına tarihlenen 5 tane tapınak saptanmıştır 76. Bu tapınaklardan D Tapınağı olarak adlandırılan yapı kent merkezinin hemen batısında yer almaktadır 77. Tapınağın ölçüleri x metredir. Doğu-batı yönünde inşa edilmiş olan tapınağın girişi doğu yönündedir. Bir podyum üzerinde yükselen tapınağın cellasının duvarları architrav bloğu üstüne kadar in situ olarak korunmuştur. Podyum üzerinde yer alan tapınak pronaos ve cella bölümlerinden meydana gelmiştir. D Tapınağının giriş bölümünün doğusunda sunağa ait olabilecekleri düşünülen üç düzgün blok in situ olarak bulunmuştur 78. Tapınağın pronaos sütunlarının yer aldığı bölümün temel blokları da yerlerindedir. Cephesinde dört sütunun bulunduğu pronaos bölümü 7.00 x 6.14 m. ölçülerindedir 79. Tapınak çevresinde bulunan attik-ion kaide parçası tapınağın prostylos bölümünde sütunların attik-ion kaideler üzerinde yükseldiğini kanıtlamaktadır. Pronaos bölümünde bulunan yivsiz sütunlar muhtemelen tapınağın pronaosunu taşımaktaydı. Tapınağın sütun başlıklarının hiçbirisi bulunamamıştır. Büyükkolancı tapınağa ait başlıkların yerlerinden alınarak başka yerlere taşınmış olabileceklerini ileri sürmektedir 80. Büyükkolancı Adada kentinde yapmış olduğu araştırmalarda ilginç bir tespitte bulunmuştur. Adada da Ion düzenli hiçbir yapıda konsollu kornişler kullanılmamıştır. Bunun sonucu olarak Büyükkolancı, tapınağın konsollu kornişlerini gerekçe göstererek Adada D Tapınağının korinth düzenli sütun başlıklarının kullanılmış 74 Büyükkolancı 1996, Strabon, XII Büyükkolancı 1996, 35-55, 77 Büyükkolancı 1996, 45-51; Sedaroğlu 2004, Büyükkolancı 1996, 46; Sedaroğlu 2004, Serdaroğlu tapınağın cella uzunluğunu 7.00 m. olarak değil de 6.90 m. olarak hesaplamıştır. Serdaroğlu 2004, Büyükkolancı 1996, 46.

18 18 olabileceğini iddia etmektedir 81. Tapınağın ön cephesinde başlıkların üzerinde olması gereken yazıtlı architrav kuşakları friz kuşakları ile birlikte tek bir blok üzerine işlenmiştir. D Tapınağının cella bölümü x 7.63 m. ölçülerindedir. Pronaos ile naosu ayıran duvarlar kapı lentosu ve söveleri hariç sağlam olarak kalmıştır. Serdaroğlu, naos duvarlarının plaka taş olasılıkla mermer plakalarla kaplanmış olabileceğini ileri sürer 82. Buna karşılık Büyükkolancı cella duvarlarının ahşap kaplamalarla kaplandığını iddia etmektedir 83. Tapınağın cella duvarları zeminden architrav kuşağına kadar on iki sıradan oluşmaktadır. Cella duvarlarının üzerinde m. yüksekliğindeki üç fascialı architrav kuşağı yer almaktadır. Architrav blokları cella içerisinde işlenmeden sade olarak bırakılmışlardır. Architrav bloklarının üzerinde yer alan flüt (yiv) motofli friz kuşakları 0.32 m. yüksekliğindedir. Friz kuşaklarının üzerinde toplam 0.72 m. yüksekliğindeki korniş blokları yer alır. D Tapınağının pronaosu önüne düşmüş olan architrav blokları üzerinde tapınağın ithaf yazıtı bulunmaktadır. Tanrı-İmparatorlar, Zeus Megistos Serapis ve baba kenti için, iki kez rahiplik yapmış, kurucu, kentin oğlu, Tlamoas oğlu Antiokhos ve onun karısı, Hoplon kızı, başrahibe Anna ve onların oğulları Tlamoas ve Antiokhos, tapınağı ve heykelleri, çevresindeki stoalar, atölyeler ve bütün süslemeleriyle beraber adayarak diktirdi şeklinde çevirisi yapılan yazıt sayesinde tapınağın kimin tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır 84. D Tapınağının konsolları çevresinde yer alan ion kymationu bezemelerinin en yakın örnekleri Sagalassos Tiyatrosunda 85 ve Cremna Geç Dönem Ion Tapınağında 86 karşımıza çıkmaktadır. Her iki yapıda M. S. II. yüzyıl sonuna tarihlenmektedir. Büyükkolancı bu benzerliklerden, yazıtından ve friz bezemelerinden yola çıkarak D 81 Büyükkolancı 1996, Sedaroğlu 2004, Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Vandeput 1997, Mitchell 1995, 120.

19 19 Tapınağını Erken Severuslar Dönemine tarihlemektedir 87. Adada D Tapınağı Severuslar Döneminde yapılmış olmalıdır. Friz Bezemeleri Adada D Tapınağı friz kuşağı üzerinde S profilli flüt (yiv) motiflerine yer verilmiştir. Toplam 0.32 m. yüksekliğinde olan friz kuşağının üst bölümünde ion kymationlarına yer almaktadır. Adada D Tapınağı flüt (yiv) motifleri erken örneklerden farklı olarak tam S profili yapmaktadır. Her bir flüt (yiv) motifi ayrı bir bant ile sarılmaktadır. Bantlar arasında çok az boşluk vardır. Adada D Tapınağının S profili flüt (yiv) motiflerinin en yakın örnekleri Sagallasos kenti yapılarında karşımıza çıkar. Sagalassos Tiyatrosu ve Macellum yapılarının bezemelerinde kullanılan flüt (yiv) motiflerinin profilleri Adada D Tapınağı friz motifleri ile aynıdır. Sagalassos Tiyatrosu Erken Severuslar Dönemine, M.S yılları arasına tarihlenmektedir 88. Sagalassos Macellum yapısı yazıtına göre M. S yılları arasına tarihlenmektedir 89. Büyükkolancı, Adada D Tapınağı flüt (yiv) motifleri ile Sagalassos Tiyatrosu ve Macellum flüt (yiv) motiflerinin aynı ustalar tarafından yapıldığını ileri sürmektedir 90. Benzer örnekler ışığında Adada D Tapınağı frizlerinin M. S yılları arasında yapılmış olmalıdır. 87 Büyükkolancı 1996, Rheidt 1996, 140; Vandeput 1997, Vandeput 1997, Büyükkolancı 1996, 50.

20 20 5-Adada Aphrodite Tapınağı Antik Dönemde Psidia Bölgesi kentlerinden biri olan Adada Antik Kenti günümüzde Isparta İli, Sütçüler İlçe merkezine 15 km. uzaklıkta yer almaktadır 91. Strabon, Artemidoros ın saydığı Psidia kentleri arasında Adada kentinin de bulunduğundan bahseder 92. Adada kentinde agorayla forum arasında Aphrodite Tapınağı yer almaktadır. Büyükkolancının aktardığına göre tapınak ilk olarak Streett tarafından tespit edilmiştir 93. Tapınağın üzerinden yol geçtiği için planı konusunda herhangi bir fikir ileri sürmek zordur. Büyükkolancı tapınak çevresinde yapmış olduğu araştırmalarda tapınağın podyum ortastatlarını oluşturan yazıtlı iki büyük blok, kireçtaşından duvar blokları, architrav-friz ve kaset parçası bulmuştur 94. Yaptığı ölçümler sonucu tapınağın 6 m. çapında daire ve yarım daire planlı bir tapınak olabileceğini ileri sürmektedir 95. Çalışmamız içerisinde incelen Side Tyche Tapınağı da yuvarlak planlıdır 96. Tapınak çevresinde yapılan araştırmalarda sütun ve başlık parçaları bulunamamıştır. Ayrıca architrav bloklarının altında sofit bezemelerine yer verilmeyişi tapınağın architrav kuşağına kadar olan bölümünün duvarlardan oluştuğunu düşündürmektedir. Büyükkolancı tapınağın yuvarlak planlı, podyum çevresinde sütun sıraları olmayan bir tapınak olduğunu ileri sürmektedir 97. Tapınağın bezemeli olarak adlandırabileceğimiz çok az mimari bloğu vardır. Architrav ve friz kuşakları aynı mimari blok üzerine işlenmişlerdir. Architrav kuşağı üzerinde yer alan fascialar bezemesizdir. Friz kuşağı üzerinde flüt (yiv) motifi işlenmiştir. Architrav- friz kuşağının üzerinde tapınağın tavan kasetleri yer almaktadır. Tapınağın mimari süslemelerinde kullanılan panolardan birisi bulunmuştur. Üzerinde bir baş kabartması yer almaktadır. 91 Büyükkolancı 1996, Strabon, XII Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Büyükkolancı 1996, Lanckoronski 1890, ; Mansel-Bean-İnan 1956,7-12; Mansel 1963, Büyükkolancı 1996, 54.

21 21 Tapınağın podyum üzerindeki ortostat bloklarına kazınmış olan yazıtı yapının kime adandığını açıkça ortaya koymaktadır. Tanrı İmparatorlar ve babakenti için, kent dostu, İmparatorlar Kültünün başrahibi, kurucu, kentin oğlu ve Halk Meclisi ne dört kez seçilmiş olan Tlamoas oğlu Antiokhos; karısı, başrahibe Hoplon kızı Anna ve oğulları, kentin dostları, Tlamoas ve Antiokhos ile beraber, Aphrodite kült heykelini, tapınağa ve tapınağa ait süslemeleri ve kaplamaları adadılar ve diktiler 98. Yazıtta bahsedilen kişiler Adada D Tapınağın adayan kişilerle aynı ailedendir ve M. S. II. yüzyıl sonunda ve M. S. III. yüzyıl başlarında yaşadıkları yapılan araştırmalar sonucu kesin olarak kanıtlanmıştır 99. Tapınağın mimari bezemeleri de M. S. Geç II. yüzyıl dönemi stili göstermektedir. Adada Aphrodite Tapınağı yazıt ve mimari bezemelerinin ışığında M. S yılları arasına tarihlenmelidir. Friz Bezemeleri Adada Aphrodite Tapınağı friz kuşağında flüt (yiv) bezemeleri kullanılmıştır. Flüt (yiv) motifleri S profillidir ve çalışmamız içerisinde incelenen Adada D Tapınağı flüt (yiv) motifleri ile hemen hemen aynıdırlar. Sadece flüt (yiv) boyları biraz daha kısadır. Flüt (yiv) motiflerinin tam S şeklinde profillendirilmesi genelde M. S. II. yüzyıl sonunda karşılaşılan bir özelliktir. Aphrodite Tapınağı frzi kuşağındaki her bir flüt (yiv) motifi ayrı bir bant ile sarılmaktadır. Bantlar arasında az bir boşluk vardır. Aphrodite D Tapınağı flüt (yiv) motiflerinin en yakın örnekleri Adada D Tapınağı, Sagalassos Macellum ve Tiyatro yapılarının bezemelerinde karşımıza çıkar. Bu yapılardan Adada D Tapınağı M. S yılları arasına 100, Sagalassos Tiyatrosu yine aynı şekilde M. S yılları arasına 101 ve Sagalassos Macellum yapısı yazıtına göre M. S yılları arasına 102 tarihlenmektedir. Büyükkolancı daha da ileriye giderek aynı dönemde yapıldığı saptanan Adada D Tapınağı ile Aphrodite Tapınağı mimari bezemelerinde aynı ustaların çalıştıklarını öne sürer 103. Benzer 98 Büyükkolancı 1996, Price 1984, Büyükkolancı 1996, Rheidt 1996, 140; Vandeput 1997, Vandeput 1997, Büyükkolancı 1996, 54.

22 22 örnekler ışığında Adada Aphrodite Tapınağı flüt (yiv) bezemeli frizleri M. S yılları arasına tarihlenmelidir.

23 23 III- ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: FLÜT (YİV) VE AKANTHUS BEZEMELİ FRİZ KUŞAKLARI A-FLÜT (YİV) VE AKANTHUS BEZEMELİ FRİZ KUŞAKLARININ TANIMI VE GENEL STİL GELİŞİMİ Flüt (yiv) ve akanthus motiflerinin bir arada kullanılması sonucu oluşan bir motiftir. Akanthus yaprakları flüt (yiv) motiflerinin önünde yer alır. Flüt (yiv) motifleri akanthus motiflerinin arka fonunu oluşturmaktadır. Çalışmamız içerisinde kullanımı en az olan friz motiflerinden birisidir. Anadolu da Roma İmparatorluk Çağına tarihlenen tapınaklardan sadece ikisinde flütlü (yivli) ve akanthuslu friz kullanılmıştır. Flüt (yiv) ve akanthus yapraklarının bir arada kullanıldığı bezeme tarzına ilk olarak başlıklar üzerinde rastlamaktayız 104. Ephesos Antik Kentinde Augustus Dönemine tarihlenen bazı yapıların sütun başlıklarında bu bezeme kullanılmıştır 105. Bu bezemenin popüler olması M. S. II. yüzyıl başındadır 106. Geç Hadrianus Dönemine tarihlenen Perge F3 Nymphaionunun sütun başlıklarında da bu motif kullanılmıştır. Ayrıca yine Hadrianus zamanına tarihlenen Ephesos Şehir Kapısında da bu şekilde düzenlenmiş başlıklar kullanılmıştır. Stil kritiği yoluyla Hadrianus Dönemine tarihlenen Mylasa Kapısı ve Gümüşkesen Mezar Anıtı başlıklarında da bu motif kullanılmıştır 107. Sagalassos Antoninus Pius Tapınağı Kutsal Alanı içerisindeki propylonun frizlerinde flütlü (yivli) ve akanthuslu motif kullanılmıştır. Bu bezeme tarzı ilk defa Sagalassos ta friz kuşakları üzerinde karşımıza çıkar. Vandeput, Sagalassos Antoninus Pius Tapınağı Kutsal Alanı içerisindeki propylonu Hadrianus Döneminin ikinci yarısına tarihlemektedir 108. Bu tarih tez çalışması içerisinde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz Termessos N1 Tapınağı için önerdiğimiz tarihe yakındır. Bu durumda flüt (yiv) ve akanthus motifleri friz kuşakları üzerinde Hadrianus Döneminde kullanılmaya başlanmış olmalıdır. 104 Vandeput 1997, Alzinger 1974, Vandeput 1997, Büyükkolancı 1996, Vandeput 1997, 82.

24 24 B-FLÜT (YİV) VE AKANTHUS BEZEMELİ FRİZ KUŞAĞINA SAHİP ROMA DÖNEMİ TAPINAKLARI 1-Termessos N1 Tapınağı Psidia Bölgesinin güneybatı ucunda, bölgenin önemli merkezlerinden biri olan Termessos antik kenti yer almaktadır 109. Strabon, Artemidoros ın saydığı Psidia kentleri arasında Termessos unda bulunduğundan bahseder 110. Termessos N1 Tapınağı Attalos Stoasının güneyinde yer almaktadır 111. Doğubatı yönünde inşa edilmiş olan tapınağın girişi doğu yönündedir. Termessos N1 Tapınağı prostylos planlı ve korinth düzenindedir. Pronaos ve cella bölümlerinden oluşan tapınağın genel ölçüleri x metredir. Tapınağın doğu yönünde bulunan pronaosunun çevresinde 3 basamaklı krepis bulunmaktadır. Pronaos 5.00 x m. ölçülerindedir. Pronaos bölümünün önünde 6 sütun yer almaktadır. Köşelerde yer alan pronaos sütunları ile ante duvarları arasında her iki köşede birer tane daha sütun bulunmaktadır. Böylece pronaosun daha uzun olması sağlanmıştır. Pronaos bölümünde kullanılan yivsiz sütunlar alçak postamentler üzerine oturmaktadır. Merkezde bulunan sütun açıklığı yanlarda bulunan sütun açıklıklarına göre daha fazladır. Postmentler ve attik-ion sütun kaideleri aynı blok üzerine yapılmıştır. Postamentler sekiz köşelidir. Tapınağın sütunlarının üzerinde korinth düzeninde kaliteli işçilik gösteren sütun başlıkları kullanılmıştır. Korinth başlıklarındaki akanthus yapraklarının benzerleri Sagallasos Dionysos Tapınağının ante köşelerindeki plaster korinth başlıklarında vardır 112. Tapınağın korinth düzenindeki başlıklarının üzerinde iki fascialı architrav kuşağı yer alır. Architrav kuşaklarının iki fascialı oluşu çok fazla karşılaşılan bir durum 109 Sevin 2001, Strabon, XII Lanckoronski 1892, 87 vd.; Akurgal 2000, 465; Büyükkolancı 1996, ; Büyükkolancı 1997, Büyükkolancı 1996,131; Büyükkolancı 1997, 118; Vandepeut 1997, 208.

25 25 değildir 113. Architrav kuşağının üzerinde yer alan friz kuşağında üstte flüt (yiv) motifleri ile altta akanthus yapraklarının belirli bir düzen içerisinde yerleştirilmesi sonucu oluşturulmuş bezeme tarzı kullanılmıştır. Friz kuşağının üst kısmında ion kymationları işlenmiştir. Friz kuşağının üzerinde bezemesiz bırakılmış geison ve sima kuşakları yer almaktadır. Sima kuşağı açık ve kapalı palmetlerle bezenmiştir. Sima kuşağının benzerlerine Attalia Hadrianus Tapınağında ve Perge Plancia Magna Kapısında rastlamaktayız 114. Termessos N1 Tapınağının üst yapısında Suriye Tipi Alınlığın değişik bir çeşidi kullanılmıştır. Tapınağın architrav, friz ve korniş kuşakları ortada Suriye Tipi Alınlığın başladığı yerde kesilmiştir. Alınlığın merkezinde yer alan kemer buraya diğer bezeme kuşaklarından bağımsız olarak yerleştirilmiştir. Tapınağın cella girişinin her iki yanında kemerli nişlerin kullanılmış olması oldukça önemlidir. Nişlerin yüksekliği 1.50 m., derinliği ise 0.45 m.dir. Nikaia Lefke Kapısı olarak adlandırılan girişin her iki yanında da Termessos N1 Tapınağı nişleri ile benzer yapıdaki nişler kullanılmıştır. Nikaia Lefke Kapısı Hadrianus Dönemine tarihlenmektedir 115. Tapınağın cella kapısı 2.90 m. genişliğinde ve 5.44 m. yüksekliğindedir. Termessos N1 Tapınağının cellası x 9.50 m. ölçülerindedir. Cellanın arka duvarında merkezde apsis şeklinde bir niş yer almaktadır. Tapınağın cella duvarları kireçtaşından yapılmıştır. Termessos N1 yapısı ile ilgili çalışmalar yapan Büyükkolancı yapının aslında bir tapınak olmadığını iddia etmektedir. Büyükkolancı doktora çalışmasında niş ve apsisli bölümleri örnek göstererek N1 Tapınağının aslında tapınak olmadığını, halk meclisi binası veya kütüphane olarak kullanılmış olabileceğini ileri sürmüştür 116. Halk meclisi binası olarak kullanılmış olabileceğine örnek olarak Labraunda daki Andronları göstermektedir. Ayrıca Ephesos taki Celsus Kütüphanesi girişindeki nişleri örnek göstererek yapının kütüphane olarak da kullanılmış olabileceğini ileri sürmektedir. Büyükkolancı daha sonraki bir çalışmasında ise yapının kütüphane olarak kullanılmış olduğu iddiasından vazgeçmiştir. Yapının doğu yanındaki in antis veya prostylos planlı 113 Büyükkolancı 1997, Büyükkolancı 1997, İdil 1989, Büyükkolancı 1996, 131.

26 26 olabilecek yapıyı da dikkate alarak bu iki yapının halk meclisi binaları olarak kullanıldıklarını ileri sürmektedir 117. Termessos N1 Tapınağı mimari bezemeleri genel olarak Geç Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dönemi örnekleri ile benzerlikler gösterirler. Bu durumda tapınak M.S yılları arasında yapılmış olmalıdır. Friz Bezemeleri Termessos N1 Tapınağının frizlerinde altta akanthus yapraklarının üstte flüt (yiv) motiflerinin bir arada kullanılmasıyla oluşan bezeme tarzı kullanılmıştır 118. Friz kuşağının üst sınırında ion kymationu kuşağı yer almaktadır. Her bir akanthus yaprağının arkasında fon oluşturacak şekilde üç tane flüt (yiv) motifi kullanılmıştır. Akanthus yapraklarının kabartma derinliği vardır ve yapraklar alttan birbirlerine bağlanmışlardır. Akanthus yapraklarının genel yapısı Erken Antoninus Pius Dönemi örneklerini hatırlatmaktadır. Flütler (yivler) dar işlenilmişlerdir. Flütlü (Yivli) ve akanthuslu friz olarak adlandırabileceğimiz bu bezemelere çok fazla rastlanılmamaktadır. Sagalassos Antoninus Pius Tapınağı Temenosunda ve Aşağı Agoranın Kuzeyindeki Nymphaionunda yapıları her ne kadar farklı olsa da flüt (yiv) ve akanthusun bir arada kullanıldığı bezeme tarzı kullanılmıştır. Her iki yapıda Geç Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dönemine tarihlenmektedir. 117 Büyükkolancı Anabolu 1970, 79.

27 27 IV- DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: GİRLAND BEZEMELİ FRİZ KUŞAKLARI A-GİRLAND BEZEMELİ FRİZ KUŞAKLARININ TANIMI VE GENEL STİL GELİŞİMİ Girland bezemeleri Roma İmparatorluk Dönemine tarihlenen tapınakların friz kuşaklarında sevilerek kullanılmışlardır. Çalışmamız kapsamında incelenen yedi tane tapınağın girlandlı friz kuşağı bulunmaktadır. Girland; yaprak, dal, çam kozalağı, tomurcuk, çiçek ve meyve gibi bitkisel motiflerin kurdelelerle sarılıp birbirlerine bağlanması sonucu oluşan bir bezeme çeşididir. Girland motifi içerisinde yer alan bitkisel motifler belirli bir düzen dâhilinde yerleştirilir. Pergamon Dionysos Tapınağı frizlerindeki girlandlar sadece meşe yapraklarından oluşmuşlardır. Taşıyıcı öğelerin başları üzerinde taşınan girland motiflerinin ağırlık yapan orta kısımları aşağı doğru sarkar. Friz kuşakları üzerinde sevilerek kullanılan girland bezemelerini taşıyıcı öğe olarak çeşitli figürler kullanılmıştır. Taşıyıcı öğe olarak en fazla tercih edilen figür boğa başlarıdır. Boğa başları canlı oldukları şekilde yani et, deri ve kıllarıyla işlenmişlerdir. Psidia Antiocheia Augustus Tapınağı frizlerinde boğa başları tarafından taşınan girland motiflerine yer verilmiştir. Boğa başlarının üzerinden geçirilen girlandlar burada kurdelelerle boğa başlarına bağlanmaktadır. Boğa başları genelde cepheden tasvir edilmişlerdir. Sadece iskelet şeklinde tasvir edilen boğa başları da vardır. Boukranion adı verilen iskelet şeklindeki kafatasları Aspendos Tiyatrosu friz kuşağında taşıyıcı öğe olarak kullanılmıştır 119. Boğa başları tarafından taşınan girlandların Roma İmparatorluğunun Küçük Asya daki yerliliğini ve Pax Augusta yı tasvir ettiği iddia edilmektedir 120. Taşıyıcı öğe olarak kullanılan bir diğer figür kartallardır. Cephen veya profilden işlenilen kartal figürleri girland motiflerini taşımaktadır. Kartal figürlerinde de her türlü ayrıntı verilmiştir. Pergamon Dionysos Tapınağı girlandlı frizinde taşıyıcı öğe 119 Can 2005a, Robinson 1926, 12.

28 28 olarak kartal figürleri ile boğa başları değişimli olarak kullanılmıştır 121. Nike figürleri de girlandlı frizlerde taşıyıcı öğe olarak kullanılmışlardır. Seleukeia Zeus Tapınağının friz kuşağı üzerinde tasvir edilen girlandları nike figürleri taşımaktadır. Genelde cepheden işlenilen bu figürlerde her türlü ayrıntı verilmeye çalışılmıştır. Elauissa Sebaste Tapınağının friz kuşağında ise taşıyıcı öğe olarak eros figürleri kullanılmıştır. Teneia (Kurdele) motifleri friz kuşakları üzerinde hem işlevsel hem de bezeme amaçlı olarak kullanılmışlardır. M.Ö. I. yüzyıldan itibaren teneia (kurdele) motifleri girland kuşakları için vazgeçilmez bir öğe olmuşlardır 122. Teneia (kurdele) motifleri taşıyıcı öğenin başının üzerinde bağlanıp aşağı doğru sarkmaktadır. Kurdeleler düz olarak bağlanabildikleri gibi, Psidia Antiocheia Augustus Tapınağında gördüğümüz gibi gemici düğümleriyle de bağlanabilirler. Aşağı doğru sarkan kısımlarının uçlarında püsküllerde kullanılmıştır. Girland motiflerinin aşağı doğru sarkan orta kısımlarının üzerinde çeşitli doldurma motifleri kullanılmıştır. En çok tercih edilen doldurma motifi adak kâseleridir. Aigai Apollon Chresterios, Pergamon Dionysos Tapınakları girland frizlerinde doldurma motifi olarak adak kâseleri kullanılmıştır. Seleukeia Zeus Tapınağında olduğu gibi çiçek rozetlerde doldurma motifi olarak kullanılmıştır. Elaiussa Sebaste Tapınağında doldurma motifi ve taşıyıcı öğe olarak boukranionlara yer verilmiştir. Boukranionların doldurma motifi olarak kullanılması pek fazla rastlanılan bir özellik değildir. Ayrıca doldurma motifi olarak çeşitli insan ve hayvan figürlerine yer verilmiştir. Kremna Geç Dönem Ion (Severuslar) Tapınağında doldurma motifi olarak insan ve hayvan figürleri değişimli olarak aynı friz kuşağında kullanılmıştır. Doldurma motifi olarak domuz ve panter motifleri kullanıldığı tespit edilmiştir. Side Tyche Tapınağında ise ilginç bir şekilde doldurma motifi olarak tanrı ve tanrıça büstlerine yer verilmiştir. Girland motifleri erken dönemlerden itibaren sevilerek kullanılmışlardır. En erken girland bezemelerinden birisi Mısır da karşımıza çıkar. Mısır da Yeni 121 Anabolu 1970, 77-78; ; Radt 2002, Diler 1996, 9.