YENİ BİR DOĞA KORUMA KAVRAMI: UNESCO JEOPARKLAR ÇERÇEVESİNDE ÇAMLIDERE (ANKARA) FOSİL ORMANI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI

Transkript

1 Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı YENİ BİR DOĞA KORUMA KAVRAMI: UNESCO JEOPARKLAR ÇERÇEVESİNDE ÇAMLIDERE (ANKARA) FOSİL ORMANI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI Hazırlayan: Erdal Gümüş Danışman: Prof. Dr. Ahmet Nişancı Yüksek Lisans Tezi Samsun, 2008

2 Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı YENİ BİR DOĞA KORUMA KAVRAMI: UNESCO JEOPARKLAR ÇERÇEVESİNDE ÇAMLIDERE (ANKARA) FOSİL ORMANI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI Hazırlayan: Erdal Gümüş Danışman: Prof. Dr. Ahmet Nişancı Yüksek Lisans Tezi Samsun, 2008

3

4 KABUL VE ONAY Erdal Gümüş tarafından hazırlanan Yeni Bir Doğa Koruma Kavramı: UNESCO Jeoparklar Çerçevesinde Çamlıdere (Ankara) Fosil Ormanı Fizibilite Çalışması başlıklı bu çalışma 11 / 04 / 2008 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak jürimiz tarafından olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Ahmet NİŞANCI (Danışman) Üye: Doç. Dr. Kemalettin ŞAHİN Üye: Yrd. Doç. Dr. Hasan Korkmaz Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.... /.. /

5 BİLDİRİM Hazırladığım tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya, kullandığım başka yazarlara ait her özgün fikre kaynak gösterdiğimi bildiririm. 16 / 04 / 2008 Erdal Gümüş

6 i ÖNSÖZ İnsanoğlunun tarih boyunca bilgi birikimi arttıkça çevresine olan duyarlılığı ve farkındalığı da artmıştır. İnsanoğlu doğayı tanıdıkça onun değerinin farkına varmaya başlamıştır lü yıllarda milli park kavramının doğuşu bugün daha etkin ve kapsamlı bir koruma-kullanma ölçütü olan Jeoparklara öncülük etmiştir. Doğa korumada en fazla çelişkiye düşülen nokta insanoğlunun doğal kaynakları kullanırken bu kullanımın hangi sınırlar içerisinde kalması gerektiğinin tam kesinleşmemiş olmasıdır. Doğal kaynaklar olmadan yaşamımızı sürdürmemiz mümkün değildir, öte yandan doğal kaynakların belirli bir kendini yenileme gücü vardır ve bu sınır aşıldığı zaman kaynaklar kısa sürede geri dönüşümsüz olarak tükenebilmektedir. Jeoparkları diğer doğa koruma ölçütlerinden ayıran en önemli nokta doğa koruma ve kullanımını sürdürülebilir bir çerçevede birleştirmiş olmasıdır. Jeoparklar bir yerin salt peyzaj değerinin ötesine geçerek, sahadaki jeolojik ve jeomorfolojik oluşumları bilimsel eğitsel değerlerinden ötürü doğa mirası olarak kabul etmektedir. Jeoparklar yer tarihinin gizli olduğu bu hazineleri korumayı, korurken de jeoturizm kapsamında kullanarak sahanın ekonomik olarak kalkınmasına katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Çamlıdere Fosil Ormanı ve yakın çevresindeki jeolojik-jeomorfolojik yapılar gezegenimizin geçmişine ışık tutan, oluşumunun uzun öyküsünü anlayabileceğimiz taşa yazılmış yazılardır. Fosillerin oluşumu Anadolu da Neotektonizmaya bağlı volkanik süreçler ve sonrasındaki tektonik hareketlerle yakından ilgilidir. Yeryüzünün tek bir tarihi olduğu ve hiçbir yerinin birbiriyle aynı olmadığı için yerel ölçekte öneme sahip her jeositin aynı zamanda uluslar arası önem arz ettiğini de söyleyebiliriz. Erdal Gümüş SAMSUN 2008

7 ii TEŞEKKÜR Bu tez, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Araştırma Projeleri F455 numaralı proje kapsamında desteklenmiştir. Öncelikle tezin hazırlanmasında bana kılavuzluk eden danışmanım Prof. Dr. Ahmet Nişancı ya üzerimde emekleri sonsuz olan diğer bölüm hocaları adına da teşekkürlerimi sunarım. Gerek tezin, gerek teze bağlı araştırma projesinin başarıya ulaşması hepsinden ismen söz edemeyeceğim birçok özverili insanın desteği ile olmuştur. Jeoparklarla ilgi kendisinden birçok şey öğrendiğim Yunanistan, Ege Üniversitesinden Nikos Zouros a teşekkürlerimi sunarım. Sayısal haritaların hazırlamasında ve uydu fotoğraflarının analizinde desteklerini esirgemeyen, arazi çalışmalarıma katılma nezaketini gösteren Anadolu Üniversitesi Uydu ve Uzay Bilimleri Araştırma Enstitüsü müdürü Prof. Dr. Can Ayday a, Enstitü müdür yardımcısı Semra G. Ergun a ve araştırma görevlisi Elif Gümüşlüoğlu na desteklerinden ötürü şükranlarımı sunarım. Çalışmanın başından beri maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen MTA dan paleontolog Prof. Dr. Gerçek Saraç a, TÜBİTAK tan eğitim projeleri sorumlusu Prof. Dr. Sancar Ozaner e teşekkürlerimi sunarım. Tarihi Çamlıdere Evleri mimarisi konusunda desteklerinden ve çalışmaya önderliğinden ötürü Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Mimarlık Bölümünden Prof. Dr. Şengül Öğmen Gür e teşekkür ederim. Arazi çalışmalarıma desteklerinden ötürü Çamlıdere kaymakamı Sn. Hüseyin Parlak a, Çamlıdere sakinlerinden Mustafa Çevik ve Tahir Çalıkıran a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Son olarak çalışmamın her aşamasında sağladığı olağanüstü desteklerden ötürü Jeolog L. Tufan Erdoğan a sonsuz saygı ve teşekkürlerimi sunarım.

8 iii ÖZ [GÜMÜŞ, Erdal]. [Yeni Bir Doğa Koruma Kavramı: UNESCO Jeoparklar Çerçevesinde Çamlıdere (Ankara) Fosil Ormanı Fizibilite Çalışması], [Yüksek Lisans Tezi], Samsun, [2008]. Bu çalışmada Çamlıdere İlçesi (Ankara) Pelitçik Köyünde yer alan Fosil Orman sahası Avrupa Jeoparklar Ağı (EGN) jeopark ölçütleri bakımından değerlendirilmiş ve Çamlıdere Fosil Ormanının jeopark olması yolunda ilk adım atılmıştır. Bu araştırma ile jeopark kavramının doğru biçimde anlatılarak diğer jeopark çalışmalarına örnek olması hedeflenmektedir. Araştırmanın özünü Pelitçik Köyündeki (Çamlıdere) Fosil Orman sahası oluşturmaktadır. Bununla beraber sahanın yakın çevresinde yer alıp Fosil Ormanın oluşum sürecine ışık tutan, jeolojik-jeomorfolojik ve kültürel özelliklerinden ötürü bilimsel, eğitim ve turistik değere sahip oluşumlar da tampon bölge içerisinde araştırmaya dâhil edilmişlerdir. Araştırmada ağırlıklı olarak arazi inceleme yöntemi kullanılmıştır. Arazi çalışmalarında fosil ağaçlar ve önem arz eden diğer oluşumların GPS ile koordinatları kaydedilmiştir den fazla fotoğraf çekilmiş, 8 saatten fazla ses kaydı ve 2 saati aşkın video kaydı yapılmıştır. Uzaktan algılama analizleri ve tematik sayısal haritalar Anadolu Üniversitesi Uydu Uzay Bilimleri Araştırma Enstitüsü CBS laboratuarlarında yapılmıştır. Sahadan seçilmiş numuneler stereo mikroskop ile incelenerek fotoğrafları çekilmiştir. Araştırma sonucunda, mevcut veriler ışığında Çamlıdere Fosil Ormanının Avrupa Jeoparklar Ağı ölçütlerini karşıladığı sonucuna varılmıştır. Çamlıdere Fosil Ormanı fosillerin yoğunluğu, boyutları ve korunmuşluk durumları bakımından

9 iv ulusal ve uluslar arası önem taşımaktadır. Buna ek olarak Fosil Orman çevresinde jeoturizm, eğitim ve bilimsel amaçlı kullanılabilecek kırgıbayırlar, peri bacası benzeri erozyonal formlar tespit edilmiştir. Sahanın yerel coğrafya şartlarının izlerini taşıyan tarihi Çamlıdere Evleri Fosil Ormanın jeoturizm değerini artırmaktadır. Türkiye de Jeolojik mirasın korunmasına yönelik yasal eksikliklerden dolayı bu önemli fosil alanı talan edilmektedir. Anahtar Sözcükler: Avrupa Jeoparklar Ağı (EGN), Jeopark, Jeoturizm, Fosil Orman, Jeolojik Miras.

10 v ABSTRACT [GÜMÜŞ, Erdal]. [A New Nature Protection Concept: Çamlıdere (Ankara) Petrified Forest Feasibility Research In Context Of UNESCO Geoparks], [Master s Thesis], Samsun, [2008]. In this research the Çamlıdere (Ankara) Fossil Forest area in Pelitçik Village is evaluated within the European Geopark Network (EGN) criterion and the first step is made towards nomination of the area as a Geopark. This study aims to put forward a fallow way by correctly introducing the Geopark concept for further studies. The core area of the research consists of the Fossil Forest in Pelitçik Village (Çamlıdere). However the geologically-geomorphologically and culturally important features due to their educational, research and geoturism values in vicinity which helps to understand the evolution process of the Fossil Forest were also included within the buffer zone of the research area. The research mostly depends on the field trips. During the field trips the petrified trees were recorded with GPS, more than 3000 photos taken, voice record over 8 hours and 2 hours of video record gathered. The remote sensing analyzes and creation of the digital thematic maps were performed in the GIS laboratories of the Anatolian University, Institute of Satellite and Space Science Researches. The samples collected from the research area are photographed after preliminary examination. Consequently, depending on the existing data it was concluded that Çamlıdere Fossil Forest meets the measures of the European Geoparks Network. The

11 vi Çamlıdere Fossil Forest has national-international importance due to the size, intensity and the protection condition of the fossils. Moreover, in vicinity to the fossil area erosional forms like badlands and chimney topography were examined which are convenient for geoturistic, scientific and educational purposes. The Çamlıdere Historical Architecture which reflects the traces of the local geographical conditions increase the geoturism value of the Fossil Forest. This important fossil area is pillaged because of the lacking of the legislation for protection of the geological heritage. Key Words: European Geoparks Network (EGN), Geopark, Geoturism, Fossil forest, Geological Heritage.

12 vii İÇİNDEKİLER İçerik Sayfa ÖNSÖZ... i TEŞEKKÜR. ii ÖZ. iii ABSTRACT. v İÇİNDEKİLER vii TABLO LİSTESİ x ŞEKİL LİSTESİ.. xi FOTOĞRAF LİSTESİ xiii BÖLÜM I: GİRİŞ Problem Durumu Alt Problemler Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Temel Kavramları (Tanımlar) Sınırlılıklar Önceki Çalışmalar Yöntem Evren ve Örneklem Veri Toplama Verilerin Çözümlenmesi 12 BÖLÜM II: KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE Yer Mirası ve Jeoparklar Jeoparkların Kısa Hikâyesi UNESCO Global Jeoparkları Avrupa Jeoparklar Ağı Jeoparklar Açısından Türkiye Jeoturizm. 26

13 viii Fosil Ormanlar ve Petrifikasyon Fosil Orman Nedir ve Nasıl Oluşmuştur? Dünyadaki Fosil Ormanların Dağılışı.. 41 BÖLÜM III: ÇAMLIDERE FOSİL ORMANI SAHA ANALİZİ Araştırma Sahasının Yeri ve Sınırları Araştırma Sahasının Jeolojik özellikleri Araştırma Sahasının Jeomorfolojik Özellikleri Araştırma Sahasının Hidrografya Özellikleri Araştırma Sahasının İklim Koşulları Araştırma Sahasının Bitki Örtüsü Araştırma Sahasının Sosyo-Ekonomik Durumu Anadolu nun Paleocoğrafik Evrimi ve Çamlıdere Fosil Ormanının Oluşumu Çamlıdere Fosil Ormanı nın Dünya Mirası Açısından Önemi Çamlıdere Fosil Ormanında Mevcut Koruma Durumu ve Tehditler BÖLÜM IV: ÇAMLIDERE FOSİL ORMAN SAHASINDA GELİŞTİRİLEBİLİR DEĞERLER Jeomorfolojik Değerler Kırgıbayır (Badlands) Topografyası Volkanik Anakayada Gelişmiş Vadiler Kültürel Değerler Kırsal Mimari (Çamlıdere Evleri ) SONUÇ VE ÖNERİLER 114 KAYNAKÇA 119 EKLER. 126 Ek 1. Digne Bildirgesi

14 ix Ek 2. Madonie Bildirgesi 127 Ek 3. Belfast Konferansı Bildirgesi

15 x Numara TABLO LİSTESİ Sayfa Tablo Aralık ayı itibariyle UNESCO Global Jeoparklar Ağı Üyeleri.. 17 Tablo 2 Çamkoru daki türlerin fitocoğrafik bölgelere dağılımı (Topaloğlu 2005 den değiştirilerek). 59 Tablo 3 Pelitçik köyünde tarımı yapılan başlıca bitkiler Tablo 4 Havzadaki volkanik birimlerin ICONA metoduna göre erozyona duyarlılıkları (Yılmaz 2006: 51)... 96

16 xi Numara ŞEKİL LİSTESİ Sayfa Şekil Aralık ayı itibariyle UNESCO Global Jeoparklar Ağı Üyeleri.. 19 Şekil 2 Yeşil Atlas Dergisinin yayınladığı Türkiye nin Jeolojik Miras alanları haritası (Güngör 2003: 47).. 25 Şekil 3 JEMİRKO nun tespit ettiği Jeoparkların türü ve dağılışı (Kazancı, Şaroğlu 2003: 16). 26 Şekil 4 Fosilleşme sürecinin aşamaları (Arens 1998 den değiştirilerek) Şekil 5 Permineralizasyon sürecine ait şema ve fosil kesit örneği (Niemirowska 2006: 1-3 dan değiştirilerek) 38 Şekil 6 Kesintiye uğramış permineralizasyon sürecine ait şema ve fosil kesit (Niemirowska 2006: 1-3 dan değiştirilerek) Şekil 7 İkincil mineralizasyona uğramış fosile ait şema ve fosil kesit örneği (Niemirowska 2006: 1-3 dan değiştirilerek) 40 Şekil 8 Dünyadaki önemli Fosil Ormanların dağılışı (Niemirowska 2006 dan değiştirilerek).. 42 Şekil 9 Araştırma sahasının yeri ve sınırları. A: Tampon saha, B: Kor saha.. 44 Şekil 10 Bolu H_28 paftası Permo-Kuvaterner yaşlı birimlerinin dikme kesiti (Altun et al 2002: 4-5). 47 Şekil 11 Araştırma sahasının genelleştirilmiş jeoloji haritası (Muratçay 2006 dan değiştirilerek) Şekil 12 Çamlıdere 1/25000 ölçekli Bolu H28-b2 paftası Grid TIN Default sayısal yükselti modeli 51 Şekil 13 Çamlıdere havzasının H28-B2 paftasının DEM görüntüsü üzerine giydirilmiş hidrografya haritası Şekil 14 Çamlıdere İlçesi Karadeniz ve İç Anadolu Bölgesinin geçiş sahasında yer alır.. 55 Şekil 15 Çamlıdere nin iklim diyagramı (Topaloğlu 2005: 18). 56 Şekil 16 Kızılcahamam ın iklim diyagramı (Topaloğlu 2005: 18) 57

17 xii Şekil 17 Fosil Orman ve Çamkoru Göleti lokasyon haritası.. 58 Şekil 18 Çamlıdere de ormanlık alanlar nispeten eğimli yamaçlar ve yükseklerde yer alır.. 60 Şekil 19 Çamlıdere ilçesi nüfusunun yılları arasındaki değişimi (TÜİK 2000).. 64 Şekil yılı verilerine göre Çamlıdere nüfusunun cinsiyete göre dağılımı 65 Şekil yılı verilerine göre Çamlıdere nüfusunun kadın-erkek bazında öğrenim durumu. 66 Şekil 22 Oksijen izotop yöntemine göre Jura dan itibaren ortalama deniz suyu sıcaklıkları (Lane 1986: 125 den değiştirilerek). 68 Şekil 23 Orta Avrupada Postglasiyal devrede iklim değişiklikleri ve buna bağlı olarak ormanların bileşiminde meydana gelen değişiklikler (Erinç 1977 den değiştirilerek) Şekil 24 A: Türkiye nin temel jeotektonik elamanları, B: Galatya Volkanik Provensi, C: Fosil Ormanın ve Ovacık kraterinin GoogleEarth görüntüsü, 1-2-3: Neojen volkanik sahaları (Schumacher 200 den değiştirilerek) Şekil 25 Ovacık merkezli Pliniyen patlamaların safhaları ( (Schumacher 2001: 243 den Türkçeleştirilerek).. 76 Şekil 26 Ankara Çabuk Barajı civarından yurt dışına çıkarılarak internet üzerinden açık artırma ile satışa sunulmuş fosillerden biri 92 Şekil 27 Çamlıdere ilçesinde eski ve yeni yerleşmenin dağılışı 103.

18 xiii Numara FOTOĞRAF LİSTESİ Sayfa Foto 1 İnsanoğlunun topoğrafyayı değiştirebilme gücü: Çamlıdere / Pelitçik Köyü yakınında bir taş ocağı işletmesi Foto 2 Akarsu çökellerine gömülmek üzere olan bir balık ve Smilax sp. meyvesi.. 33 Foto 3 Başlıca silis mineralizasyon formları (Niemirowska 2006: 1-3 dan değiştirilerek). 37 Foto 4 Laboratuarda yapay taşlaştırma ile elde edilen taşlaşmış ağaç ince kesiti (Graybeal 2005: 1).. 41 Foto 5 Bayındır Barajına dökülen Güreş Deresi nin Eylül ayındaki görünümü. 54 Foto 6 Tarım arazileriyle çevrili Fosil Ormanın orman örtüsü tamamen tahrip edilmiştir 61 Foto Nisan-Ekim arasında arazi çalışmalarında tespit edilen bazı bitkiler.. 62 Foto 8 Pelitçik Köyü doğusunda dar bir alanda yer alan Çam (Pinus sp.) ormanı kalıntısından bir görünüm. 63 Foto 9 Pelitçik Fosil orman sahasında fosiller genelde parçalanmış ve üst üste kalın istifler halinde bulunmaktadır Foto 10 Pelitçik Fosil orman sahasında kalın, masif silis blokları yer alır 78 Foto 11 Pelitçik Fosil Orman sahasında farklı boyutlarda çok iyi gelişmiş çörtler bulunmaktadır. 79 Foto 12 Pelitçik Fosil orman sahasında kömürleştikten sonra silis zenginleşmesine uğramış bir ağaç parçasına ait makrofoto. 80 Foto 13 Pelitçik Fosil Orman sahasında bir kalıp fosil (cast/mold) örneği 81 Foto 14 Pelitçik Fosil Orman sahasında bir ağaç fosilinin ince kesitinde hücreleri gösterir bir makro fotoğraf 82 Foto 15 Çamlıdere Fosil Ormanında günlenmeye bağlı olarak bozulmaya uğramış bir fosil 84

19 xiv Foto 16 Foto 17 Foto 18 Foto 19 Yunanistan ın Midilli adasındaki Sigri Fosil Ormanında fosilleri günlenmeye karşı korumak amacıyla yapılan çalışmalardan bazı görünümler 86 A): Yunanistan ın Midilli adasındaki Sigri Fosil Ormanında Plaka Park fosil alanında altı rüzgârla oyularak çökmek üzere olan bir fosil. B): Çamlıdere Fosil Ormanında yüksek eğim ve şiddetli erozyon neticesinde altı boşalan ve dere yatağına yuvarlanmak üzere olan bir fosil ağaç. 87 Çamlıdere/Pelitçik Köyünde fosil taşlar duvarlarda yapı malzemesi olarak kullanılmıştır ve uyarılara rağmen günümüzde de kullanılmaktadır Buğralar Köyü mezrasında parçalanarak tarım alanından uzaklaştırılan fosil taşlar yığınlar halinde istiflenmiştir 89 Foto 20 Kesilip parlatılarak kolye hailen getirilmiş bir ağaç fosili Foto 21 İzmir Konak ta bir hediyelik eşya dükkânında satılmaya hazır iki fosil ağaç. 92 Foto 22 Sigri Fosil Ormanı, Plaka Park önünde ziyaretçileri fosil tahribatı ve çalınması hususunda uyaran pano ve yanında müze müdür yardımcısı Kostas Mammis 94 Foto 23 Elmalı Köyünde kırgıbayır (badlands) topografyası Foto 24 Sarıkavak tefralarında gelişmiş kırgıbayır (badlands) topografyası.. 98 Foto 25 Sarıkavak Köyü Mandıra mevkiinde aglomeralar üzerinde gelişmiş dik yamaçlı bir vadi Foto 26 Güreş deresi vadisinde yamaç eğiminin azaldığı sahalar. 100 Foto 27 Güreş deresi boyunca vadi yamaç eğiminin arttığı sahalar Foto 28 Gargassa Konglomera vadisi İtalya, Beigua jeoparkıının önemli cazibe merkezlerindendir. 101 Foto 29 Çamlıdere İlçesinin güneyden görünümü 102 Foto 30 Çamlıdere İlçe merkezinde üç katlı bir konak. 104 Foto 31 Pelitçik Köyünde bir evin birinci katına ait ahşap karkas briket dolgulu duvar ve ahşap gerdirmeler

20 xv Foto 32 Pelitçik köyünde hartama örtülü bir çatı Foto 33 Çamlıdere ilçesinde iki katlı ve üç katlı binaların farklı pencere ve cumbaları 107 Foto 34 Çamlıdere ilçesinde Fatma İmamoğlu na ait evin odasına ait sergen Foto 35 Çamlıdere ilçesinde Fatma İmamoğlu na ait evin odasına ait soğanlık 109 Foto 36 Foto 37 Foto 38 Çamlıdere ilçesinde Fatma İmamoğlu na ait evin odasına ait yaşmak Çamlıdere ilçesinde Fatma İmamoğlu na ait evin odasına ait yüklük Çamlıdere ilçesinde Fatma İmamoğlu na ait evin odasına ait hamamlık.. 112

21 1 BÖLÜM I: GİRİŞ Bu bölümde araştırmanın problemi, alt problemleri, amacı, önemi, sayıltılar, tanımlar ve sınırlılıklar ele alınmıştır Problem Durumu Bu çalışmada Çamlıdere Fosil Orman sahasının Avrupa Jeoparklar Ağı 1 ölçütlerini karşılayıp karşılamadığı sorgulanmıştır. Türkiye çok farklı jeolojik ve jeomorfolojik oluşumlarıyla jeopark niteliklerini taşıyan pek çok alana ev sahipliği yapmaktadır. Yer mirası bakımından önemli alanlardan olan Çamlıdere Fosil Ormanı Türkiye de jeopark statüsünün olmayışı nedeniyle amaç dışı kullanıma maruz kalmaktadır. Amaç dışı kullanım nedeniyle fosiller başta olmak üzere sahadaki jeolojik miras günden güne yitirilmektedir. Fosil Ormanın ve çevresindeki jeolojik-jeomorfolojik ve kültürel değerlerin tanınmayışı nedeniyle bu değerlerden yeterince faydalanılamamaktadır Alt Problemler 1. Yer mirası ve jeopark nedir? a. Jeopark kavramı ne zaman ve nasıl ortaya çıkmıştır? b. Jeoparklar hususunda uluslar arası örgütler hangileridir, işleyişleri nasıldır? c. Avrupa Jeoparklar Ağına bağlı bir jeopark olmak içi ne yapmak gerekir? d. Avrupa Jeoparklar Ağının üyelerine ne gibi faydaları vardır? 2. Jeolojik miras alanları açısından Türkiye ne durumdadır? 1 EGN- European Geoparks Network

22 2 a. Türkiye de jeoparklar üzerine çalışma yapan kurum ve kuruluşlar hangileridir? 3. Jeoturizmin sürdürülebilir yerel kalınmadaki rolü nedir? 4. Fosil Orman nedir ve nasıl oluşmuştur? a.dünyada diğer fosil ormanlar nerelerdedir ve ne durumdadır? 5. Fosil Ormanın yer aldığı sahanın fiziki ve beşeri coğrafya özellikleri nelerdir, bunların Fosil Orman ve diğer jeolojik jeomorfolojik ve kültürel değerlerin oluşumunda fonksiyonları nelerdir? a. Araştırma sahasının jeolojik özellikleri nelerdir? b. Araştırma sahasının jeomorfolojik özellikleri nelerdir? c. Araştırma sahasının iklim koşulları nasıldır? d. Çamlıdere İlçesi ve Pelitçik Köyünde sosyo-ekonomik yapı nasıldır? 6. Çamlıdere Fosil Ormanı Nasıl Oluşmuştur? a. Çamlıdere Fosil Ormanının ulusal ve uluslar arası önemi nedir? b. Çamlıdere Fosil Ormanında mevcut koruma durumu ve tehditler nelerdir? c. Çamlıdere Fosil Orman sahasında geliştirilebilir değerler nelerdir? d. Geliştirilebilir değerlerin Fosil Ormana katkıları neler olabilir? e. Sahnın Jeopark olabilmesi için ileride hangi çalışmalar yapılmalıdır? Araştırmanın Amacı Tezin amacı Pelitçik Fosil Ormanının Avrupa Jeoparklar Ağı na bağlı bir Jeopark olabilmesi için gereken araştırma kıstaslarını yerine getirerek Türkiye de kurulacak ilk Jeoparka öncülük etmektir.

23 Araştırmanın Önemi İlk olması sebebiyle benzer çalışmalara öncülük edecektir. Yeni bir kavramın tanıtılması suretiyle ülkemizin dünyadaki gelişme ve değişmeleri takip etme kabiliyeti artırılacaktır. Avrupa Birliği üyelik süreci içerisinde yer alan ülkemizin Avrupa Jeoparklar Ağı nın bir parçası olması üyelik sürecine olumlu yansıyacaktır. Bilimsel alanda kurulacak böyle bir ortaklık ülkemizin gelişen ve değişen yapısını daha iyi sunmasına olanak sağlayacaktır. Bunların yanı sıra jeoparklarla gelen bazı yenilikler mevcuttur. Jeoparklar Jeolojik miras diye yeni bir kavramı gündeme getirmiştir. Böylece jeolojik ve jeomorfolojik oluşumların da korumaya değer ve kullanılabilir olduğu ortaya çıkmıştır. Jeoparklar, doğa koruma ve müzecilik kavramını tümüyle değiştirmiştir. Doğa korumacılığında izolasyon, yasaklama ve insansızlaştırma yerine sahanın sürdürülebilir kullanımını ve rehabilitasyonunu savunur. Bu bağlamda jeolojik ve jeomorfolojik unsurları da dikkate aldığından daha tutarlı, insanı ortamın gerekli bir unsuru gördüğünden daha uygulanabilir bir çerçeve sağlar. Jeoparklarda müzeler örneklerin kilit altına alındığı pasif yapılar olmaktan çıkıp araştırma ve restorasyonların düzenli hale geldiği dinamik, etkin birer laboratuar haline gelmektedir. Jeopark müzeleri sahadaki araştırmaların devamını sağlamakla mükellef olup bu yükümlülükleri yasal düzenlemelerle garanti altına alınmıştır. Anlaşıldığı üzere jeoparklar yasaklamayı değil faydalanmayı teşvik etmektedir. Jeoparklar UNESCO veya Avrupa Jeoparklar ağına üye olmak ve koordinasyonu devam ettirmek zorundadırlar. Böylece bilimsel ve eğitim alanında diyalog, işbirliği ve bilgi paylaşımı sağlanarak sürekli hale gelmektedir. Bu işbirliği etkin bir denetimi de beraberinde getirmektedir. Ülkemiz açısından bir diğer önemli özelliği ise Jeoparkların, bulunduğu saha içerisinde yerel kalkınmayı ama daha özelde kırsal kalkınmayı destekleyecek

24 4 olmalarıdır. Burada kalkınma yalnızca ekonomik değil sosyal ve kültürel öğeleri de içermektedir. Gerektiğinde organik tarım ürünlerinin satışı veya yerel girişimcilere tanıtım olanakları sağlayabilir ya da sosyal etkinlikler organize edebilir. Bu durum kır kent arası refah seviyesindeki farkın azaltılmasına ve dengeli bir gelişmeye katkıda bulunur. Bir jeopark, saha içerisinde bilimsel ve eğitim çalışmalarını sürekli kılmakla mükelleftir. Hepsinden önemlisi bir jeopark hiçbir jeolojik materyalin satışına müsaade etmez. Bu durum ekonomik açıdan güçsüz ülkelerin doğal zenginliklerini koruyabilmesi açısından çok önemlidir. Kurulacak böyle bir Jeopark halkın doğaya yönelik farkındalığını artıracaktır. Jeoparka kurulacak müze sayesinde genç kuşaklar doğayı yerinde görme ve öğrenme fırsatı bulacaklardır. Nispeten seçkin ve doğa dostu bir turist gurubuna hitap eden jeoparklar jeoturizm alanında Türkiye turizmine katkı sağlayacaktır. Hepsinden önemlisi doğal zenginliklerimizin amaç dışı kullanımı engellenip gelecek nesillere de aktarılması sağlanmış olacaktır Araştırmanın Temel Kavramları (Tanımlar) Jeopark: Jeopark başta jeolojik miras niteliğindeki öğeler olmak üzere, tüm doğal ve kültürel mirasın korunmaya alındığı, bilimsel çalışmaların yürütüldüğü, bu yapılırken sosyo-ekonomik kalkınmanın da amaçlandığı, sınırları belirlenebilen bir bölgedir. UNESCO: (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü), Birleşmiş Milletlerin bir özel kurumu olarak kurulmuştur. Eğitim, bilim ve kültür alanlarındaki amaçlarını kendisine üye olan her devlette kurulan Milli Komisyonlar aracılığıyla gerçekleştirmeye çalışmaktadır (

25 5 Avrupa Jeoparklar Ağı (EGN-European Geoparks Network): Avrupa daki Jeoparkların daha iyi etkileşim ve işbirliği sağlamak üzere 2000 yılında 4 Avrupa ülkesinin ortaklaşa kurmuş oldukları örgüt. (Zouros 2005: 4). Doğa Tarihi Müzesi: Doğa bilimlerine yönelik müzeler görsel, bilimsel öğelerin sergilendiği, araştırmaların yapıldığı, aklın toplumla özdeşleştiği, bütünleştiği merkezlerdir (Saraç 2003: 58). Jeoturizm: Doğal ortamlara, jeolojik ve jeomorfolojik oluşumları görmek ve tanımak için yapılan seyahatleri ifade eder. Doğaya nispeten daha az rahatsızlık veren turizm tipidir ve sürdürülebilir yerel kalkınma için önemli bir kaynaktır. Taşlaşmış Orman: Fosilleşmenin nadir görülen bir türüdür. Taşlaşmış organizmaların organik unsurları SiO 2 ile yer değiştirir. Organik madde tasfiye edilirken canlının morfolojik yapısı çok iyi korunur. Dünyada örnekleri 30 a yakın alanda görülür Sınırlılıklar 1. Araştırma, belirli bir alanı ele alması bakımından sınırlıdır. 2. Araştırma sahayla ilgili Avrupa Jeoparklar Ağı nca belirlenmiş araştırma başlıklarını irdeleme konusunda sınırlıdır. 3. Araştırma, belli bir zaman aralığında yapılması bakımından sınırlıdır.

26 Önceki Çalışmalar Konunun tam olarak kavranabilmesi için Çamlıdere ile ilgi ve jeoparklar hususunda daha önce yapılmış çalışmaların özetlerine yer verilmiştir. Bu çalışmalar jeoparklar, jeoturizm, jeoloji, jeomorfoloji, botanik gibi konuları kapsamaktadır. Kasaplıgil (1977), Ankara, Kızılcahamam Yakınındaki Güvem Köyü Civarında Bulunan Son Tersiyer Kozalaklı-Yeşil Yapraklı Ormanı adlı eserinde Çamlıdere nin doğusunda yer alan, Kızılcahamam a bağlı Güvem Nahiyesindeki fosil alanını incelemiştir. Fosiller uzunluğu 15 km (K-G doğrultusunda), genişliği 7 km (D-B doğrultusunda) olan geniş bir alana yayılmıştır. Sahada yapılan ön çalışmada 400 bitki makro fosil numunesi (kozalak, meyve, tohum, yaprak, dal) ile 50 kadar hayvan fosil numunesi (balık, kurbağa iskeleti, böcek) toplanmıştır. Araştırmacıya göre Güvem fosil florası, Anadolu da bu gün var olan orman topluluklarının ortaya çıkışı, batıda Romanya ve Bulgaristan, doğuda Kafkaslar Pliyosen florası arasındaki bağlantı, Kolşik (Colchis) floranın evrimi ve Orta Anadolu steplerinin ortaya çıkışının aydınlatılması bakımından önem taşımaktadır. Süzen (1996), Lacustrine Mineral Facies of the Neogene Pelitçik Basin (Galatean Volcanic Province) adlı eserinde Pelitçik havzasında yüzeylenen gölsel fasiyeslerin (Pazar formasyonu) jeolojisini ve mineralojisini uzaktan algılama ve laboratuar teknikleriyle incelemiştir. Araştırmacıya göre Pelitçik ilk zamanlarında güney ucundaki gideğeni ile açık havza niteliğindeydi. Ancak Bayındır ve/veya Çeltikçi fayının faaliyete geçmesiyle hidrolojik olarak kapalı bir göl haline gelmiştir. Bayındır fayının daha güneyinde Pazar formasyonunun devamının yer alması fayın havzada çökelmenin başlamasından biraz daha geç faaliyete geçtiğini göstermektedir. Pelitçik Havzası Galatya Volkanik Provensinin

27 7 en geniş lakustrin 2 havzasını oluşturur. Neojen lakustrin havza Galatya volkanitleri tarafından kuşatılmıştır. Uzaktan algılama incelemeleri havzanın 20km uzunluğunda ve 12km genişliğinde elipsoidal yapıda olduğunu göstermiştir. Çamurtaşlarının ve kiltaşlarının yeşil oluşu, tatlı sular tarafından beslenen, nadiren kuruyan çok yıllık bir gölün olduğunu gösterir. Katmanların ince oluşu, şist ve karbonat tabakalarının devamlı kalınlık göstermemesi ve tabakaların tekrarlı yapısı çökelmenin nispeten sığ bir ortamda olduğunu göstermektedir. Buğralar civarında rastlanan kömür tabakaları, organikçe zengin şistler, silisifiye olmuş ağaç parçalarının varlığı sığ gölün kıyı fasiyesi olduğunu göstermektedir. Volkanik komplekslerin varlığı sadece dolgu malzemesi olarak değil aynı zamanda gölün silis kaynağını da oluşturmuştur. Bu durumum diatom kabuklarının gelişimi, vitrik tüfler, silisifiye ağaçların ve çörtlerin varlığıyla desteklenmektedir. Öte yandan oolitik 3 sedimanların yokluğu sakin bir gölsel ortamın olduğunu işaret etmektedir. Zouros ve Velizelos (2000), The Petrified Forest of Lesvos adlı çalışmalarında Lesvos Fosil Ormanı nın oluşumu ortaya koymuşlardır. Araştırmacılara göre Fosil Ormanın oluşumu sahanın tektonik hareketliliğine bağlı volkanik geçmişiyle yakından ilgilidir milyon yıl önce (Permo-Triyas) sahada hüküm süren Tetis, Kimmeriyen 4 kıta parçalarının sıkıştırmasıyla kapanarak önünde Yeni Tetis i oluşturmuştur. Tetis 45 milyon yıl önce Eosen döneminde tamamen kapanmıştır. Eosen-Oligosen döneminde Afrika plakasının Avrasya plakasıyla Kiklades 5 (Cyclades) sahasında çarpışmasına tepki olarak Trakya, Rodop da başlayan volkanik faaliyet kademeli olarak güneye inmiş ve Orta-Alt Miyosen döneminde Midilli adasında da görülmüştür. Fosillerin oluşumu işte bu volkanik faaliyet sonucu çıkan piroklastik malzemeler ve silisce sengin sıcak yeraltı suyu hareketleri sonucu olmuştur. Lesvos Fosil Ormanında taşlaşma molecule for 2 İngilizcede Lacustrine olarak yazılır; gölsel, göle ait anlamındadır. 3 İngilizce Oolite den dilimize Oolit olarak geçmiştir. Balık yumurtası da denen oolitler1mm çapındaki kalsiyum küreciklerdir (Güney 2003: 152). 4 Kimmeriyen kıtası, Godwana süper kıtasından ayrılan parçaların oluşturduğu ve günümüz Türkiye, İran ve Afganistan ı kapladığı düşünülen kıta. İsim mitolojik bir hikayeden gelmektedir 5 Yunanistan ın güneyinde 220 adadan oluşan adalar topluluğu (

28 8 molecule 6 süreciyle olmuştur ve bitkilerdeki organik madde tamamen uzaklaştırılarak yeri silisle doldurulmuştur. Fosil Orman sahasında boyu 20 metre çapı 3 metreyi geçen fosil ağaçlar yer alır. Yapılan tür teşhisi sonucu sahanın bu günkü karakteriyle örtüşmeyen birçok fosil türe rastlanmış tır (Sekoya, Palmiye). Fosil türlerin 9 u açık tohumlu (Gymnosperm), 20 si ise kapalı tohumludur (Angiosperm). Kapalı tohumluların 2 si tek çenekli (Monocotyledon), 18 i çift çeneklidir (Dicotyledon). Stueve (2002), The Geoturism Study: Phase I. Executive Summary adlı eserinde 154 milyon Amerikalı turisti temsilen 4000 den fazla kişiyle yaptığı anket sonucunda mevcut turistik eğilimleri ve jeoturizm potansiyelini incelemiştir. Araştırmacı, turistleri gelir guruplarına, sosyal statülerine, eğitim seviyelerine, yaşlarına göre gruplandırmıştır. Her gurubun turistik faaliyetten beklentilerini, turistik destinasyon seçiminde etkili faktörleri irdelemiştir. Araştırma göstermiştir ki Amerika da jeoturist olarak nitelendirilebilecek 55 milyon turist vardır. Jeoturist gurubu en yüksek yıllık gelire sahip (72000$/yıl) kesimi oluşturur ve eğitim seviyeleri de yüksektir. Buna ek olarak 100 milyon Amerikalı turistin de jeoturizm potansiyeli taşıdığı tespit edilmiştir. Araştırmacıya göre jeoturizm yüksek kalitede ziyaret tecrübesi sağlamasının yanı sıra destinasyonun kültürel ve doğal özgünlüğünü iyileştiren restoratif ve rekonstrüktif bir turizm tarzıdır. Kazancı ve Şar (2003), Annual Report on the Protection of the Geological Heritage in Turkey adlı çalışmalarında JEMİRKO nun (Jeolojik Mirası Koruma Derneği) faaliyetleri, işleyiş biçimi ve geleceğe yönelik projeleri hakkında bilgi vermişlerdir. Çalışmada Jeopark seçim ölçütlerine göre Türkiye nin jeolojik miras alanları detaylı biçimde sınıflandırılmıştır. Başvuruları değerlendiren araştırmacılar 7 adet öncelikli saha belirlemişlerdir. Bunlar: Karapınar Kompozit Jeoparkı, Mut Kompozit Jeoparkı, Kula Volkanik Jeoparkı, Kapadokya Jeoparkı, Denizli Traverten Jeoparkı, Nemrut Volkanı ve Van Gölü Jeoparkıdır. Çalışmanın 6 Bitki bünyesindeki her bir organik moleküle karşılık eriyikçe zengin sudaki bir inorganik molekülün değiş tokuşunu iade eden kimyasal reaksiyonu ifade eder